سازمان آموزشی ، علمی فرهنگی سازمان ملل (یونسکو) سواد را چنین تعریف می کند: " سواد توانایی تشخیص، فهم، تفسیر، تولید، انتقال، پردازش و استفاده از مواد چاپی و نوشتاری در موضوع های مختلف است. سواد یادگیری مستمر به منظور قادر ساختن یک فرد در دست یافتن به هدف ها ، بالا بردن دانش و استعدادهای بالقوه اش و مشارکت کامل در اجتماع بزرگ تر است."
کودکان برای درک ارتباط بین حروف نوشتاری و صداهای گفتاری یا آواها، نیاز دارند صدای حروف چاپی را به طور جداگانه و یا در ترکیب با حروف دیگر بیاموزند. اگر کودکان به ارتباط بین حروف و صداها پی ببرند ، به راحتی قادر به بازشناسی واژه های آشنا و رمزگشایی کلمات جدید می شوند.
بنابراین چگونه می توان مهارت های سوادآموزی را در کودکان نابینا بهبود بخشید؟
نقش کتابخانه در رشد سواد در کودکان نابینا یا کم بینا
کودکان برای جست و جو در جهانی که در آن زندگی می کنند و درک و واکنش به آن ،به محرک نیازمندند. داستان ها برای کودکان فرصت هایی ایجاد می کنند که جهانی فراتر از جهان خود را تصور کنند. خواندن و درک داستان روند یادگیری سواد را برای آن ها آسان تر و سریع تر می کند و اگر کودکان باسواد باشند برای برقراری ارتباط و کار و زندگی مستقل مهارت های بیشتری کسب می کنند . کودکان نابینا یا کم بینا به دلیل نبود محرک های تصویری و نبود موقعیت های یادگیری به وسیله مشاهده و تقلید، تجربه های مهمی را از دست می دهند. این کودکان برای باسواد شدن به راه ها و روش های جایگزین نیاز مند ند.
ارتباط با شخصیت های داستانی که از راه تصویرآن ها را شناخته ایم و دوستشان داریم برای کودکان نابینا یا کم بینا خیلی آسان نیست. بنابراین باید کتاب های لمسی را جایگزین کرد تا این گروه از کودکان با استفاده از حس لامسه خود با شخصیت ها ی کتاب پیوند بر قرار کنند . کتابخانه نابینایان فیلیکس نخستین قدم را در این راه برای کودکان برداشته است .
کتابخانه نابینایان فیلیکس در استرالیا، دارای بیش از ۵۵۰ بسته طراحی شده مخصوص، شامل کتاب داستان های بریل و شنیداری همراه با اسباب بازی ها و اشیای لمسی است که به کودکان نابینا کمک می کنند تا دنیای خیالی داستان ها را در ذهن خود بسازند.
این کتابخانه یک منبع منحصر به فرد است که به طور مشخص فرصت هایی را برای کودکان نابینا و کم بینا فراهم می کند تا قصه خوانی را با کمک ابزار متناسب با رشد و نیازهای کودکان نابینا یا کم بینا تجربه کنند . این کتابها با خط بریل و به شکل لمسی و همچنین با قابلیت چاپ در دسترس خوانندگان است. علاوه بر این مسئولین کتابخانه دریافته اند که بسته ها ی مخصوص کتابخانه که دارای کتاب های لمسی و شنیداری است ،توانسته است مهارت های سوادآموزی و قصه گویی را در این گروه از کودکان بهبود بخشد، به گونه ای که اعضای کتابخانه نابینایان فیلیکس در سن 6 سالگی به اندازه ی هم سن و سالان خود در شرایط عادی آمادگی خواندن را دارند.
فیلیکس چیست؟
فلیکس یا پروژه کتاب های بریل، کتابخانه ای است که کتاب های تصویری را برای استفاده کودکان نابینا یا کم بینا آماده کرده و به آن ها امانت می دهد . بنابراین این گروه از کودکان می توانند همان داستان هایی که خواهر و بردارها و یا دوستانشان در دسترس دارند ، را بخوانند و از آن ها لذت ببرند .
