بخش نخست
گروه های بررسی شورای کتاب کودک در روزهای ۲۷ و ۲۹ تیر و یکم و سوم مرداد از وضعیت ادبیات کودکان و نوجوانان در سال ۸۹-۹۰ گزارش دادند. در زیر خلاصه ای از این گزارش ها را می خوانید.
گروه آثار و دست نوشته بزرگسالان، نخستین گروهی بود که گزارش خود را ارئه کرد. این گروه آثاری را بررسی می کند که از سوی نوقلم ها یا نویسندگان به شورای کتاب کودک فرستاده می شوند. این آثار داستانی باید در حوزه ی ادبیات کودک و نوجوان باشند و قبلا چاپ نشده باشند. گروه افزون بر طرح ویژگی های اثر راهکارهایی را برای بهبود کار پیشنهاد می کند.
در سال ۸۹، بیست و پنج اثر به دست این گروه رسید که نسبت به سال گذشته کاهش داشت. بیشتر این دست نوشته ها از دو شهر شیراز و تهران و از نویسندگان زن و فانتزی با شخصیت های حیوانی بودند. از اشکالات عمده ی این آثار کلیشه ای بودن، نداشتن پرداخت نو، زبان ضعیف، آموزش مستقیم و پند و اندرز، طرح غیر منسجم و زیاده گویی بودند. ناآشنا بودن نویسندگان با ادبیات روز ایران و دنیا، عناصر داستانی و سبک های داستان و از همه مهم تر ناآشنا بودن با نیازهای کودکان و نوجوانان از مشکلات اصلی نویسندگان این آثار است.
گروه آثار و دست نوشته های بزرگسال امسال دو اثر به نام های"ای همه هستی ز تو پیدا شده" نوشته لیلا مشک سار و "یک جنگل مادر" نوشته ی کاوه منادی طبری را برای دریافت جایزه ی معصومه سهراب مافی نامزد کردند. امسال برای نخستین بار است که گروه آثاری را برای این جایزه معرفی می کند. جایزه ی معصومه سهراب مافی از سال ۱۳۸۸ افزون بر داستان های واقعگرا به داستان های فانتزی نیز تعلق می گیرد.
گروه فلسفه ی شورای کتاب کودک که برای مطرح شدن و تقویت فلسفه برای کودکان (P4C) تشکیل شده است، در سومین سال فعالیت خود ۳۶ عنوان کتاب را بررسی کرد. گروه فلسفه شورای کتاب کودک از الگوی متیو لیپمن و آن مارگارت شارپ پیروی می کند و داشتن ارزش های ادبی اثر، پرسشگری و تقویت قوه ی تفکر و فکر پروری و بالا بردن روحیه ی تحمل آرای دیگران، برانگیختن کنجکاوی مخاطب و واداشتن به تفکر، دادن مصداق های گوناگون از یک موضوع، مهم ترین ویژگی هایی است که سبب می شود آثار به فهرست شورا راه پیدا کنند. این گروه افزون بر کتاب های آموزشی و داستان های فلسفی، کتاب های کار که مخاطب شان مربی و آموزگار است نیز بررسی می کند.
متضاد بودن شیوه ی ارائه کتاب های کار، بستن راه تفکر و کنجکاوی و خلاقیت کودک و القای نظرات شخصی و جانبدارانه از سوی نویسنده، سنگین، پیچیده و مبهم بودن مطالب، ترجمه های نادرست و گنگ و نامفهوم، طرح سوالات نامفهوم و گاه پاسخ های بی ربط، زبان سنگین و پیچیده، نبود غنای ادبی و ادبیات در این مجموعه، ساختگی و تصنعی بودن سواال ها و بی تناسب بودن با ذهن مخاطب،
نام نبردن از نویسنده و تصویرگر بر روی جلد کتاب، یک دست نبودن و نداشتن انسجام مطالب و داستان ها در یک مجموعه، ترجمه های نادرست واژه ها از دلایلی بود که سبب شد آثاری همانند مجموعه "کودکان فیلسوف" از "اسکار برنی فیه" از انتشارات شهرتاش و مجموعه "خودیاری برای کودکان و نوجوانان" اثر "برژیت لابه" و "میشل پوش" در جایگاه مناسب قرار نگیرند.
