کتابخانه‌های کودکان نقش بزرگی درعلاقه مندی کودکان به مطالعه و کتابخوانی و پایه ریزی مهارت های بازیابی اطلاعات در کودکان و نوجوانان دارند، کتابدار کودک علاوه بر دانش کتابداری باید به دانش تخصصی در زمینه نیازهای خاص کودکان نیز مجهز بوده و ساختمان، تجهیزات و مواد کتابخانه کودکان نیز باید متناسب با ویژگی های کودکان و مشوق آنها برای حضور در آن محیط باشد.
از جمله خدمات کتابخانه های کودکان فعالیت هایی است که جهت اشاعه کتاب و خواندن انجام می گیرد. از دیگر خدمات این کتابخانه ها می توان به برنامه های مخصوص نوزادان، کودکان نوپا، کودکان سنین مدرسه، و برنامه های مخصوص نوجوانان اشاره نمود.
دراین نوشته سعی شده خدمات کتابخانه ای مناسبی که در قرن حاضر برای کودکان ارائه می شود، حهت آشنایی کتابداران و دانشجویان این رشته بااین خدمات و درک ضرورت ایجاد کتابخانه ی کودکان از سوی مسئولین و کتابداران، توصیف شود. در متن این تحقیق کتابخانه کودکان، ویژگی ها و توانایی های کتابدار کودکان، ساختمان و تجهیزات و مواد مناسب برای آنها و خدمات اینگونه کتابخانه ها آمده است.
مقدمه
کودکان در سالهای آغازین حیات خود تقریباً هیچ گونه شناختی از جهان پیرامون خود ندارند. توان و آمادگی آنها برای شناسایی تا حد زیادی تحت تأثیر شرایط محیطی است. آنها بسیار کنجکاو هستند وسعی در شناخت جهان اطراف خود دارند. هر کودک باید بتواند درباره خود و اینکه چگونه می تواند با دنیای پیرامون ارتباط برقرار کند، آگاهی به دست آورد. بی شک توانایی های آنها در شناخت و برقراری ارتباط با پدیده ها بسیار متفاوت است.
بر اساس همین تفاوتهای فردی، هر کودک باید توانایی درک، انطباق و هماهنگ ساختن واقعیت ها وهمچنین اندیشه ها و باورها را در خود پرورش دهد. (عباسی هرمزی ۱۳۸۳، ۶۷). کودکان امروز، بزرگان و پیران فردا هستند و آینده کشور را آنها می سازند و این آینده روشن و نوید بخش در گروه افزایش آگاهی، آموزش هدف دار و بیداری این نسل مستعد است (عبداللهی ۱۳۸۲، ۱۵). طی این فرآیند وجود اشتیاق و انگیزه فراگیری بسیار ضروری است. یکی از مهمترین ابزارهایی که به کودک در شناخت جهان و محیط اطراف و پاسخ به سوالات او به طور قابل توجهی کمک می کند، کتاب است (عباسی هرمزی، ۱۳۸۲، ۶۷).
طبق تحقیقات انجام شده کودکان باید با مطالعه و کتابخوانی انس بگیرنند و در اصل عادت به مطالعه در دوران کودکی ایجاد شود. باید عشق و لذت به خواندن در روح و روان کودکان ریشه دواند. موکهرجی معتقد است «مطالعه همچون سایر فعالیت های انسانی تا حد زیادی تحت تأثیر دگرگونی های اجتماعی قرار گرفته است. به همین لحاظ عده ای به گونه ای با کتاب بیگانهاند، که هیچ گونه رغبتی به خواندن و مطالعه ندارند». لذا کتابخانه ها باید نقش خدمات دهی به این قشر تأثیر پذیرو تأثیرگذار جامعه را بسیار مهم تلقی کنند (عباسی هرمزی ۱۳۸۳، ۶۷).
علاوه بر این، به علت ویژگی هی شخصیتی خاص کودکان به آسانی می توان مسائلی را در ذهن آنها نهادینه کرد و همچنین آموزش هایی که انسان در دوران کودکی می بینند گاه تا مدت ها در ذهن او می ماند و می تواند از آنها استفاده کند. بنابراین فعالیت هایی در جهت ایجاد علاقه برای مراجعه به کتابخانه و استفاده از منابع آن و حتی آموش مهارت های اطلاع یابی را که اکنون بخش عمده ای از فعالیت های کتابخانه های عمومی و حتی دانشگاهی را تشکیل می دهد، کتابخانه ها بردارند تا آنها بتوانند نیرو، هزینه و انرژی خود را برای نیل به اهداف عالی تر استفاده کنند.
از سوی دیگر به علت مسائل فرهنگی و اقتصادی متعدد، همه کودکان نمی‌توانند از فعالیت های آموزشی و تفریحی که نیاز به صرف هزینه دارد استفاده کنند. بنابراین کتابخانه های کودکان می توانند با ایجاد فضای آموزشی و تفریحی مناسب و رایگان به اینگونه افراد خدماتی ارائه دهند تا استعدادهای نهفته آنها نیز شکوفا شده و موجب پیشرفت خود آنان و توسعه ی جامعه شود.
در این نوشته سعی شده خدمات کتابخانه ای مناسبی که در قرن حاضر برای کودکان ارائه می شود، جهت آشنایی کتابداران و دانشجویان این رشته با این خدمات و درک ضرورت ایجاد کتابخانه ی کودکان از سوی مسئولین و کتابداران، توصیف شود. در متن این تحقیق تعریف کتابخانه کودکان، ویژگیها و توانایی های کتابدار کودکان، ساختمان و تجهیزات و مواد مناسب برای آنها و خدمات اینگونه کتابخانه ها آمده است.
تعریف کتابخانه‌های کودکان
در دانشنامه کتابداری و اطلاع رسانی، کتابخانه های کودک این گونه تعریف شده است: «کتابخانه ای که منحصراً به کودکان اختصاص داشته باشد این کتابخانه ها معمولاً دارای بخش های امانت کتاب، مرجع و پیایندهای هستند» (سطانی ۱۳۸۱، ۳۳۹) اما در رویکردی جدید کتابخانه های کودکان فراتر از تعریف فوق است. در این رویکرد کتابخانه کودکان، محلی برای گردآوری، سازماندهی و ارائه و اشاعه مواد ویژه کودکان و خدماتی جهت تشویق کودکان به کتاب و کتابخوانی، ایجاد سرگرمی برای کودکان و آموزش آنها است.
ویژگیها و مهارتهای کتابدار کودکان
خدمات کتابخانه ای موثر برای کودکان مستلزم وجود طیف وسیعی از تجارب و مهارت های حرفه ای است. کتابدارانی که به کودکان خدمات می دهند، با معلومات ترین افراد در زمینه نظریات و راه های عملی در حوزه کتابداری هستند. اما باید دانش تخصصی در زمینه نیازهای خاص استفاده کنندگان کتابخانه کودک را نیز داشته باشند. توانایی های زیر مبین این مطلب است که کتابداران کودکان موظف به انجام کارهایی فراتر از ارائه خدمات مختص یک سن هستند.
