یکی از نشست های نخستین کنگره سالانه متخصصان علوم اطلاعات در آبان امسال، درباره ی سواد اطلاعاتی و سهم کتابداران در ترویج و توسعه آن است. یادداشت زیر مقدمه‌ای بر مباحث این نشست است. در این نوشته دکتر یزدان منصوریان، دانشیار دانشگاه خوارزمی، دربارهء سرشت سواد اطلاعاتی سخن گفته است.
شما بهتر از من می‌دانید که سواد اطلاعاتی مجموعه مهارت هایی است که ما را قادر می‌سازد نیاز اطلاعاتی خود را بشناسیم، از وجود مهمترین منابع معتبر پاسخگو به این نیاز اطلاع یابیم، به نحو موثری دراین منابع جستجو کنیم، نتایج به دست آمده را سازماندهی، مقایسه و ارزیابی کنیم و در نهایت بهترین گزینه‌ها را برای پاسخ به نیاز اطلاعاتی خود برگزینیم و به کار گیریم. اطلاعاتی که یا بر دانش ما بیافزاید یا در مسیر تصمیم‌گیری مفید باشد. یعنی به کمک آن بتوانیم به پرسشهای خود پاسخ گوییم یا تصمیم‌های درستی بگیریم. ضمن آنکه متعهد باشیم این فرایند را در چارچوب اخلاق و قوانین اجتماعی انجام دهیم. بنابراین، سواد اطلاعاتی نه فقط یک مهارت که مجموعه‌ای از مهارت‌ها و تعهدات است. حتی فراتر از آن، می‌توان گفت محصول نهایی برخورداری از سواد اطلاعاتی ایجاد نوعی بینش و نگرش است که در وجود ما نهادینه می‌شود. در نتیجه، این مهارت‌ها نقش اجزاء سازندهء کلیتی یکپارچه را ایفا می‌کنند که چگونگی مواجههء ما با منابع اطلاعاتی را تعیین می‌کند. به این ترتیب، هر چند مهارت‌هایی متفاوتند، اما خاستگاهی مشابه دارند و فصل مشترک آنها که «سرشت سواد اطلاعاتی» را می‌سازد همان «تفکر انتقادی» و «توانایی تحلیل و استدلال» است.
تفکر انتقادی زیربنای سواد اطلاعاتی و مهارت‌هایی که گفتیم روبنای آن را تشکیل می‌دهند. اما از روزی که بحث سواد اطلاعاتی در مجامع تخصصی ما مطرح شد، بیشتر به این همان روبنا پرداختیم و کمتر به مبانی و ریشه‌هایش توجه کردیم. صدها مقاله و ده‌ها رساله دربارهء سواد اطلاعاتی نوشتیم و فهرستی از توصیه‌ها برای توسعهء این مفهوم ارائه کردیم. اما نمی‌دانم آیا از خود پرسیدیم پیشنیازهای یادگیری این مهارت‌ها چیست؟ یا نقطهء آغازین توسعهء سواد اطلاعاتی کجاست؟ یا نظام آموزشی رسمی باید چه سهمی در توسعهء سواد اطلاعاتی ایفا کند؟
به نظرم سنگ بنای این مهارت‌ها را باید در آموزش و ترویج «روحیه پرسشگری» و «تفکر منطقی و استدلال» در نظام آموزشی جستجو کرد. باید دید نظام آموزشی تا چه میزان مروج تفکر منطقی و تفکر انتقادی است؟ دانش‌آموزان و دانشجویان چه فرصت‌های برای آموختن توانایی تحلیل و استدلال دارند؟ اگر تکیه و تاکید نظام آموزشی بر حفظ کردن محتوای کتابهای درسی است، چگونه می‌توانیم به رونق سواد اطلاعاتی امیدوارم باشیم؟ در چنین شرایطی دانش آموختگان ما چگونه می‌توانند نیاز اطلاعاتی خود را بشناسند و از آن مهمتر چگونه می‌توانند منابع بازیابی شده را مقایسه و ارزیابی کنند تا بهترین نتایج را برگزینند.