گروه ضمن اشاره به نقش ناشران در جایگاه کتاب ها، از چاپ پیشین مجموعه خودیاری برای کودکان و نوجوانان با نام "دنیایی را تصور کن که...." که با مقدمه ی مفصل و پرمایه به قلم مصطفی ملکیان از سوی نشر آسمان خیال منتشر شده بود یاد کرد. این اثر دو سال پیش از سوی گروه به عنوان اثر ویژه برگزیده شد.
"فلسفه برای کوچکترها" از دیوید وایت و ترجمه ی تینا حمیدی، "حکایت های فلسفی" میشل پیکمان با ترجمه مهدی ضرغامیان، لیزا (کودکی در مدرسه) متیو لیپمن با ترجمه ی حمیده ی بحرینی، "سلام بی سلام" آرزو کبیر، "سوال بزرگ" ولف ارلبروش و ترجمه ی مهرآفرین معظمی گودرزی از کتاب هایی بودند که از سوی گروه مناسب تشخیص داده شدند.
گروه فلسفه هم چنین در گزارش خود از شکل گرفتن جریانی مبنی بر استفاده ابزاری از "فلسفه برای کودکان" هشدار دارد که به جای آموزش "تفکر واگرا" نوع خاصی از تفکر را آموزش می دهند. کمبود منابع تالیفی و دشواری در یافتن کتاب هایی با دورن مایه فلسفی نیز از دیگر مواردی بود که گروه به آن اشاره کرد. گروه به ناشران پیشنهاد کرد برای دسترس پذیر کردن این کتاب ها برای علاقمندان، در شناسنامه ی کتاب به واژه ی فلسفه اشاره کنند.
گروه آثار و دست نوشته های کودکان و نوجوانان سومین گروهی بود که گزارش خود را در چهار بخش ارائه داد: دست نوشته های فرستاده شده از سوی کودکان و نوجوانان به گروه، قصه ها و خاطره های کودکان و نوجوانانی که در کارگاه های نوشتن برگزار شده از سوی گروه شرکت کرده بودند، دست نوشته های کودکان و نوجوان که در نشریه ها، در سال گذشته چاپ شده و آثار کودکان و نوجوانان که به شکل کتاب منتشر شده است.
در سال گذشته ۴۴ دست نوشته از نوزده کودک و نوجوان بین ۶ – ۱۷ سال در گروه بررسی شد. بیشتر دست نوشته ها را پسرها فرستاده بودند. گروه داستان "کتونی های من" نوشته علی رضا سنایی از کلاردشت را به کمیته ی جوایز به عنوان اثر ویژه معرفی کرد. در این داستان نویسنده ی سیزده ساله با نگاهی طنز به خرافات پرداخته است.
گروه در سال گذشته دو کارگاه نویسندگی برای کودکان و نوجوانان برگزار کرد که در کارگاه پاییز به طور میانگین ۲۴ نفر و در کارگاه تابستان ۶ نفر حضور داشتند. هدف این کارگاه ها، تقویت نگاه کودکان، توانمند کردن آن ها برای بیان احساس ها و حرف هایشان و کمک به آن ها برای نوشتن بود. گروه در سال کاری ۸۹-۹۰، دست نوشته های منتشر شده در ۲۴ عنوان نشریه کودک و نوجوان را در گروه بررسی کرد. گروه دست نوشته ها در سال گذشته تلاش کرد در یک ارتباط دوسویه با نقطه نظرها، سیاست های کاری، شیوه ی گزینش آثار و جایگاه آثار کودکان و نوجوانان آگاه شود و مسئولان و سردبیران نشریه ها را با نقطه نظرهای گروه دست نوشته و آثار کودکان و نوجوانان شورای کتاب کودک آشنا کند.