همچنین، کتابداران کودکان باید مدافع مراجعه کنندگان خود چه در کتابخانه و چه در جامعه بزرگتر باشند.
این مهارت ها با دانش اجتماعی و گروه مراجعه کنندگان شروع می شود و سپس مبنایی محکم و منسجم برای طرح ریزی ومدیریت در اختیار می گذارد. ارتباطات همیشه مهارتی ضروری برای بیان روشن هدف است. گسترش مجموعه منبعی برای ارائه خدمات و برنامه ها فراهم می کند و سرانجام آینده ارائه خدمات به کودکان به حمایت و گسترش حرفه ای بستگی دراد.
این مهارت‌ها که توسط انجمن خدمات کتابخانه‌ای به کودکان در آمریکا جمع‌آوری و منظم شده‌اند از این قرارند:
۱ - دانش گروه مراجعه کنندگان
این مهارت کتابدار در واقع آشنا بودن او با روش های آموزشی و کمک به پیشرفت کودکان در تمامی سطوح و شناخت نایزهای کودکان و رابطه ی آن با پیشرفت جامعه و اوضاع اجتماعی است. همچنین کتابداران باید به نیازهای مراجعه کنندگان با نیازهای خاص، کودکان دارای فرهنگ های قومی متفاوت، والدین و مراقبان کودکان و دیگر بزرگسالانی که از منابع بخش کودکان استفاده می کنند توجه داشته باشند و محیطی مناسب برای استفاده لذت بخش و آسان از منابع را ایجاد کنند.
۲- مهارتهای اجرایی و مدیریتی
لازمه وجود این مهارت در کتابدار شرکت وی در فرایند برنامه ریزی کتابخانه، تنظیم اهداف و اولویت هاست. شرح وظایف محول شده به هر فرد و شیوه های مصاحبه، آموزش، تشویق به آموزش مداوم و ارزیابی کارکنان باید توسط کتابدار و به صورت مکتوب فراهم آید. همچنین کتابدار ماهر باید هزینه های خدمات را تجزیه و تحلیل و برآورد کند و دیگر منابع تأمین بودجه خارج از کتابخانه را شناسایی کرده و به نحو موثر تقاضای کمک مالی نماید.
۳- مهارتهای ارتباطی
مهارتهای ارتباطی کتابدار باید در برقراری ارتباط با کودکان، والدین آنها، مدیران و دیگر کارکنان، در سخنرانی و صحبت با گروه های کوچک و بزرگ و در اجرای مصاحبههای مرجع رسمی و غیر رسمی نمایان شود. کتابدار باید ب تواند به صورت فعال به سخنان د یگران گوش فرا دهد. همچنین کلیه درخواست های مکتوب و مدارک طرح ریزی پروژه ها، رهنمون‌ها، عرضه انتشارات، پیش نویس قراردادها، گزارشات، درخواست کمک مالی، شرح ها و مصاحبه ها در همه اشکال شامل چاپ شده یا به صورت الکترونیکی باید توسط کتابدار تهیه شود.
۴- مواد و توسعه مجموعه
الف – دانش مواد کتابداران باید از کتاب ها، نشریات ادواری، مواد دیداری – شنیداری، وب سایت ها و دیگر رسانه های الکترونیکی، منابع مرجع و سایر موادی که مجموعه متنوع و مناسب را برای کودکان تشکیل می دهد و همچنین مواد مناسب برای مراقبان کودکان (والدین) را بشناسند و از طرق منابع نقد و بررسی، فهرست های ناشران و غیره در جریان مواد جدید نیز باشند.
ب – توانایی ایجاد مواد مناسب و گسترش مجموعه: در این مورد کتابدارن باید به تدوین خط مشی مناسب برای ایجاد مجموعه، انتخاب و وجین مواد مناسب برای کودکان بپردازند و این خط مشی ها را در عمل به کار برند. همیشه در جریان انتشارات جدید مناسب برای کودکان باشند و مع یارهایی را برای ارزیابی آن انتشارات از نظر محتوا و ارزش هنری در نظر گیرند. آنها ابید در مجموعه ی کتابخانه موادی که تنوع نژادی جامعه و ضرورت آشنا شدن کودکان با فرهنگ های قومی را نشان دهد را نیز جای دهند.
ج – توانایی فراهم کردن مواد و اطلاعات مناسب برای مراجعه کنندگان: ایجاد رابطه میان کودکان و منابع مناسب برای آنها، آشنا کردن آنها و خا نواده هایشان با این مواد، آموزش دستیابی به اطلاعات و کمک به آنها در مواقع لازم، احترام به حقوق کودکان و پاسخ دادن به پرسش های آنها نیز از وظایف و مهارت های کتابدار است. باید امکانات و فناوری های جدید وا نواع کتاب شناسی ها، کتابهای گویا، نمایشگاه ها و منابع الکترونیکی برای آنها فراهم شود تا بتوانند آسان تر و بیشتر به اطلاعات دست یابند. خود کتابداران نیز باید از راهکارهای جستجوی مناسب و منابع اطلاعاتی مختلف آگاهی داشته باشند.
۵- مهارتهای برنامه ریزی
کتابداران باید قادر به طراحی، ترویج، اجرا و ارزیای برنامه های متناسب برای کودکان در تمام سنین و با تمام علائق و اهداف باشند. برنامه های کتابخانه کودکان باید متنوع بوده و توسط نیروی انسانی ماهر اجرا شود. همچنین باید برنامه هایی جهت ارائه خدمات به والدین و موسسات خدمات مراقبت از کودکان و دیگر حرفه های مرتبط با کودکان توسط کتابدار کودکان طراحی شود.
۶- مهارتهای حمایتی و برقراری روابط عمومی
از دیگر مهارتهای کتابداران در نظر گرفتن درخواست های کودکان در جهت پیشرفت و ارزیابی خدمات کتابانه و حصول اطمینان از دستیابی کامل کودکان به منابع کتابخانه است. کتابداران باید به ایجاد ارتباط و توسعه برنامه های مشارکتی بین کتابخانه با سایر کتاباخنه ها، مدارس و سا زمان هایی که با کودکان سروکار دارند اقدام کنند. همچنین آنها باید در جهت ارائه خدمات به گروه های محروم نیز تلاش نمایند.
۷- شغل گرایی و پیشرفت حرفه ای
کتابداران در کنار تمامی مهارتهای خود باید برای حرفه خود یعنی کتابداری کودک و جایگاه آن در اجتماع و در بافت کتابداری ارزش قائل باشند، همگام با تکنولوژی و انتشارات، تحقیقات و پیشرت ها در زمینه کتابداری پیش روند و پیشرفت های حرفه ای و ادامه تحصیل را همواره در زندگی خود پیگیری کنند. همچنین آنها باید در سازمان های انجمن های حرفه ای شرکت کنند و با دیگر همکاران، روابط متقابل داشته باشند و در برخورد با مراجعه کنندگان باید همواره احترام، حفظ مسائل محرمانه، اجرای قوانین و حفظ ارزش های فرهنگی و قومی را در نظر داشته باشند. Association (for Library Sevice to Children, ۱۹۹۷)
ویژگی‌های ساختمان و تجهیزات کتابخانه ی کودکان
با توجه به ویژگی های فیزیکی و شخصیتی کودکان لازم است ساختمان کتابخانه های کودکان به گونه ای باشد که حداکثر آسایش و ایمنی را برای کودکان فراهم کند؛ در عین حال به نحوی باشد که آنان را به حضور در کتابخانه تشویق کند. مثلاً داخل ساختمان کتابخانه کودکان نباید پله داشته باشد و یا حداقل پله های کوتاه داشته باشد.
