آرزوی بر دل مانده آذر یزدی۱
در پس‌کوچه‌های باریک و پیچ‌درپیچ برزن خرمشاه یزد که شمار زیادی از همشهریان خوب و خون‌گرم زرتشتی یزدی باشنده آن هستند، دبستانی کهن و تاریخی با نام «دبستان خدادادی خرمشاه» بر جای مانده که سال‌ها جای دانش‌اندوزی کودکان زرتشتی دیه‌های اهرستان، خیرآباد، کوچه بیوک، آبشاهی (نعیم‌آباد)، قاسم‌آباد و محمدآباد بود۲ ساختمانی که در آبان ۱۲۶۹ خورشیدی در زمان ناصرالدین شاه قاجار، بنیان گشته و عمری ۱۲۰ ساله دارد.
با راهنمایی و همراهی نویسندگان کتاب نامور «تاریخ ادبیات کودکان ایران»، آقای محمدهادی محمدی وخانم‌ها زهره قائینی و فرزانه طاهری و نیز آقای اسدالله شکرانه، مدیر بنیاد آذر یزدی و گروهی از اعضای بنیاد فرهنگی گرامی، از دبستان خدادادی خرمشاه که ساختمان آن کم‌وبیش هنوز سرپا و استوار است، امّا به یقین دیری نخواهد کشید که از گزند باد و باران فرو خواهد پاشید، بازدید شد.
در گوشه و کنار اتاق‌های این دبستان، کتاب‌های درسی سال‌های دور، نیمکت‌های موریانه خورده و یادگاری‌های دانش‌آموزانی که اکنون نواده‌های آنان مشغول تحصیل هستند، به چشم می‌خورد. در درون منبع آب وابسته به چاه ژرف این دبستان، انبوه براده‌های کاغذ موریانه خورده کتاب‌های درسی دیده می‌شود و بر دیوار دفتر بزرگ دبستان، نوشته‌هایی از اوستا و گات‌ها بر برگ‌های مقوا نصب است که دانش‌آموزان را به گفتار نیک، کردار نیک و پندار نیک و راه راست رهنمون می‌شود.
اما آن‌چه انگیزه کشانده شدن این گروه، در بامداد یکی از روزهای بهاری ۱۳۹۱ بدین جایگاه شد، بر می‌گردد به گفت‌وگویی که چندین سال پیش آقای محمدهادی محمدی با زنده یاد مهدی آذر یزدی در یزد انجام داده بود و آذر گفته بود: در کودکی هر روز که از کنار این مدرسه می‌گذشته، آهی می‌کشیده و می‌گفته: «می‌شود یک روز من هم در این‌جا درس بخوانم؟» و ای بسا آرزو که خاک شده. آذر نه‌تنها در این دبستان، بلکه در درازای عمر ۸۸ ساله‌اش، هیچ‌گاه پایش به هیچ آموزشگاهی باز نشد. امّا خود، درس‌آموز صد مدرس شد!
با یادآوری آقای محمدی آگاه شدم که دبستان خدادادی خرمشاه، سنگ‌نبشته‌ای تاریخی داشته که به سفارش وی در خانه یکی از زرتشتیان همان برزن به نام آقای بهرام بهمردی جای داده شده، از این‌رو با راهنمایی فرزند آقای اردشیر نابکی که کلیددار این دبستان است، راهی خانه آقای بهمردی شدیم و او با گشاده‌رویی، سنگ تاریخی شکسته و دو پاره شده دبستان را برای ما آورد. چون مندرجات این سنگ نبشته در جایی تاکنون نیامده است، برای ثبت در تاریخ، رونوشتی از آن نوشته در این‌جا می‌آید تا کوشش کسانی که در آن سال‌های سختی و دشواری برای پرورش فرزندان این مرز و بوم از جان مایه گذاشته‌اند، برای آیندگان به یادگار بماناد.
به نام پاک یزدان
در عهد شاهنشاه جم جاه کیانی تختگاه فریدون کلاه ایرانیان نیا پشت، ناصرالدین شاه قاجار که روزگار خسرویش پاینده باد. کزین مرد خیراندیش به آیین، خداداد، پور رستم بهرام رشید خرمشاهی از زر خالص خود، این دبستان را ساخته، وقف دانش آموزی کودکان زرتشتی نمود، به انجمن محترم اکابرصاحبان پارسیان هندوستان واگذار کرد، از برای خود و اولاد و خویشانش حقی باقی نگذاشت تا هم‌کیشانش دانش آموخته، او را به دعای خیر یاد نمایند.
در روز تیر و تیر ماه قدیم، دو سال یک‌بار، گهنباری به نام رشید بختیار در این عمارت خوانده شود. این عمارت به میانجی‌گری استاد کیومرس وفادار خرمشاهی بنا شده است در [آبان] آبان ماه قدیم سنه ۱۲۵۹ یزدگردی، ۱۸۹۰ عیسوی، مطابق سنه ۱۳۰۷ تازی. عمل: شهریار بهرام
بنابر نوشته رشید شهمردان، این دبستان ویژه پسران بوده و در سال ۱۲۵۸ یزدگری (برابر ۱۲۶۸ خورشیدی) گشایش یافته است. وی یادآور شده که دانش‌آموزان دیه‌های نامبرده زرتشتی تا هنگام گشایش دبستان در روستای خود، در این‌جا درس می‌خوانده‌اند۳ از این‌رو می‌توان این دبستان را در ردیف کهن‌ترین آموزشگاه‌های استان یزد برشمرد.
[۱] فروهر، س ۵۱، ش ۴۷۵ (خرداد و تیر ۱۳۹۶): ۳۷.
[۲] پرستشگاه زرتشتیان: رشید شهمردان، بمبئی: سازمان جوانان زرتشتی، ۱۳۴۶: ۲۹۲.
[۳] همان: ۲۹۳.