گفت‌وگو با فاطمه فرنیا، در پیچ‌وخم ترجمه و انتشار مجموعه کتاب‌های نظری ادبیات کودک

در روزهای نخست فصل تابستان امسال، چهار عنوان کتاب نظری ترجمه شده در گستره‌ی ادبیات کودک، منتشر شد، به‌سبب انتشار این کتاب‌ها با خانم «فاطمه فرنیا» که در همه‌ی مراحل آماده‌سازی پیش از چاپ این کتاب‌ها فعالانه حضور داشته‌اند، گفت‌وگویی انجام شد که در ادامه می‌خوانید.

فاطمه فرنیا، دانش‌آموخته دکتری در زبان و ادبیات انگلیسی از «دانشگاه شیراز» و عضو «مرکز مطالعات ادبیات کودک» دانشگاه شیراز است. او موضوع پایان‏‌نامه‏‌ی ارشد و همچنین رساله‏‌ی دکتری‌اش را درباره‌ی ادبیات کودک، به‌ویژه نقش این ادبیات در توانمندسازی کودکان کار کرده است.

- «مرکز مطالعات ادبیات کودک» در چه تاریخی راه‌اندازی شد، چه هدف‌ها و فعالیت‌هایی را در این چند ساله انجام داده است؟

مرکز مطالعات ادبیات کودک در سال 1384 به همت دکتر «مرتضی خسرونژاد» راه‌اندازی ‏شد. یکی از مهم‏ترین هدف‌های این مرکز، تحقق دانشگاهی‏‌شدن ادبیات کودک در ایران بود. پیش از برپایی مرکز مطالعات ادبیات کودک، هیچ نهاد دانشگاهی‎ دیگری در ایران برای ادبیات کودک نداشتیم.

همچنان که در اساسنامه‌ی مرکز مطالعات ادبیات کودک آمده است، نقد، کارکردی بنیادی در پیشرفت سطح ادبیات کودک دارد و نقدِ بدون نظریه نیز، تأثیری عمیق نمی‌تواند داشته‌باشد، و برای رسیدن به نظریه نیز نیازمند پژوهش هستیم؛ و پژوهش نیز هنگامی به نتیجه ‌می‌رسد که روشمند باشد. پس کلید دانشگاهی‌شدن در روشمندی است. البته دکتر خسرونژاد ویژگی‌های دانشگاهی‌‌شدن ادبیات کودک را افزون بر روشمندی، در چندصدایی و گفت‌وگومندی نیز می‌داند. به این دلیل، مرکز مطالعات، برنامه‌هایش را بربنیاد این دو پایه -روشمندی و چندصدایی- تنظیم‌ کرد.

به‎دنبال دانشگاهی‌‏شدن ادبیات کودک، نخستین همایش‎ مرکز مطالعات، اردیبهشت سال 1387 برگزار شد و این همایش تاکنون هر دو سال یک‏بار، برگزار می‌شود. دوره‌ی «کارشناسی ارشد ادبیات کودک» نیز در سال 1389 در «دانشگاه شیراز» تأسیس‌ شد. دوفصل‌نامه «مطالعات ادبیات کودک» نیز به‌عنوان نخستین نشریه دانشگاهی ادبیات کودک در ایران، در بهار سال 1389 منتشر شد. این مرکز، فعالیت‎های دیگری نیز انجام‏ داده است (مانند برگزاری جشنواره پایان‌نامه‌های برتر و جشنواره کتاب‌های تصویری و بازنگاری) که با مراجعه به سایت آن، از جزئیات آن‌ها می‌توانید آگاه شوید.

- مرکز مطالعات در این پانزده سال چه طرح‌هایی را در گستره‌ی ادبیات کودک تصویب و پیش برده است؟

تاکنون دو طرح جامع و بنیادی از سوی مرکز مطالعات تعریف و تصویب شده است: یکی در زمینه‎ی پژوهش، و دیگری در زمینه‎ی ترجمه.