بنابراین ساختمان مسطح، ایده آل ترین نوع ساختمان برای کتابخانه کودکان است. تجهیزات داخل کتابخانه نیز باید با نیاز کاربران آن متناسب باشد. از آنجایی که کاربران کتابخانه های کودکان ویژگی های خاص خود را دارند به تبع آن تجهیزات این کتابخانه ها نیز باید پاسخگوی این ویژگی ها باشد. مثلاً قفسه های کوتاه، میز و صندلی های کوتاه، دیوارهای رنگی، تصاویر جذاب، تنوع در مبلمان و موارد مشابه، عوامل مشوقی برای کودکان در مراجعه به کتابخانه محسوب می شود (منصوریان، ۸۷-۱۳۸۶)
کتابخانه کودکان باید مکان پر ماجرایی مملو از داستان، حقایق، تصاویر و موسیقی باشد. آنجا دنیایی است که تنها در یک اتاق جای گرفته است. در کتابخانه علامتی که بیانگر سکوت یا اتاق مطالعه باشد دیده نمی شود و هنگامی که کودکان با یکدیگر می خندند یا گفتگو می کنند مورد تذکر واقع نمی شوند، کتاب ها و مواد عرضه شده درباره موضوعات مختلف را در آنجا به طور وسوسه انگیزی به نمایش می گذارند (میرخان ۱۳۷۷، ۲۷).
انواع مواد در کتابخانه های کودکان
کتاب
کتاب ها مهمترین منبع هر کتابخانه هستند. سنین ۹-۷ سالگی، زمان حساسی برای کودکان است. در این زمان آنها به طور طبیعی از مرحله صرفاً گوش دادن به کتاب و نگاه کردن به تصاویر آن به مرحله ای که در آن مستقلاً برای علاقه مندی ها و تکالیف مدرسه ای خود مطالعه می کنند منتقل می شوند. اینکه آنها چقدر این انتقال را به درستی طی می کنند، بیشتر بر اساس کیفیت زندگی آنها تعیین خواهد شد. مساله انتخاب کتاب های با نگارش خوب برای کودکان در این مرحله بسیار مهم است. کتاب های داستانی که موجب خندیدن آنها شوند و یا درباره رویدادهای آینده باشند، آنها را به خواندن تشویق و ترغیب خواهد کرد. هر چند که این کتاب ها مشکل باشند. همچنین تعداد روز افزونی از کتاب های غیر داستانی آموزنده نیز در دسترس این کودکان است. اگر آنها بخواهند درباره چگونگی کشف استخوان دایناسورها بدانند یا اطلاعاتی درباره مردم مختلف جهان داشته باشند کتاب های مناسبی وجود دارد که حتی خوانندگان ابتدایی را نیز شیفته خواهد کرد. (U.S Department of Education, ۱۹۹۳)
خانم گلادیس ویلیامز در کتاب خود با عنوان «بچه ها و کتاب هایشان» اهمیت کتاب برای کودک و تأثیر کتاب خوب و بد را مورد بررسی قرار داده و موارد زیر را بر شمرده است:
۱- کتاب سه حس لامسه، باصره و سامعه یعنی سه وسیله اصلی آموختن را تحریک می کند. کودک کتاب را به دست می گیرد، به تصاویرش می نگرد، به داستان یا شعری که بزرگترها برای او می خوانند گوش می دهد. توجه، مقدمه هر نوع آموزشی است ، هر چه کتاب برای کودک جالبتر و لذت بخش تر باشد، نظرش به شکل ها، کلمات و مطالب آن بیشتر جلب می شود و همین عوامل مقدمه ای می شود برای یادگیری کودک
۲- میل به مشاهده و توجه که با کتاب برانگیخته می شود موضع گیری کودک را نسب به محیط اطرافش تحت تأثیر قرار می دهد.
۳- خواندن کتاب در هوشیاری کودک تأثیر بسزایی می گذارد.
۴- کتاب کودکان را با کلمات که به وسیله ارتباط انسان های متمدن هستند، آشنا می سازد.
۵- وقتی کودک کتاب خواندن را می آموزد، کتاب ارتباطی به مراتب وسیع تر ازگفتگوهای خانوادگی یا حتی گفتگوهای آموزشگاهی به رویش می گشاید.
۶- کودکی که خواندن و فهمیدن کتاب را می آموزد و دسترسی وسیعی به کتاب دارد، وسیله خاصی برای دستیابی به همه دانش ها دارد.
۷- کتاب نه تنها دانش را به خواننده انتقال می دهد، بلکه استعدادهای کودک را کشف و پرورش می دهد. شاید اساسی ترین این استعدادها قوه تخیل باشد، بدون قوه تخیل هیچ گونه اختراع و هیچ گونه دست آورد جدید نصیب جامعه نمی شود. داستان های کودک را با این حقیقت آشکار می سازند که در جهان و حتی در درون خود او نیز نیروهای شر وجود دارند، اما در عین حال به او نشان می دهند که نیروهای خیر و شجاعت نیز در وجود انسان های کوچک و ضعیفی چون خود او نهفته اند که با شر به مقابله بر می خیزند و بر آن چیره می شوند.
۸- کتاب، کودک را با ارزشها آشنا می سازد. کردار درست و نادرست را به او نشان می دهد و به تدریج حس خیر خواهی را که شاید بزرگترین فضیلت باشد در ضمیر کودک پرورش می دهد تا او به جای محکوم کردن معایب دیگران، علل آنها را بشناسد (دیانی، ۱۳۸۰: ۵۲-۵۳)
معیارهایی که در زیر می آید معیارهای کلی ارزیابی کتابهای کودکان و نوجوانان است. روشن است که ممکن است در بعضی از انواع کتاب های کودکان همه این موارد مورد استفاده نباشد، اما بیشترین این معیارها می توانند در مورد بیشتر کتاب هایی که برای کودکان و نوجوانان نوشته شده است کاربرد داشته باشد.
این معیارها عبارتند از:
۱ – کیفیت محتوا
- مفاهیم و افکار ارائه شده ارزشمند باشند؛
- محتوای کتاب با تجربه ها، نیازها، علاقه ها و توانایی های کودکان و نوجوانان متناسب باشد؛
- درباره موضوع مورد بحث با پیشداوری و تعصب قضاوت نشده باشد؛
- مفهوم ارائه شده قابل تعمیم و متناسب با نیازهای اکثر کودکان و نوجوانان باشد؛
- حسی کنجکاوی خواننده و علاقه او را به مطالعه بیشتر برانگیزد؛
- از هر نوع نصحیت مستقیم به دور باشد.