گروه همچنین ۱۰عنوان کتاب "نقاشی که بادکنک فروش شد"، "همین جا بمان"، "آَشیان های سوخته"، "صبر می اندوزیم"، "بچه های شهر زیبا"، "چه کسی طوفان را آرام خواهد کرد"، "تلخ و شیرین"، "طلسم دهکده"، "کبوتر تنها" و "ماما آَش پخت" را در گروه بررسی کرد. از آثار قابل تامل،"بچه های شهر زیبا" از انتشارات چرخ فلک و "ماما آش پخت" است که کتاب نخست دست نوشته های گروهی از کودکان کانون اصلاح و تربیت و کتاب دوم انشاهای دانش‌آموزان مدرسه معدن "طالمسی" انارک از بخش‌های استان اصفهان است که پدرانشان در سال‌های ۱۳۲۸ تا ۳۴۵ در معدن طالمسی کار می‌کردند.
در گروه بررسی آثار علوم تجربی کتاب هایی که به شیوه ی خلاق ارائه شوند، می توانند سه ستاره به بالا را دریافت کنند. معیارهای بررسی کتاب ها در گروه عبارت است از:
- توجه به ساختار (صحت علمی، توجه به رابطه علت و معلولی، عدم کلی گویی و پراکنده گویی و تناقض گویی)
- روش ارائه مطالب (اطلاعاتی، خلاقانه)
- بررسی زبان و بیان (از نظر دستوری، نگارشی، ساده گویی و علمی بودن آن و عدم وجود ابهام در درک مطالب)
- تصاویر (کیفیت، رنگ آمیزی و هماهنگی تصاویر با متن و ارائه خلاقانه تصاویر)
- کیفیت ارائه کتاب (صحافی، قید کردن گروه سنی و ...)
- به روز بودن اطلاعات
با توجه به این معیارها تنها شمار اندکی که موضوع آن ها به روز بود و اشکالات زبانی و تصویری نداشتند و روش ارائه مطالب خلاقانه بود در جایگاه ۳ و۴ ستاره قرار گرفتند.
از ۱۳۴ کتاب بررسی شده، ۱۰ کتاب تالیف و ۱۲۴ کتاب ترجمه شده بود. آثار بررسی شده بیشتر به گروه سنی "ج" تعلق داشتند. امسال تنها دو کتاب "برکه آب" نوشته گریم بیس و ترجمه پریسا مثمری، و "حیات وحش در خانه ما" نوشته ی اسماعیل کهرم از انتشارات ایرانشناسی چهار ستاره به دست آورد.
گروه بررسی آثار پدید آمده از ادبیات کهن برای کودکان و نوجوانان آخرین گروهی بود که در۲۷ مرداد گزراش خود را ارئه داد. این گروه گزارش خود را با تعریف اصطلاحات بازنویسی، بازآفرینی، گردآوری، گزیده¬نویسی و تصویرگذاری شده آغاز کرد.
این گروه در سال گذشته ۷۲ عنوان کتاب را بررسی کرد و ۲ عنوان کتاب را در جایگاه ۴ ستاره قرار داد. از ۷۲ عنوان کتاب، ۴۷ عنوان کتاب به شیوه بازنویسی ساده خلق شده بودند که تنها ۷ عنوان به فهرست شورا راه یافتند. ۴۰ عنوان در معرفی اثر کهن به مخاطب خود ناموفق بودند. از این ۴۰ عنوان، ۳۰ عنوان به سبب تصاویر نامناسب به فهرست شورا راه نیافتند. گروه، افزون بر اشاره به کم توجهی پدیدآورندگان به ادبیات شفاهی و تصویرگری نامناسب آثار پدید آمده از ادبیات کهن، از بازنویسی خلاق و بازآفرینی ترانه¬ها، متل¬ها و قصه¬های عامیانه در ۸ جلد از مجموعه "قصه، بازی، شادی" مرتضی خسرونژاد، انتشار کتاب دو زبانه "طوطی و بازرگان" از سوی نشر افق و توجه نشر نظر به تصویرگری خوب و شایسته این آثار از آغاز فعالیتش در این عرصه، به عنوان گام های مثبت یاد کرد.