هر بسته کتاب داستان شامل تصویر اصلی کتاب داستان، تشریح شده به خط بریل و یک لوح فشرده صوتی یا نوار داستان، تعدادی وسایل کمکی لمسی برای کمک به کودکانی که وارد دنیای قصه ها می شوند و دستنامه ای کوچک با تصاویر لمسی است ،به گونه ای که کودکان می توانند داستان را برای دیگران یا خودشان بازگو کنند.
بسته های فیلیکس
با وجود اینکه اعضای کتابخانه فیلیکس کم سن و سال هستند، هدف بسته های فیلیکس دسترسی مستقل این گروه از کودکان به موارد زیر است :
- کیفی طراحی شده برای کودکان کم سن و سال که به تنهایی بازش کنند و درونش را جست و جو کنند.
- مواد لمسی و شنیداری که به کودکان این فرصت را می دهند تا به تنهایی بتوانند داستان را بخوانند.
- یک دستنامه لمسی ایمن و محکم برای تشویق کودکان به جست وجو و یافتن سرنخ هایی تا بتوانند خود از داستان برداشتی داشته باشند .
بسته های فیلیکس به بچه ها اجازه می دهند تا تجربه های خود را با والدین، خواهر و برادرها و دوستانشان سهیم شوند.
کتاب های فیلیکس ترس از خط بریل را به عنوان یک رسانه ی نوشتاری در هم می شکند. خانواده ها متوجه می شوند که خط بریل فقط مختص کودکانشان نیست؛ بلکه اگر بخواهند خود نیز می توانند ان را فراگیرند.
استفاده از کتاب های لمسی و مواد کاربردی د رانتقال معنا و محتوی داستان ، پدیده ای فراگیر در همه جهان است . مضمون داستان ها به گونه ای طراحی شده اند که پاسخگوی نیازهای مراحل گوناگون رشد کودک باشند خانواده ها تنها باید تنها بدانند که فرزنداشان به چه نیاز دارند تا بتوانند مواد مناسب رشد آن ها را تهیه کنند .
در حال حاضر ۵۵۰ بسته داستان در کتابخانه فیلیکس در دسترس است. مدت امانت سه هفته است که شامل زمان ارسال و دریافت نمی شود. بسته ها با پست رایگان در بسته بندی با لایه های محافظ صفحات بریل ، برای خانواده ها ارسال می شوند.
در کتابخانه ی نابینایان فیلیکس استرالیا افزون بر این بسته ها که به زبان انگلیسی هستند ، شماری بسته نیز وجود دارند که مواد چاپی و شنیداری آن به زبان هایی دیگری جز زبان انگلیسی تهیه شده اند . هم اکنون بسته های کتابخانه استرالیا به زبان های چینی ، ویتنامی ، عربی ، ترکی و سومالیایی ها وجود دارند تا والدین غیر انگلیسی زبان بتوانند با فرزندان نابینا یا کم بینای خود داستان هایی را به زبان مادری شان سهیم شوند.
بسته های فیلیکس به طور متمرکز تولید و به صورت گسترده در سرتاسر استرالیا توزیع می شوند. در صورت تقاضا امکان توزیع در سراسر جهان نیز وجود دارد دارند.
بازخورد
کتابخانه ی فیلیکس یک نظرسنجی برای ارزیابی نحوه استفاده از بسته های داستان انجام داده است تا تحقق اهداف مورد نظر کتابخانه ارزیابی شود. این نظرسنجی شامل پرسشنامه ای است که برای خانواده ها پست یا ایمیل می شود. بعضی نظرسنجی ها نیز تلفنی تکمیل شده اند. پرسش ها از سوی گروهی که از ابتدای شروع طرح حضور داشته اند طراحی شده است . این ارزیابی کاربران خردسال و آموزگاران خط بریل همچنین گروه تولید کننده را در بر گرفته است . هدف پرسش ها گرد آوری اطلاعاتی درباره ی اینکه آیا استفاده از کتاب های لمسی و خط بریل برای اعضا کتابخانه و خانواده هایشان راحت بوده و آیا خانواده ها پس از استفاده کودکانشان از این بسته ها متوجه تغییرات چشمگیری در دریافت کودکانشان از داستان ها شده اند .