۲ – کیفیت ساخت و پرداخت
- چگونگی ساخت و پرداخت مطالب برای گروه سنی مورد نظر قابل درک و جال توجه باشد؛
- ساخت و پرداخت مطلب به گونه ای باشد که بتواند خواننده را به نتیجه لازم برساند. به نحوی که هیچ نیازی به نتیجه مستقیم و پند و شعار نباشد؛
- آسان پسندی را ترویج نکند و مانع تفکر مستقل خواننده نشوود.
۳ – کیفیت زبان و شیوه نگارش
- زبان و بیان سلیس و متناسب با توانایی های خوانندگان انتخاب شده باشدغ
- استعداد و مهارت خوانندگان با استفاده از کلام برای بیان مقصود پرورش دهد؛
- سبک نگارش با موضوع مورد بحث متناسب باشد؛
- سادگی زبان و شیوه نگارش قابلیت خوانندگان را دست کم نگیرد.
۴- کیفیت تصویرها
- تصویرها باید با متن پیوندی منطقی داشته باشد؛
- قدرت خلاقیت کودکان را برانگیزد؛
- از کیفیت هنری برخوردار باشد؛
- با در نظر گرفتن درک خوانندگان تهیه شده باشد؛
- به درک آسان تر و بهتر نوشته کمک کند؛
- علاقه خوانندگان را به خواندن کتاب برانگیزد؛
- تصویری دقیق و واقعی از طبیعت و انسان و جانوران باشد، مگر بنا به ضرورت؛
- در آن از رنگ ها به درستی و بر پایه واقعیت استفاده شده باشد؛
- سبک مورد استفاده متناسب با متن و قدرت درک کودکان یا نوجوانان باشد.
۵- کیفیت ارائه
- ارائه کتاب با محتوای آن متناسب باشد؛
- ارائه کتاب خواننده را به مطالعه برانگیزاند؛
- نوع کاغذ و جلد و صحافی امکان استفاده ممتد از کتاب را بدهد؛
- کتاب تا حد امکان ارزان باشد (دیانی ۱۳۸۰، ۶۷-۷۰)
کتاب های مرجع
امیدوار باشید که حس کنجکاوی و تعجب کودکان که در پشت سوالات مداوم آنها است زمانی که بزرگ شدند نیز ادامه پیدا کند. بهتر است همیشه کودکان برای یافتن پاسخ های چنین پرسشهایی به منابع مرجعی نظیر فرهنگ های لغت، دائره المعارف ها، اطلس ها و سالنامه ها ارجاع داده شوند (U.S Department of Education, ۱۹۹۳)
نشریات ادواری
ادواری های مناسب کودکان به لحاظ دارا بودن مطالب متنوع، تازه و سرگرم کننده بسیار جذاب هستند. کودکان از دیدن تصاویر رنگی و خواندن مطالب ساده آنها لذت می برند (عباسی هرمزی ۱۳۸۳، ۶۷)
رسانه های صوتی و تصویری
هرگاه ادبیات کودکان و نوجوانان را در گرانیگاه فعالیت های خاص برای کودکان قرار بدهیم درخواهیم یافت که شیوه های ارائه ان در فرم ها و شکل ها و قالب های گوناگون اجتناب ناپذیر است. کودک درابتدا تصور می خواند و به داستان و قصه گوش می دهد، کتاب تصویری بی کلام یا همراه با متن کوتاه، یکی از شکل ها ی ارائه است، همین طور کتاب گویا، شاید اصطلاح کتاب گویا ما را به یاد نابینایان بیاندازد. اما امروز کتاب گویا جای خود را در میان کودکان و حتی بزرگسالان باز کرده است. آثار ادبی بزرگ به صورت نوار کاست و سی دی تولید می شود تا علاقمندان از کوچکترین فرصت های خود برای لذت بردن از آنها استفاده کنند؛ خصوصاً رانندگی های بین شهری.
کودکان به دلیل توانایی محدود خواندن با استفاده از کتاب های گویا، خواندن خود را تصحیح و پیش می برند. تلفظ صحیح را می آموزند و صداها و حرکات زبان مادری را تشخیص می دهند و از آنجا که این کتابها توسط خوانندگانی ماهر خوانده شده اند، عمل خواندن به نظرشان کاری سهل و جذاب جلوه می کند. کتابهای گویا نباید به صورت نمایشنامه د ر آیند و از شکل اصلی خود دور شوند.
کتاب – نوار
پدیده های دیگری هستند که بسیار مورد علاقه کودکان بود و در عین حال کاربرد آموزشی نیز دارند. نوار کاملاً به اندازه طول قصه دو داستان است. در یک طرف خوانند متن، با آهنگی متناسب متن را می خوانند و جایی که صفحه باید ورق بخورد از نشانه صوتی خاص استفاده می شود. کودک از روی کتاب متن را دنبال می کند و ابتدا از خواننده عقب می ماند، با چند بار تکرار خود متن را با سرعت مناسب می خواند. روی دیگر نوار متن همراه با موسیقی و بدون نشانه صوتی و صرفاً به قصد لذت آفرینی ضبط شده است .روی اول جنبه آموزشی دارد و روی دوم لذت آفرینی.
در بعضی از از کتاب – نوارها، دستورالعملی برای استفاده جمعی پیش بینی شده است. آموزگار یا کتابدار با طرح سوال هایی درباره متن و تصویر، کودکان را به بحث درباره کتاب ترغیب می کند و سرانجام فعالیت به کارهای هنری ختم می شود؛ ساخته مجسمه کاغذی از شخصیت های قصه، درست کردن ماسک ، نقاشی یکی از صحنه های جالب کتاب و نمایش خلاق، گرچه کاربرد این نوار کتاب ها بیشتر در مراکز تجمع کودکان است ولی استفاده ی انفرادی از آن نیز پیش بینی شده است.
نوارهای کاست و لوح فشرده
استفاده از نوارهای کاست و الواح فشرده و یا صفحات مختلف برای انتقال موسیقی، معرفی شخصیت ها، نطق ها و سخنرانی ها نیز در کتابخانه های کودکان متداول است. در ایران در سال ۱۳۵۱ کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان صفحات و نوارهای کاستی از قطعات موسیقی یا شعر شاعران مختلف برای کودکان و نوجوانان ضبط کرد که در نوع خود تجربه ای استثنایی به شمار می آید. به خصوص سری «صدای شاعر» که تعدادی از آن با صدای احمد شاملو بود و شامل اشعار شاعرانی چون حافظ، مولوی، خیام، نیما و همچنین خود شاعر بود.
ارزش این نوارها علاوه بر لذت آفرینی، مأنوس کردن کودکان و نوجوانان است با شعر و شعر خوانی، زیرا خواندن شعر برای کودکان و نوجوانان کار ساده ای نیست وز یبا و صحیح خوانده شدن آن تجربه ای است استثنایی برای آشنایی با ساختمان شعر وصحیح خواندن آن.