"عاشقانه¬های شاهنامه" محمدرضا یوسفی نیز از آثار شاخص سال گذشته بود. در این دو جلد یوسفی به معرفی شانزده زن از زنان شاهنامه از زاویه ای نو می پردازد. گروه هم چنین بر مقدمه نویسی بر آثار پدید آمده به روش بازنویسی، بازآفرینی و گردآوری برای معرفی منبع کهن، نویسنده¬ی کهن و روش کار تاکید کرد و مقدمه ی "قصه¬های شیرین شاهنامه" و "هزار و یک¬شب" از نشر پیدایش را به عنوان بهترین مقدمه معرفی کرد. در این گروه کتاب ها افزون بر این که از نظر ساختارشناسی، مخاطب-شناسی، زیبایی¬شناسی بررسی می شوند، اثر جدید با اثر کهن و با دیگر آثار پدید آمده از آن منبع نیز مقایسه می شوند.
گروه رمان شورای کتاب کودک، امسال ۱۲ عنوان کتاب را برای نوجوانان پیشنهاد کرد. این گروه معرفی رمان های بزرگسالی را بر عهده دارد که برای نوجوانان مشتاق به ورود به دنیای بزرگسالان، جذاب و مناسب است. این گروه رمان هایی را معرفی می کنند که با نیازهای دوره ی نوجوانی همخوان باشد، سبب افزایش بینش مخاطب به زندگی شود و به درک معنای حقیقی آن کمک کند. آثاری که او را به سمتی هدایت کند که بتواند هویت فردی و اجتماعی خود را بهتر بشناسد و به نقش و جایگاهی که در جامعه دارد پی ببرد. ضمن آن که در فرایند آشنایی با دنیای ناشناخته بزرگسالان در معرض تجربه های زودهنگام که هنوز زمان رویارویی با آن ها فرا نرسیده است قرار نگیرد. همچنین آثاری که امید و مثبت اندیشی را در او بارور کند و این توانایی را داشته باشد که احساس لذت از خواندن یک اثر خوب و قوی را به مخاطب نوجوان بدهد.
"افسانه های ۷۲ ملت"، "سومویی که نمی توانست گنده شود" اثر با اریک امانوئل اشمیت ترجمه مهشید نونهالی، "دو دنیا نوشته" از گل ترقی، "حفره ای در زندگی من" از جک گانتوس ترجمه ی شهلا انتظاریان، "آسمان خاکستری" از ارنست جی گینز ترجمه ی منوچهر اکبرلو، "جنگل کوتوله ها" اثر الیزابت آلنده با ترجمه ی اسدالله امرایی، رمان های آسان خوان بودند. گروه، دو رمان "سومویی که نمی توانست گنده شود" و "حفره ای در زندگی من" را برای کتابخانه های کانون اصلاح و تربیت مناسب دانست.
گروه برای نوجوانانی که از سطح بالاتری از توانایی ذهنی هستند، "پاپ و مرد مرتد" اثر مایکل وایت و ترجمه فروغ پوریاوری و "مرگ کسب و کار من است" نوشته روبر مرل و ترجمه ی احمد شاملو، "فرزند پنجم" اثر دوریس لسینگ و ترجمه مهدی غبرایی، "برج" اثر جی جی بالارد با ترجمه ی ع. ا. بهرامی، "اولیس از بغداد" از اریک امانوئل اشمیت را معرفی کرد.
"اما" اثر جین اوستین و "دختری با گوشواره های مروارید" نوشته تریسی شوالیه و ترجمه طاهره صدیقیان دو اثر کلاسیک بودند که گروه برای مخاطب نوجوان مناسب تشخیص داد.
گروه دین کتاب هایی با درون مایه ی دینی که در قالب داستان، کتاب های اطلاعاتی و شعر، تالیف یا ترجمه می شوند از نظر صحت و کیفیت مطالب بررسی می کنند و تلاش می کند به این پرسش پاسخ دهد که آیا آثار منتشر شده در این زمینه می توانند مخاطبان کودک و خردسال خود را به دین جلب کنند و احساسات دینی را در آن ها برانگیزانند یا خیر.