پیش از بحث در مورد نتیجه این نظرسنجی بهتر است که بازخورد خانواده ها پیش بینی شود . در ابتدای تاسیس کتابخانه فیلیکس مجموعه هدف هایی در دستور کا رقرار گرفته بود . باید دید به آن هدف هات پاسخ گفته شده است.
این هدفها از این قرارند:
- افزایش آگاهی نسبت به نیاز کودکان نابینا و کم بینا در سطح جامعه.
- تشویق خانواده های دارای کودک با اختلال دیداری به قصه گویی به عنوان یک ضرورت.
- ارتقای مهارت های در دست گرفتن کتاب، ورق زدن، خواندن بریل، پیدا کردن رو و پشت کتاب، به اشتراک گذاری یک کتاب با دیگران.
- ارتقا تدریجی توانایی کودک در توجه و گوش دادن به داستان . این توانایی به ویژه هنگامی که کودک ک جسمی مرتبط با داستان را در دست داشته باشد ، افزایش می یابد.
- تشویق کودکان به کپی برداری از واژه ها و قافیه ها ی یک داستان ساده برای بازگویی داستانی به زبان خود.
- تشویق کودک به استفاده از حس لامسه با فراهم آوردن کتابهای لمسی و مواد عملی مرتبط با داستان.
- بسط دنیای تخیل داستان برای کودک با اختلال دیداری به وسیله تامین مواد کاربردی در زندگی واقعی برای کمک به آنها جهت بازآفرینی یک داستان به زبان خود.
- تشویق کودکان به اینکه داستان گوش کنند.
- رشد مهارت داستان خوانی مستقل با استفاده از وسایل داخل بسته.
- آشنا کردن کل خانواده با خط بریل و حمایت آنها در فهمیدن امکانات بالقوه ی خط بریل برای کودکان.
ارزیابی کتاب های بریل گروه سنی خردسالان کتابخانه فیلیکس در چهار سال مستمر
"چگونگی افزایش سواد با استفاده از خط بریل از طریق کتابخانه فیلیکس: یک ارزیابی مطالعاتی "
این کتابخانه به وسیله اعضا و خانواده هایشان و همچنین مربیان کتابخانه تبدیل به یک منبع باارزش شده است. فیلیکس در تامین حمایت قوی از داستان های چاپی و بریل همراه با کتابهای لمسی و مواد کاربردی مرتبط با داستان در این محدوده سنی منحصر به فرد است و با افزایش شمار اعضا به تولید هر چه بیشتر این بسته ها ادامه می دهد .
پاسخ های خانواده ها به سوالات نظرسنجی بسیار جالب و مهم است، تعداد زیادی از این پاسخها برای تهیه اطلاعات درباره نتایج مورد استفاده قرار می گیرند.
جنبه های زیر در کتابخانه در کتابخانه فیلیکس مورد بررسی قرار گرفته اند:
- گردش امانت
- افزایش علاقه به کتاب های داستان
- کنجکاوی در مورد خط بریل
- استفاده از کتابهای لمسی: آیا اشیا به حفظ علاقه مندی به داستان کمک می کنند؟
- تغییر در شیوه استفاده کودک از بسته
- فواید در خور توجه امانت
- تغییرات در استفاده از مواد لمسی
- ارتباط تجارب دنیای واقعی خود با دنیای داستانها
نتیجه گیری
نتایج به دست آمده از این ارزیابی را می توان به شکل زیر خلاصه کرد :
اول، کودکان با بینایی ضعیف و کودکان نابینا بسته های فیلیکس را به شیوه های متفاوتی استفاده می کنند. اینکه خانواده های دارای کودکان کم بینا کمتر به بریل علاقه مند باشند همیشه مورد انتظار است، هرچند تعداد زیادی از خانواده ها ی این کودکان بیان کرده اند که فزرندانشان با این بسته از وجود خط بریل آگاه شده اند. همچنین این مورد برای افرادی که نابینا هستند هم بعضی اوقات گفته شده است. علاوه بر این خانواده ها علاقه ی زیادی به رمزهای بریل نشان داده اند. بعضی از آنها تقاضای اطلاعاتی در مورد صفحات بریل می کنند تا در رمزگشایی داستانها کمک شان کند. بعضی والدین بیان کرده اند که مطابقت دادن کتاب های چاپی با همان کتاب ها به خط بریل به آنها کمک می کند که کتابهای بریل را آسانتر بفهمند و رمزگشایی کنند.