رایانه
سلطه بلامنازع رایانه در آغاز هزاره سوم، مفهوم سواد را دگرگون کرده است و ظاهراً در هزاره سوم هر کس به مهارتهایی از این رسانه قوی مجهز نباشد، بی سواد تلقی می شود. مقوله سواد اطلاعاتی سبب شده است که کودکان و نوجوانان خیلی سریع تر از پدران و مادران و مربیانشان به مهارته های استفاده از این رسانه مجهز شوند گرچه هنوز در کشور های در حال رشد، دستیابی به رایانه برای کودکان و نوجوانان میسر نشده است اما دورنمای در قالب مدارس و کتابخانه کودکان و به رایانه غیر محتمل نیست. بسیاری از اطلاعات مورد نیاز کودکان و نوجوانان در قالب نرم افزارهای رایانه ای عرضه می شود و چنین برآورد شده است که در قرن حاضر تولیدات غیر چاپی جایگزین کتابها، مجلات و مواد چاپی شوند.
روزنامه ها و مجله های الکترونیکی، کتابخانه های مجازی، دایره العمارف های بزرگی که بر روی دیسک های لیزری ضبط شده اند و سرانجام اتصال به شبکه های اطلاع رسانی نظیر اینترنت خواه یا ناخواه بر همه ابعاد زندگی انسان در قرن ۲۱ تأثیر می گذارد. کودکان و نوجوانان، نوگرا، تنوع طلب و عمل گرا هستند، لذا توجه به رایانه و ارتباط های ماهواره ای آموختن، آگاه شدن و لذت بردن از زندگی را هیجان انگیز و جذاب می کند. گرچه در ابتدا شبکه ها برای بزرگسالان طراحی شده اند، اما امروزه به خصوص نوجوانان و جوانان در فرهنگ های گوناگون استفاده کنندگان مستمر این ابزارها هستند.
مهندسان سخت افزار رایانه و برنامه ریزان شبکه های اطلاع رسانی در حال حاضر، سرگرم طراحی رایانه ها و شبکه های خاص کودکان هستند. از آن جمله می توان به «پروژه ماهواره کودک kid sat اشاره کرد. با چنین پروژه ای کودکان و نوجوانان علاقه مند به نجوم و سنجش از راه دور می توانند از هر نقطه زمین عکسبرداری کنند. درخواست عکسبرداری نوجوانان از طریق مدارسشان ارائه می شود.
طراحی رایانه گویا برای کودکان شش تا ده ساله به نام Talking whiz kid mayor mouse یکی از این نو آوری هاست. امکانات آن شامل ماوس، برنامه های مختلف آموزشی و سرگرمی وموضوع ها و پرسش و پاسخ های دسته بندی شده مفید برای افزایش معلومات عمومی کودک است.
برنامه های طراحی شده علاوه بر انتقال اطلاعات، انواع بازیها، نمایشها، موسیقی، داستان ها و فیلم ها را دربر می گیرد.
در ایران نیز توزیع اطلاعات حوزه های مختلف بر روی لوح فشرده انجام می شود و از ان جمله است حوزه سرگرمی ها و «اطلاعات آموزشی». بخشی از آنها دو زبانه بوده و از پویا نمایی برای راهنمایی کودکان استفاده شده است.
آنچه مسلم است وجود رایانه و اتصال به شبکه ها بر خواندن کودکان و نوجوانان تأثیر می گذارد، بخصوص در ابعادی که جنبه خواندن به قصد آموزش یا کسب آگاهی است.
ولی لذت استفاده از یک کتاب تصویری و یک داستان هیجان انگیز در هنگام خواب، یا در دامن طبیعت، در هنگام سفر هنوز هم با کودکان باقی است. شاید زمانی برسد که رایانه گویا برای آنها لالایی بخواند و قصه بگوید و به جای تصویر کتاب با لپ تاپ به خواب روند (قزل ایاغ ۱۳۸۳، ۳۴۱-۳۴۴).
***
علاوه بر مواد نامبرده شده، بیشتر کتابخانه های کودکان انواع اسباب بازی و سرگرمی ها، از بازی شطرنج قدیمی تا بازی های رایانه ای را نیز عرضه می کنند و جز آن بسیاری از کتابخانه ای کودک کتاب های بریل و گویا را جهت ارائه خدمات به کودکان استثنایی در مجموعه خود قرار می هند. امکانات نقاشی، کار دستی و کارهای هنری دیگر نیز از جمله مواد کتابخانه های کودکان است (میرخان ۱۳۷۷، ۳۰).
بیشتر افراد کتابخانه های کودکان را تنها منبعی برای کتاب کودکان می پندارند. درحالی که کتابخانه خدمات و برنامه ریزی های زیادی دارند که می توانند به کودکان یا کسانی که از آن ها مراقبت می کنند کمک کنند. این فعالیت ها عبارتند از:
الف – فعالیت هایی جهت اشاعه کتاب و خواندن
وجود کتاب های خوب و مناسب به تنهایی کافی نیست تا عادت به خواندن در کودکان و نوجوانان شکل بگیرد و بر عهده والدین و مربیان است که همواره با کودکان و نوجوانان کتاب ها را تجربه کنند و از دانش و تخصص خود جهت تأثیرگذاری بر جریان خواندن آنها استفاده کنند، بی آنکه آثار را به آنها تحمیل کرده باشند.
قصه گویی و کتاب خوانی برای کودکان، معرفی شفاهی کتاب، مشارکت در روند کتاب سازی با کودکان اول و دوم دبستان، معرفی کتاب، برگزاری نمایشگاه های مقطعی و دائمی، برقراری مسابقات کتاب، تأسیس باشگاه های کتاب، برگزاری جلسات نقد و بررسی کتاب با حضور یا بی حضور پدید آورندگان می تواند بخشی از فعالیت هایی باشد که در مراکز فرهنگی خاص کودکان نظیر کتابخانه ها و فرهنگسراها باید صورت بگیرد تا پیوند کودکان و نوجوانان با کتاب مستحکم تر شود (قزل ایاغ، ۱۳۸۳: ۳۷۴).
۱ – قصه گویی و کتابخوانی
در بیش از نیمی از دوران کودکی، یا کودکان توان مستقیم خواندن متن را ندارند یا از توان اندکی برخوردارند. لذا به همراهی و همیاری بزرگسالان نیازمندند، قصه گویی یکی از قدیمی ترین هنرهاست که در طول تاریخ دراز خود که به قدمت عمر انسان اندیشه ورز بر روی کره خاکی است بزرگسالان و کودکان و نوجوانان را از نیازی ازلی و ابدی یعنی قصه شنیدن سیراب کرده است.
قصه گویی قبل از هر چیز کودکان را با میراث فرهنگیشان آشنا می کند و آنها را به دنیایی می برد که شناخت آن برای کودکان جز از طریق قصه و قصه گویی ممکن نیست. قصه گویی سبب برقراری ارتباط دوستانه بین کودکان و بزرگسالان می شود زیرا هنری است که مثل تئاتر زنده به اجرا در می آید. در جهانی که با وجود وسایل و امکانات متبنی بر فناوری های جدید به خصوص وسایل ارتباط جمعی صوتی و تصویری، کودکان به نوعی تنبلی ذهنی دچار شده اند و حالتی منفعل دارند، قصه گویی تخیل آنها را فعال می کند و به آنها امکان می دهد به کمک خیال خود به قصه جان ببخشند.