صحت مطالب، حفظ حرمت شخصیت های مقدس، تناسب اطلاعات اثر با گروه سنی مخاطب اثر، باور پذیر بودن اطلاعات و اثر گذاری کتاب ها از نظر شناختی و عاطفی از معیارهای ارزیابی این آثار است. در سال کاری ۸۹-۹۰ ، از صد و یازده عنوان کتاب بررسی شده در گروه دین ۷۱% آثار به فهرست شورا راه نیافتند. حجم بالایی از این آمار را مجموعه ها و آثار منظوم تشکیل می دهند.
گروه از انتشارات نیستان، نسل نواندیش، قدرلایت و حوا به عنوان ناشرانی نام برد که در عرصه ادبیات دینی آثار قابل قبولی را در سال گذشته منتشر کرده بودند. گروه از میان نویسندگان موفق در این حوزه نیز از حمید قاسم زاده جهرمی، فریبا کلهر، سید مهدی شجاعی، معصومه صباح و سوسن طاقدیس نام برد. گروه "آهای شکمو من توت سفید نیستم" نوشته حمید قاسم زاده ی جهرمی را به عنوان اثر ویژه به کمیته جوایز معرفی کرد.
امیر حسین مهدومی شربیانی نیز نویسنده نوجوانی بود که کتابش با ۴ ستاره به فهرست شورا راه یافت. گروه، طرح خرافات به جای پرداختن به فضایل اخلاقی مقدسین را به شیوه ای که برای کودکان ملموس باشد و با روش های امروزی زندگی هم خوان باشد از مشکلات اصلی آثار منتشر شده دانست.
گروه نشر الکترونیک شورا، وب سایت ها و سی دی های کودکان و نوجوانان را از نظر مشخصات حقوقی، فنی، محتوایی، زبان، موسیقی و تصویر بررسی می کند. در سال گذشته این گروه، شش وب سایت کارن مانیا، پایگاه داده های علوم زمین، نونهال، پرتال جامع خلاقیت و کار آفرینی کودک، مرکز جهانی اطلاع رسانی آل بیت شبکه کودک و نوجوان، سازمان فضایی ایران را شناسایی و بررسی کرد. از میان آن ها ۲ وب سایت کارن مانیا به دلیل طراحی ویژه آن و پایگاه داده های علوم زمین از نظر پژوهشی قابل توصیه تشخیص داده شدند.
بازی های خشن، موسیقی های غیر ایرانی، انباشتگی اطلاعات، اطلاعات به روز نشده و تصاویر ضعیف از نکته های منفی و مشخص بودن گروه سنی، دسته بندی مطالب برای مخاطبان مختلف، نام بردن از منابع شعر و داستان، افزایش مطالب علمی ارائه شده و توجه به پرورش خلاقیت از نکته های مثبت وبگاه های بررسی شده در سال گذشته بود. افزون بر این، گروه ۲۹ وب سایت و وبلاگ را که در سال های گذشته شناسایی و بررسی کرده بودند، بازنگری کردند که از این میان ۱۱ وب سایت به روز شده اند، ۱۱ تا تغییری نکرده بودند و ۷ سایت فیلتر یا منقضی شده بودند.
گروه نشر الکترونیک، در سال گذشته، ۳۴ لوح فشرده را نیز بررسی کرده است. از این میان، سی دی "پیپو" از شرکت ری سافت به عنوان اثر ویژه به کمیته ی جوایزمعرفی شد و یک سی دی توانست در فهرست آثار ۴ ستاره قرار بگیرد.
گروه در ارزیابی که از محتوای سی دی ها ارائه داد، عنوان کرد بیشترین حجم سی دی ها را نخست، بازی ها، سپس به ترتیب داستان و شعر تشکیل می دهد. گروه نداشتن راهنما و استفاده از موسیقی و تصویرهایی با کیفیت پایین، ذکر نکردن گروه سنی یا تعیین گروه های سنی گسترده و غیر ایرانی بودن فضاهای ارائه شده در سی دی ها را از مشکلات اصلی لوح های فشرده برای کودکان و نوجوانان دانست.