طرح پژوهشی «تدوین دانشنامه‌‏ی موضوعی ادبیات کودک ایران» در سال 1391 آغاز شد و در سال 1398 به پایان رسید. پژوهشگران این پروژه همه از دانش‌آموختگان رشته‌ی ادبیات کودک دانشگاه شیراز یا رشته‌های دیگری بودند که جذب ادبیات کودک شده‌ بودند. در این پژوهش همه‏‌ی آثار (کتاب‎های تصویری، رمان نوجوان، مقاله‌های منتشر شده، شعر کودک و نوجوان) که در میانه سال‌های 1357 تا 1390 منتشر شده‎ بود، بررسی و آثار منتخب، چکیده‌نویسی شدند و کلیدواژه‌های آن‌ها نیز فراهم شدند. البته درباره‌ی شعر و مقاله، انتخابی عمل نشد و تقریباً همه‎ی شعرها و مقاله‌ها بررسی شدند.

این نکته را هم بگویم که در این پژوهش به تولید نظریه نیز توجه جدی شد. گروه کتاب‎های تصویری مرکز مطالعات، همراه با کار بر روی کتاب‎های تصویری‌تألیفی، به تدوین پایه‌ی نظری کارش نیز پرداخت، و همچنین تدوین ملاک‌های نقد و بررسی کتاب‌های تصویری را به سرانجام رساند. دستاورد این کار، در مقاله‌ی «در جست‌وجوی نظریه‌ی ویژه‌ی کتاب‌های تصویری‌داستانی» در شماره 11 دوفصل‌نامه مطالعات ادبیات کودک (1394) منتشر شده است. همین موضوع را گروه بازنگاری ما که بخشی از گروه کتاب‌های تصویری است، دنبال کرده و مقاله آن در شماره‎ی آینده‎ی دوفصل‌نامه مطالعات ادبیات کودک که ویژه‎ی کتاب‌های تصویری است، منتشر خواهد شد.

- لطفاً از چند و چون و روند پروژه‌ی ترجمه در مرکز مطالعات بگویید.

در زمینه‎ی ترجمه، ده عنوان کتاب از مؤثرترین و بنیادی‌ترین آثار نظری در زمینه نقد و نظریه ادبیات کودک و مفهوم کودکی انتخاب‌ شد که بیش‌تر آن‌ها منابع درسی دوره‎ی ارشد ادبیات کودک بوده‌اند. طرح ترجمه از یک سو، به نیاز دانشجویان این رشته پاسخ ‌می‎گوید، و از سوی دیگر، زمینه‌یآشنایی همه‌ی پژوهشگران ادبیات کودک را با پیشینه بحث‎ها فراهم‎ می‌کند.

کتاب «دیگرخوانی‌های ناگزیر»[1] تجربه‎ی بسیار ارزشمندی بود که برپایه آن این آمادگی پدید آمد که طرح بزرگی در این زمینه می‌تواند انجام شود. طرح را دکتر خسرونژاد و دکتر «فریده پورگیو» نوشتند و چون پیش‌تر در کتاب «دیگرخوانی‎ها» با استاد خسرونژاد همراه بودم، از همان آغاز، برای همکاری با این پروژه دعوت شدم.

این ده اثر با بررسی‎های انجام شده روی آن‌ها و در مشورت با پروفسور «پیتر هانت»، انتخاب ‌شد. آقای «حمیدرضا شاه‌آبادی» - که در آن دوره از مدیران کانون بودند - همچنان که کتاب دیگرخوانی‌ها را با اشتیاق پذیرفتند و کارهای چاپ آن را با‌دقت و به‌سرعت انجام دادند، طرح جدید را نیز پذیرفتند و پیش‌نیازهای کار فراهم شد. البته بنابر مدتی که طرح به سرانجام رسید، در نام کتاب‌ها بازنگری‌هایی رخ داد.

ویژگی‌های کتاب‌شناختی پروژه کتاب‌های تصویب و ترجمه شده این مجموعه چیست؟

فهرست نهایی ده عنوان از این مجموعه که کار ترجمه، ویرایش و آماده‌سازی آن به سرانجام رسیده، چنین است:

1. توربن واینرایش (2000). « ادبيات کودکان: هنر يا پداگوژی»، انتشارات دانشگاه راسکیله. ترجمه فریده یوسفی، ویراستار: طاهره آدینه‌پور.

2. ایمر اُسالیوان (2005). «ادبیات تطبیقی کودکان»، انتشارات راتلج. ترجمه مریم جلالی و محبوبه فرهنگی، ویراستار: طاهره آدینه‌پور.