یکی دیگر از ویژگی های مثبت قصه گویی، تقویت قدرت درک از راه شنیدن است، زندگی در دنیایی که سلطه تصویر در آن بلامنازغ است توان درک از راه شنیدن را در کودکان تحلیل برده است، قصه گویی این قدرت را مجدداً به آنها باز می گرداند.
قصه گویی واژگان گفتاری را نیز تقویت می کند . ضمن آنکه کودکان را به جنبه های حسی زبان گفتار نیز آشنا می کند. یک عبارت نوشته شده را می توان با حس های گوناگون خواند و از آن معانی متفاوتی را به دست آ ورد. شرایط درک جنبه های حسی زبان را قصه گویی به بهترین شکل فراهم می کند. اولین قدم برای قصه گویی خوب و موفق انتخاب قصه است. قصه مناسب علاوه بر ساختار آن باید متناسب با شخصیت گوینده هم باشد. قصه گوها از توان های گوناگونی برخوردارند و برای یک جلسه قصه گویی خوب باید قصه هایی را انتخاب کنند که بر قوت های آنها تکیه داشته باشد نه بر ضعفهای آنها.
یکی دیگر از وجوه قصه تناسب آن با قدرت درک و تحمل کودکان است. قصه هایی که طول آنها بیش از ده دقیقه باشد از تحمل کودک سه چهار ساله بیشتر است و او را ناآرام می کند. همین طور قصه هایی که قصه در قصه هستند و شخصیت های متعدد دارند برای کودکان سالهای اول دبستان غیر قابل درکند. زمان قصه گویی هم در نوع قصه انتخاب تأثیر دارد.
زبان قصه گویی نیز باید به دور از تکلف باشد و حالتی روایی و گیرا و در عین حال ساده و پر تحرک داشته باشد. پرهیز از اغراق و شگردهای تئاتری قویاً توصیه می شود. زیرا قصه گویی هر چه قدر به گفتار عادی نزدیکتر باشد، موثرتر خواهد بود و نیازمند ترفندهای تئاتر نیست. قصه گویی توانا فقط به خود، تخیل و صدای خود متکی است و نه به چیز دیگری.
هنر قصه گویی علاوه بر تمام امتیازهایی که برای آن شمرده شد عامل ایجاد پیوندی قوی بین ادبیات، کتاب و کودکان است.
«کتابخوانی» روش دیگری است برای برانگیختن کودکان به خواندن، کتابهای تصویری و مصور با محتوای غنی و کیفیت هنری و عالی ارائه و چاپ جهان دیگری است که کودکان باید با آن آشنا به آن پایبند باشند.
برخی از کارشناسان شروع خواندن کتاب برای کودکان را از گهواره می دانند. گرچه معتقدند واکنش کودک در سنین آغازین حیات الزاماً توجه کامل به کتاب نباشد.
باید در نظر داشت تا سال های پایان دبستان بین قدرت خواندن و قدرت درک کودکان فاصله وجود دارد. چه بسا مفاهیم و نکته ها که قادر به درک ان هستند ولی نمی تواند درباره آن بخوانند. کتابخوانی این فاصله را کوتاه می کند. به او کمک می کند به محتوای دست یابد که به تنهایی قادر به خواندن آن نیست.
همانند قصه گویی در اینجا هم انتخاب کتاب مناسب اولین گام است. کتابهایی را باید برای خواندن برگزید که از ارزش ادبی بالایی برخوردارند و نمونه های برگزیده ای از زبان فاخر ادبی و رسمی هستند و بالطبع کودکان خود به تنهایی نمی توانند آنها را بخوانند.
نکته دیگری که در انتخاب کتاب برای خواندن موثر است، ارتباط درونمایه کتاب با علایق کودکان است. روش های خواندن کتاب برای کودکان نیز تا حدود زیادی به صحیح خواندن و انتقال مناسب حالات و احساس ها بستگی دارد. کسی که کتاب می خواند باید به ریزه کاری های متن وارد باشد و به کمک خواندن خود و با زیر و بم های صدا در انتقال غم و شادی، طنز و امید و ... موفق شود. زیرا ادبیات باید انتقال دهنده احساسها باشد، احساس های واقعی، کتابی که خوب خوانده شده باشد یا ما را وادار به خنده می کند یا گریه.
شعر نیز از حوزه های ادبی است که سهیم شدن آن با کودکان و حتی نوجوانان از طریق بلند خواندن بسیار می تواند مفید واقع شود، زیرا کودکان و نوجوانان از طریق شندین شعرهایی که درست، صحیح و در عین حال زیبا خوانده می شوند درک درستی از خواندن شعر به دست می آورند و با ساختمان آن آشنا می شوند. مسلماً لذتی که کودکان از شنیدن شعرهای پریا و دختران ننه دریا، یا آرش کمانگیر می برند هرگز از خواندن آن نخواهند برد. ولی اگر اول بار کسی این اشعار را برای آنها درست بخواند آنها نیز مهارت خواندن را به دست می آورند (قزل ایاغ ۱۳۸۳، ۳۴۷-۳۵۵).
۲- کتاب سازی
کودکان ذهنی خلاق و بازیگوش دارند و در سخن گفتن خود قصه ها می پردازند که قادر به نوشتن آنها نیستند. یکی از راههایی که می تواند ارتباط آنها را با ادبیات برقرار کرد و تداوم بخشید، وارد کردن آنها به روند خلق ادبی است. می توان قصه پردازی که ابتدا باید از قصه سازی آغاز شود، در گرو استفاده مستمر از داستان و قصه های زیباست.
بهتر است در شروع، کودکان را ترغیب کنیم که روی قصه های شنیده شده کار کنند. مثلاً به تصویر سازی قصه ای که در کتابخانه گفته شده بنشینند، کتاب دار می تواند به هر یک از کودکان یکی دو جمله قصه را بسپارد تا برای آن تصویر بکشدف سپس تصویرهای کشیده شده جمع آوری شود و توسط کودکان با کمک کتابدار بر طبق روال اصلی قصه منظم شود. سپس در جمع آوری روش شکل ظاهری آن بحث شود و سرانجام اثر صحافی شده و با پشت جلد دست ساز کودکان به صورت کتاب قصه در قفسه کتاب جای بگیرد. در مرحله بعدی شاید بتوان کودکان را ترغیب به ساختن قصه کرد.
کتابسازی می تواند در حوزه های غیر داستان نیز صورت بگیرد. بخصوص برای کودکانی که در کلاس سوم به بالا تحصیل می کنند و می توانند از کتابخانه به صورت مستقل استفاده کنند (قزل ایاغ ۱۳۸۳، ۳۵۵-۳۵۷).
۳- معرفی شفاهی کتاب
معرفی شفاهی کتاب موثرترین روشی است که سبب تغییر عقیده ی شنوندگان می شوند. در واقع معرفی شفاهی کتاب راه خوبی است که در اسرع وقت شنونده را به خواننده کتاب تبدیل می کند؛ پس می توان نتیجه گرفت که عمده ترین هدف این روش ایجاد انگیزه خواننده در شنوندان است.