گروه نشریات شورا در سالی که گذشته ۴ نشریه مربوط به گروه سنی ب و ج شامل رشد نوآموز، رشد دانش آموز، دوست کودکان و سروش را از نظر ظاهری و محتوایی بررسی کرد تا به این پرسش پاسخ دهد که آیا مطالب ارائه شده در این نشریات پاسخگوی نیازهای مخاطب خود است یا خیر. از هر نشریه ۶ شماره بررسی شده است.
گروه در گزارش خود با اشاره به جایگاه و اهمیت وجود سرمقاله از مسئولان نشریه رشد دانش آموز و دوست خواست به بخش سرمقاله اهمیت بیشتری بدهند. گروه، سرمقاله های نشریه رشد نوآموز را که با بازی واژگان، مخاطب خود را به خواندن و نوشتن تشویق می کند، خلاقانه و سرمقاله های سروش را کوتاه و روزآمد ارزیابی کرد. گروه از مجله ی سروش به سبب استفاده از داستان های فانتزی با درون مایه تفریحی و نشریه رشد دانش آموز به سبب چاپ داستان های طنز و نشریه ی دوست به سبب چاپ داستان هایی با درونمایه و قالب های متنوع به ویژه فتو استریپ و کمیک استریپ قدردانی کرد.
گروه با توجه به نتایج به دست آمده از کار میدانی که با دانش آموزان پایه های چهارم و پنجم دبستان پسرانه سما بر روی نشریه رشد دانش آموز انجام داده بود، به علاقه ی ویژه کودکان به بخش سرگرمی نشریه ها اشاره کرد و از مسئولان نشریه خواست که در بخش سرگرمی از بازی های سنتی، تصویریابی و بازی هایی در جهت تقویت هوش های چندگانه کودکان استفاده کنند.
رشد دانش آموز در بخش معرفی کتاب با طرح سوال و استفاده از زبان طنز خلاقلانه عمل کرده بود. بخش ارتباطی آن نیز که مخاطب خود را به خود شناسی هدایت می کرد از بخش های جالب مجله عنوان شد.
گروه نشریات حضور بی شمار شاعران و نویسندگان و تصویرگران، تصاویر و کیفیت خوب جنس کاغذ و توجه به موضوع های بهداشت فردی، بازی و لذت، دوستی و مهارت های زندگی، مصاحبه های ساده و روان و صمیمی را از نکات برجسته نشریه سروش دانست.
گروه نشریات شورای کتاب کودک از مسئولان نشریات خواست که به بخش خبر، گزارش و مصاحبه و گفت و گو و علایق مخاطبان دختر توجه کنند و به اقلیت های قومی و مذهبی و کودکان با نیازهای ویژه نیز بپردازند.
گروه در گزارش خود از وضعیت نشریات در سال ۸۹ اعلام کرد که از ۴۵ نشریه را شناسایی شده، ۳۳ درصد به نشریه های نوجوانان اختصاص دارد. ۷۵/۵% نشریه ها دولتی اند و ماهنامه ها بیشترین درصد از نشریه ها را به خود اختصاص می دهند. در نشریه های کودک و نوجوان خبر یکی از ارکان
اصلی ژورنالیستی است. زیرا کودکان را به مسائل اجتماعی و پیرامون خود حساس می کند و نشریه ها می توانند در راستای اهداف خود به خبر بپردازند اما متاسفانه این کمبود در هفته نامه ها وجود دارد و به همین سبب تاریخ مصرف ندارند و می توان از آن ها به عنوان کتاب استفاده کرد. با توجه به تنوع اقوام در کشور ایران، نشریه های منطقه ای با توزیع سراسری می توانند برای دگرپذیری و هم چنین آشنایی مخاطبان خود با قومیت ها تنوع زبان، مذاهب و.. کمک کنند و بسیار موثر باشند. گروه همچنین با اشاره به شناور بودن آمار مطبوعات از توقف انتشار هفته نامه ی آلاچیق، فصلنامه ی گل آقا، تنها نشریه طنز کودکان و هم چنین گاهنامه ی زمینه ی کودکان سرزمین من در پایان سال خبر داد و تنها افزوده شده به این خانواده را نشریه ی همشهری کودک اعلام کرد.