به نظرم کسانی که به هر دلیل در فرایند تعلیم و تربیت خود فرصت کافی برای تمرین تفکر انتقادی نداشته‌اند، توفیق چندانی در کسب مهارتهای سواد اطلاعاتی به دست نخواهند آورد. ممکن است با این مفهوم آشنا شوند، اما در عمل نمی‌توانند به خوبی آن را به کار گیرند. تصور کنید در یک نظام آموزشی که بیشترین تاکید بر حفظ کردن مطالب کتابهای درسی است و فرصت چندانی برای یادگیری استدلال و تفکر انتقادی پیش بینی نشده است، چگونه می‌توان انتظار داشت که دانش‌آموختگان بتوانند منابع اطلاعاتی را از حیث ارزش و اعتبار ارزیابی کنند؟ آنان سال ها فقط دغدغه حفظ کردن مطالب کتاب های درسی را داشته‌اند، بی‌آنکه به میزان درستی یا نادرستی محتوای این آثار اصلاً فکر کنند یا مجالی برای مقایسه مطالب این کتاب ها با سایر منابع داشته باشند.
وقتی می‌توان از کلاس اول ابتدایی تا پایان دانشگاه فقط با خواندن و حفظ کردن مجموعه‌ای مشخص از مطالب شاگرد اول شد و به بهترین نتایج رسید، اصلاً همان گام نخست سواد اطلاعاتی که تشخیص نیاز اطلاعاتی است شکل نمی‌گیرد. تا چه رسد به گام‌های بعدی! اصلاً در چنین رویکردی پرسشی مطرح نیست که دانش آموز یا دانشجو در صدد یافتن پاسخ آن باشد، بلکه هم پرسش و هم پاسخ در درون کتاب درسی پیش‌بینی شده است. حال تصور کنید اگر بجای آنکه کتاب درسی محور باشد، آموزش بر اساس پرسشگری و گفتگو استوار گردد چه اتفاقی می‌افتاد؟ اگر کلاس درس جایی برای طرح پرسشهای نو و کتابخانه منبعی برای یافتن پاسخها شود، آنگاه چه عرصه مناسبی برای تبلور مهارتهای سواد اطلاعاتی ایجاد خواهد شد. بنابراین، سرشت سواد اطلاعاتی بر بنیاد پرسش، استدلال، تحلیل و تفکر انتقادی استوار است. تا این پیش‌نیازها فراهم نشود، آموزش مهارتهای فنی سواد اطلاعاتی اثربخشی لازم را نخواهد داشت.
دربارهء آینده یا «سرنوشت» سواد اطلاعاتی هم می‌توان گفت با ادامهء روند تحولات در عرصهء فناوری اطلاعات، هر روز بر اهمیت مهارت های سواد اطلاعاتی افزوده می‌شود. دلایل این اهمیت مضاعف بسیارند. نخست آنکه حجم و تنوع اطلاعاتی که هر یک از ما با آن مواجهه‌ایم هر روز بیشتر می‌شود. روزگاری بود که وب را به عنوان مهم ترین منبع اطلاعات آنلاین می‌شناختیم و می‌خواستیم از میان دریای اطلاعات و بی راهی بیابیم که غرق نشویم. مهمترین ابزار ما هم برای دسترسی به وب کامپیوترهای شخصی بود. در نتیجه حداقل در مترو و تاکسی و پیاده‌رو از امواج این دریا در امان بودیم. اما امروزه با گسترش فناوری موبایل و انواع شبکه‌های موبایلی، امواج دنیای دیجیتال همه جا با ماست و سیلی از اطلاعات متنوع به سویمان جاریست. حال بدون بهره‌مندی از مهارتهای سواد اطلاعاتی، خطرهایی بیش از گذشته ما را تهدید می‌کند. خطر غرق شدن در سیلابی از اطلاعات گوناگون و اغلب نامفید، خطر سردرگمی برای یافتن بهترین پاسخها به پرسشهایمان، و خطر باور و به کار بستن اطلاعات غلط.