دوم، رشد چشمگیری در عضویت کودکان در سال اول تولدشان ملاحظه شده است . ۲۰% از اعضای کتابخانه را کودکان این گروه سنی تشکیل می دهند.
این گرایش متفاوت و بسیار مثبتی است، زیرا این اعضای جدید برای دوره حداکثری ۶ ساله، امانت گیرنده خواهند بود. به نظر می رسد که این گروه از شنیدن قصه و داستان لذت می برند اما کمتر به دیگر مواد علاقه مند هستند. این مساله در تغییر نحوه امانت منظم آشکار می شود. در ارسال بسته ها به این دسته از اعضا توجه زیادی به ارسال داستانها و مواد مناسب آنها شده است.
افزایش علاقه به کتاب داستانها و گوش دادن به داستانها در بین اعضا آشکار است که این هدفی عمده و بسیار مهم برای کتابخانه فیلیکس بوده است. پیش بینی می شد که مواد لمسی به حفظ توانایی گوش دادن و فهم کمک خواهد کرد. این مورد نیز با کار با بیشتر از ۵۰% موارد به اثبات رسیده است.
نحوه استفاده از کتابهـای لمسـی در اعضا بر اسـاس سن و علاقـه فردی متفـاوت است. برای ۲۱% از خانـواده هایی که گزارش می کنند فرزندانشان دوست دارند داستانهای خودشان را برای پدر و مادرهایشان تعریف کنند تمدید عضویت طرح بسته های فیلیکس کافی است.
ابزار عملی زندگی واقعی بسته ها آشکارا در کمک به حفظ علاقه ی کودک با اختلال دیداری به داستان یاری می رساند. حدود ۷۰% خانواده ها به استفاده منظم از داستان در زمان امانت بسته ی آن و بعد از آن اشاره می کنند. انتظار می رود کودکان تا موقع برقراری ارتباط بین خود و اشیا و مضمون داستان، تنها به ابزارهای بازی مرتبط باشند.
کتابخانه فیلیکس منبعی برای کودکان خردسال با اختلال دیداری برای ارتقای مهارتهای اولیه سواد و به طور مشخص مهارت سواد بریل آنهاست. با افزایش تعداد دفعات امانت گرفتن کودکان یاد می گیرند از بسته ها برای متناسب کردن نیازهایشان و ارتقای مهارتهای اولیه ی خواندن به نحو کارآمدی استفاده ببرند. کودکان نشانه هایی از داشتن توانایی توجه و تمرکز در مدت زمان بیشتر و بازگویی داستان ها برای خودشان با استفاه از کتابها یا مواد لمسی را نشان می دهند. در مهارت در دست گرفتن کتاب یا جستجو در قالبهای بریل و چاپی بیشتر مستقل می شوند. شروع به مشارکت در خواندن از طریق فهم داستان می کنند. والدین رفتارهای متعددی مشاهده می کنند که به اینکه هم اکنون کودکان می توانند همزمان جستجو کنند و بخوانند اشاره دارد. بعضی بچه ها اطلاعاتشان را در مورد داستانهای دیگر گسترش می دهند. درباره داستانهای مورد علاقه شان به جستجو خواهند پرداخت و در حین خواندن داستان کتاب بریل را پویش می کنند. همه این مهارتها پیش نیازهای بنیادی مسیر باسواد شدن هستند.
تفاوتهای قابل توجهی در دو گروه امانت گیرنده در کتابخانه فیلیکس وجود دارد. مثل تفاوت های آنهایی که کم بینا هستند و افرادی که کاملا نابینا هستند. انتظار می رود آگاهی از مهارت های بریل خوانی، خانواده هایی را که دارای کودکان بسیار کوچک هستند و به طور بالقوه ممکن است در آینده از خط بریل استفاده کنند تشویق کند. از بین بردن ترس از استفاده از کتاب های بریل به عنوان یک رسانه ، یکی از هدف های اساسی کتابخانه فیلیکس است و انتظار می رود که خانواده ها با امانت مستمر، بیشتر پذیرای اطلاعاتی باشند که به آنها پیشنهاد می شود.