برای آشنایی بیشتر با روش های این کار بهتر است ابتدا مرزهای آن را با سایر فعالی هایی که ظاهراً شباهت هایی به معرفی شفاهی کتاب دارند مشخص کرد. معرفی کتاب گزارش کتاب نیست، زیرا در گزارش کتاب جزئیات بسیار اهمیت دارد. ولی در معرفی شفاهی گوینده به هیچ وجه وارد جزئیات نمی شود زیرا قرار نیست همه چیز درباره کتاب گفته شود. ارزیابی کتاب هم نیست، یعنی کتاب را مورد تجزیه و تحلیل قرار نمی دهد، نقد کتاب هم نیست که ضعفها و قوت ها را بسنجد، چون فرض بر آن است که کتاب، خوب و مناسب است و گرنه برای معرفی شفاهی برگزیده نمی شد. در واقع می توان معرفی شفاهی کتاب را به تیزرهای سینمایی تشبیه کرد که آتش اشتیاق بینندگان را برای دیدن فیلم خود دامن می زند.
نکته دیگر اینکه معرفی کننده باید خود واقعاً تحت تأثیر کتاب قرار گرفته باشد و به نوعی شیفته آن باشد (قزل ایاغ ۱۳۸۳، ۳۵۸)
۴- نمایشگاه کتاب
برگزاری نمایشگاه کتاب در سطح ملی و منطقه ای معمولاً مرتبط با مناسبتهای گوناگون است. مثلاً روز جهانی کودک، روز جهانی کتاب کودک یا هفته کتاب، اما در کتابخانه های کودکان هر روز می تواند یک مناسب باشد. مهم آن است که به طور دائمی کتابها در معرض دید کودان قرار گیرند و فرصت دیدن، ورق زدن و احیاناً خواندن فرازهایی از آن را داشته باشند.
کتابخانه وظیفه دارد از طریق نمایشگاه هایی که به مناسبت های مختلف برپا می کند، علایق جدیدی را در دانش آموزان به وجود آورد و آنها را در حوزه های نو و کتابهای جدید آشنا نماید. دائمی ترین نمایشگاه در کتابخانه، نمایشگاه کتابهای تازه است . فضای کتابخانه هر قدر هم که کوچک باشد یک میز، یا یک نقاله کتاب کوچک می تواند نمایشگاه دائمی جدید کتابهای جدید باشد. اگر بالای آن تابلوی اعلانات کوچکی نصب شود که بریده جراید، اطلاعاتی درباره نویسندگان کتابها و تصویری از خود کتابها به نمایش گذاشته شود می تواند کودکان را برای دقایقی هم که شده به کتابها جلب کند.
این نمایشگاه حداکثر می تواند هفتگی باشد و به محض رسیدن کتابهای جدید، کتابها عوض شود. مضافاً اینکه هدف جلب علاقه به خواندن است. کودکان معمولاً صبور نیستند و ار خواهان مطالعه کتابی شدند معلوم نیست این علاقه را تا یک هفته دیگر حفظ کنند، لذا کتاب هر چه سریعتر باید به امانت سپرده شود.
همچنین کتابداران با مراجعه با کارت های امانت کتاب می توانند حوزه هایی را که مورد کم توجهی قرار گرفته در دستور کار خود قرار دهند و نمایشگاهی از آثاری بر پا کنند که به دلایلی خوانده نشده است.
نمایشگاهی از آثار برگزیده و برنده جایزه، آثار مربوط به یک نویسنده یا تصویرگر، با عادت از خود هنرمند (در صورت امکان) از جمله نمایشگاه های دیگر است (قزل ایاغ، ۱۳۸۳، ۳۶۰-۳۶۴).
۵- مسابقات کتاب
کتابداران و مربیان شبیه مادرانی هستند که می دانند مواد غذایی مهم و حیاتی را باید به بدن فرزند خود برسانند و برای پرهیز از یکنواختی هر روز آن را در قالب غذایی جدید ارائه می نمایند. تغذیه ذهن کودک هم بی شباهت به تغذیه جسم او نیست و بزرگسالان به راه ها و روش ها و ترفندهای گوناگونی برای کامل کردن این تغذیه نیاز دارند ک مسابقه های کتاب هم یکی از آن‌هاست.
این برنامه شامل فعالیت های برنامه ریزی شده است که بر دو پایه استوار است: یکی میزان خوانه و مطالعه کودکان و یکی دیگر میزان توانایی آنها در بازیابی اطلاعات. اگر یک بار دیگر به تعریف جدید سواد اطلاعاتی رجوع کنیم به یاد می آوریم که در وجه کلی «توانایی موثر یافتن، ارزشیابی کردن و به کار گرفتن اطلاعات مورد نیاز» سواد اطلاعاتی است. کودکان از ابتدا باید به تمرین و ممارست در این مهارت بپردازند.
مسابقه های کتاب رقابتی است شیرین و جذاب برای یافتن اطلاعات صحیح و دقیق و مستند به شیوه ای سریع و تمرینی است برای کسب مهارت در بازیابی اطلاعات.
بدترین نوع مسابقه های کتاب، مسابقاتی است که با تعیین تعدادی کتاب جهت مطالعه و توزیع پرسشنامه یا سوال های شفاهی از درونمایه کتاب صورت می گیرد زیرا به دلیل نزدیک بودن روش کار به مطالعه درسی و جلسه امتحان سبب دلسردی کودکان از مطالعه می شود (قزل ایاغ ۱۳۸۳، ۳۶۴-۳۶۷)
۶- باشگاه کتاب و حلقه های مطالعاتی
در اینجا مراد ما حلقه های مطالعاتی است که در کتابخانه های مدارس و عمومی و فرهنگسراها می تواند علاقه مندان به کتاب را در گروه های سنی مختلف گردهم آوری و به فعالیتهایی که برآمده از کتاب و مطالعه است سرگرم نماید. با هم کتاب خواندن، بحث درباره ی کتاب های خوانده شده، نقد آثار توسط دانش آموزان و حتی داشتن روزنامه دیواری جهت اطلاع سایر دانش آموزان از جمله فعالیت هایی است که می تواند مفید باشد.
از این فعالیت ها گذشته کتابخانه ها نیز می توانند اقدام به برگزاری جلسه های بحث و گفتگو و نقد کتاب کنند و در این کار نیز از نیروی متخصص یا خود نویسندگان آثار دعوت به عمل آورند.
توصیه آن است که برای برگزاری هر چه موثرتر جلسه بحث و گفتگو درباره کتاب بهتر است کار را به خود کودکان بسپاریم؛ زیرا کودکان اغلب بخش هایی را برای گفتگو بر می گزینند که کمتر مورد توجه بزرگسالان است. آنها معمولاً غشایی از ادراک هایی جمعی را برای همدیگر فراهم می کنند که معمولاً هیچ سوالی را از طرف بزرگسالان قادر به ارائه آن نیست.
آن چه در روند حلقه های مطالعاتی و بحث و گفتگو درباره کتابها اهمیت دارد میزان درگیری ذهنی کودکان با کتاب است. سوال هایی که مطرح می شود و پاسخ هایی که برای آن ارائه می شود سبب تعمیق تجربه های کودکان با کتاب می شود (قزل ایاغ ۱۳۸۳، ۳۶۷-۳۶۹).