اگر چگونگی مواجهه با موج فزایندهء ابزارها و اطلاعات جدید را نیاموزیم، در معرض آسیبهای بسیار هستیم. اعتیاد به بازی‌های رایانه‌ای، بیگانگی با کتاب، کمبود مطالعهء موثر و مولد، سرگشتگی در شبکه‌های مجازی، تنهایی، افسردگی و بسیاری آسیبهای جسمی و روحی دیگر ریشه در ناتوانی ما در مدیریت درست چگونگی مواجهه با دنیای مجازی دارد. بنابراین، آموختن مهارتهای سواد اطلاعاتی ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است که بتوانیم در این سیلاب خروشان راهی برای رهایی بیابیم.
اکنون باید دید سهم کتابخانه‌ها و کتابداران برای توسعه و ترویج سواد اطلاعاتی چیست. در پاسخ به این پرسش، به اختصار می‌توان گفت ما می‌توانیم همچون گذشته با استفاده از مبانی نظری و فلسفی رشتهء خود راهکارهای عملی برای ترویج مهارتهای مورد نیاز کاربران کتابخانه ارائه کنیم که در نشست سواد اطلاعاتی همایش پیش رو به آن خواهیم پرداخت. استانداردهای سواد اطلاعاتی انجمن‌های بزرگ کتابداری دنیا از جمله دستاوردهای کتابداران در این زمینه است. این استانداردها گواهی روشن بر توانایی متخصصان این رشته در نقش‌آفرینی موثر در این زمینه‌اند. بنابراین، محورهای اولیه‌ای که برای این نشست پیش‌بینی شده به شرح زیر است که امیدوارم با نظرات ارزشمند شما تکمیل شوند:
مروری بر اصول و استانداردهای سواد اطلاعاتی موجود و بررسی روشهای کاربست این اصول
بررسی شرح وظایف جدید کتابداران دنیا در ارتباط با ترویج مهارتهای سواد اطلاعاتی
کتابخانه‌های موفق در ترویج سواد اطلاعاتی: روشها و دستاوردها
سهم آموزش مهارتهای سواد اطلاعاتی در رونق کتابخانه های عمومی
نقش آموزش سواد اطلاعاتی در ارتقاء منزلت اجتماعی کتابداران
نقش آموزش سواد اطلاعاتی در کاستن از فرسودگی شغلی کتابداران
سهم سواد اطلاعاتی در ارتقاء سرمایه اجتماعی
بازتاب سواد اطلاعاتی در آموزش رسمی و برنامه درسی ایران و جهان
سهم کتابخانه ها در ترویج زیرمقوله های سواد اطلاعاتی نظیر سواد سلامت، سواد رسانه ای و غیره
روندها و گرایشهای موضوعی دربارهء سواد اطلاعاتی در مقاله ها و پایان نامه های سالهای اخیر
سهم سواد اطلاعاتی در بهبود اثربخشی و کارآیی آموزش دانشگاهی
سخن پایانی
آموزش مهارتهای سواد اطلاعاتی بخشی از رسالت آموزشی کتابخانه‌ها بوده و هست. مبانی نظری و فلسفی علم اطلاعات و دانش‌شناسی همچنان منبعی آموزنده و الهام‌بخش برای ارائه راهکارهای عملی در این زمینه است. فقط کافی است هر یک از ما در محل کار خود بکوشیم در حد توان مروج سواد اطلاعاتی باشیم. چه بسیارند نکته‌هایی که برای کتابدارن بدیهی و پیش‌پا افتاده تلقی می‌شوند در حالی که بسیاری از کاربران اطلاعی در این زمینه‌ها ندارند. بنابراین، حتی نوشتن یک بروشور ساده برای آموزش چگونگی جستجوی بهینه در وب و استفاده موثر از موتورهای کاوش خود قدمی مثبت در گسترش سواد اطلاعاتی محسوب می‌شود. نقش آموزشی کتابخانه‌ها همیشه بخش مهمی از رسالت این نهاد فرهنگی و اجتماعی بوده است و سواد اطلاعاتی نیز همیشه یکی از مباحث اصلی در این آموزش است. بنابراین، بیاید به استقبال کاربران کتابخانه‌ها برویم و به یاری آنان در استفادهء موثر از منابع اطلاعاتی بشتابیم.