ب – خدمات کتابخانه مخصوص نوزادان
تا به حال کتابخانه ها برای کودکان زیر سه سال خدمات در حد بسیار کم و یا هیچ گونه خدماتی عرضه نمی کردند. اما در چند سال گذشته بسیاری از کتابخانه ها برنامه هایی برای نوزادان معرفی کرده اند . "Catch, Em in the Cradle" برنامه ای رایج است که در فلوریدا آغاز شده است. این برنامه یکی از این نوع تلاش هاست و کتابخانه های سراسر کشور از آن تقلید می کنند. در این طرح والدین جعبه اطلاعاتی کتابخانه را از طریق بیمارستان ها، مراکز قبول فرزند و حتی کاس های پیش از زایمان دریافت می کنند.
این جعبه ها معمولاً اطلاعاتی بر چگونگی فعال نمودن قدر زبانی یک کودک، از طریق بازی، آوازها و دیگر فعالیت ها را شامل می شود. همچنین آنها لیست کتابهایی برای کودکان، کتابهای درباره تربیت و همچنین آدرس و ساعات کار کتابخانه های محلی را دارا هستن. بعضی از کتابخانه ها والدین را برای شرکت دادن فرزندشان مهم نیست چقدر کم و سن و سال باشند. در برنامه های خاص مثل ساعات داستان والدین کودک دعوت می کند. آنجا والدین می تواند بازی های انگشتی، آوازها و دیگر فعالیت هایی که آنها می توانند در خانه برای سرگرم کردن و به فعالیت واداشتن کودکانشان استفاده کنند، را یاد بگیرند. (U.S Department of Education, ۱۹۹۳)
ج – خدمات کتابخانه مخصوص کودکان نوپا
کتابخانه ها بیش از پیش در حال ایجاد برنامه هایی است که برای کودکان نوپای ۳۶-۱۸ ماهه طراحی شده اند . به علاوه والدین و کودکان نیز در فعالیت هایی مانند بلند خوانی، قصه گویی، بازی های انگشتی و آواز خوانی شرکت می کنند. به دلیل حساس بودن این سن، در پیشرفت های زبانی، ارزش چنین کارهایی در ایجاد پیش زمینه در والدین و مراقبت کنندگان از کودکان در مورد چگونگی فعال نمودن و تشویق پیشرفت های کودکان و همچنین آموزش کودکان نوپا است.
این فعالیت ها عبارتند هستند از:
فعالیت های گروهی: در حدود سن سه تا پنج سالگی، کودکان معمولاً به شرکت در فعالیت های گروهی علاقه دارند. بر این اساس بسیاری از کتابخانه ها برنامه هایی برای این گروه سنی برگزار می کنند و معمولاً در این برنامه ها نیاز نیست والدین با کودکانشان بمانند. فعالیت های معمول در این زمینه شامل بلند خوانی، قصه گویی، فیلم، نمایش عروسکی، هنرها و فنون و برنامه های مطالعاتی است.
آموزش برای متصدیان نگهداری کودکان: اکنون بسیاری از کتابخانه ها برنامه های آموزشی خاصی برای خدمتکاران نگهداری کودک عرضه می کنند و حتی گروه های بزرگ کودکان از مهد کودک برای برنامه های خاصی مثل قصه گویی و بلند خوانی دعوت می شوند. ترغیب کودکان به سوی کتاب و مطالعه باید قسمتی اصلی از فعالیت های مهد کودک باشد و احتمالاً کتابخانه ها به عنوان بهترین وسیله برای ارتقاء و غنا بخشیدن به این نوع فعالیت ها در دسترس هستند (U.S Department of Education, ۱۹۹۳)
د – خدمات کتابخانه برای کودکان سنین مدرسه
از خدمات کتابخانه برای کودکان در سنین مدرسه می تاون به موارد زیر اشاره نمود:
ارائه اطلاعات برای تکالیف مدرسه: کتابخانه ها هم بعد مهم دیگری را برای کودکان در سنین مدرسه بر عهده گرفته اند. علاوه بر سرگرمی، کتابخانه ها برای آن ها محلی است برای یافتن اطلاعاتی که معمولاً برای کمک به تکالیف مدرسه است . این هدف برای ضعیف کردن اهمیت کتابخانه به عنوان منبع تفریح معطوف نشده است. بیشتر کتابخانه ها برنامه های متنوعی جهت تأمین این منظور ارائه می کند.
بعضی از این فعالیت ها عبارتند از:
برنامه های بلند خوانی: برای کودکان دوران ابتدایی انواع برنامه های بلند خوانی و قصه گویی وجود دارد و این برنامه ها اغلب شامل ارائه بحث ها و سخنرانی ها توسط خود کودکان و همچنین برنامه های مطالعاتی تابستانی است.
برنامه های مخصوص نوجوانان: ممکن است برای کودکان راهنمایی و اول دبیرستان نیز، برنامه های مانند جلسات گفتگو درباره کتاب، برنامه های مطالعه تابستانی، سیمنارهای نوشتن خلاق، گروه های تئاتر و شعر خوانی وجود داشته باشد. (U.S Department of Education, ۱۹۹۳)
فهرست منابع:
۱ – دیانی، محمد حسین (۱۳۸۰) «مواد و خدمات کتابخانه ای برای نوسوادان، کودکان و نوجوانان» . مشهد: انتشارات کتابخانه ی رایانه ای
۲- سلطانی، پوری؛ راستین، فروردین (۱۳۸۱). «دانشنامه ی کتابدار و اطلاع رسانی» . تهران: فرهنگ معاصر
۳- عباسی هرمزی، سوسن (۱۳۸۳). «کانون های ایجاد انگیزه کتابخوانی در کودکان». فصلنامه پیام کتابخانه. دوره ۱۴، شماره ۱ و ۲: ۶۷-۷۲.
۴- عباداللهی،نوراله (۱۳۸۲). «خدمات و اهمیت کتابخانه های عمومی». فصلنامه پیام کتابخانه، دوره ۱۳، شماره ۳ و ۴: ۱۵-۲۲.
۵- قزل ایاغ، ثریا (۱۳۸۳). «ادبیات کودکان و نوجوانان و ترویج خواندن: مواد و خدمات کتابخانه ای برای کودکان و نوجوانان». تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت).
۶- کتابخانه های کودکان در کشورهای اسکاندیناوی و ایفلا ۱۹۹۷، (۱۳۷۷). ترجمه ی فاطمه میرخان، فصلنامه پیام کتابخانه، دوره ۸، شماره ۱: ۲۷-۳۷.
7- منصوریان، یزدان، مواد و خدمات کتابخانه برای کودکان، دانشگاه تربیت معلم حصارک کرج، نیمسال دوم ۸۷-۱۳۸۶.
۸- Association for library Service to children (۱۹۹۷). "Competencies for libraries", (Revised edition). 2008 on – line . Available at:
http:// www.ala.org/ala/alsc/alcresources/forlibrarians/professionaldev/compete….
9- U.S Department of Education, 1993. "Beyond Books: Library Services for children". 2008 on – line. Available at: http://www.readingrockets . org/article/130