3. گرت بی. متیوز (1996). «فلسفه‌ی کودکی»، انتشارات دانشگاه هاروارد. ترجمه سعید حسام‌‏پور و مریم حسام‎پور، ویراستار: طاهره آدینه‌پور.

4. فیلیپ اسلی و رزالین اِیچ. شوت (2003). «رشد کودک: تأملی بر نظریه‌ها»، انتشارات آرنولد. ترجمه مریم زارع و مهدی رحیمی، ویراستار: سودابه شکراله‌زاده.

5. ماریا نیکولایوا و کارول اسکات (2006). «بازی متن و تصویر در کتاب‌های تصویری»، انتشارات راتلج. ترجمه فریبا خوشبخت، محبوبه البرزی و (با همکاری فائزه محمدبیگی)، ویراستار: فاطمه فرنیا.

6. پیتر هانت (1991). «نقد، نظریه و ادبیات کودک»، انتشارات بلکوِل. ترجمه امین ایزدپناه و سهراب رضوانی، ویراستار: لاله آتشی.

7. ام. اُ. گِرِن‌بی و کیمبِرلی رینولدز (2011). «مطالعات ادبیات کودک: راهنمایی برای روش پژوهش»، انتشارات پَلگریو. ترجمه محبوبه فرهنگی، ویراستار: طاهره آدینه‎‌پور.

8. ماریا نیکولایوا (2005). «درآمدی بر رویکردهای زیبایی‌شناختی به ادبیات کودک»، انتشارات اسکِرکرو. ترجمه مهدی حجوانی و فاطمه زمانی. ویراستاران: محمد غفاری و محبوبه فرهنگی.

9. جمع نویسندگان. «چشم‌اندازهای نو در درک ادبیات کودک» (جلد دوم کتاب «دیگرخوانی‌های ناگزیر»). با ویراستاری فاطمه فرنیا.

10. پری نودلمن (1996). «لذت‏های ادبیات کودک»، انتشارات لانگمن. ترجمه فریده پورگیو.

من این شانس را داشتم که از آغاز این پروژه، در کنار دبیر این مجموعه، استاد خسرونژاد باشم. و چون از آغاز تا سال 1398 مسئول سایت مرکز مطالعات نیز بودم، عنوان این کتاب‎ها را در بخش «طرح‎ها»ی مرکز بارگذاری‏ کردم، و می‌‏توانید آن‌ها را ببینید.

متأسفانه یک سال است که سایت دانشگاه شیراز مشکل پیداکرده و دوستان نتوانسته‎اند آن را به‌روز کنند.

- چرا انتشار این مجموعه به درازا کشید؟

ترجمه‏‌ی این کتاب‌ها به فارسی، حدود سال 1390 آغاز‎ شد و پس از چند سال، دو مترجم که بیرون از مرکز مطالعات، فعالیت داشتند، به دبیر این پروژه پیام دادند که از طرح این مرکز اطلاعی نداشته‏‌اند و ترجمه‎ی دو کتاب انجام داده‌اند و اتفاقاً به‏‌تازگی متوجه ‏شده‌‏اند که این‌ها جزو پروژه‎های مرکز بوده‌اند. از این رو یکی از کتاب‌های این مجموعه کنار گذاشته‌ شد، زیرا ترجمه‎ی آن در کانون پرورش فکری زیر چاپ بود و به‌جای آن اثر ترجمه شده دیگری در مجموعه پذیرفته شد.

از رویدادهای دیگر در آماده‌سازی کتاب‌های این مجموعه، ادامه نداشتن همکاری آقای شاه‌آبادی در انتشارات کانون پرورش فکری بود. یکی از پیامدهای این همکاری نداشتن، این شد که سه اثر نخست که برای چاپ و نشر به کانون سپرده شده بود (کتاب‌های «فلسفه کودکی»، «رویکردهای زیبایی‌شناختی به ادبیات کودک»، و «ادبیات تطبیقی کودکان»)، دست‌ِکم چهار پنج سال به درازا کشید، تا منتشر شوند.

در این مدت، پیگیری‌های دبیر مجموعه به نتیجه نمی‌رسید و هربار با تغییر در مدیریت‌ها در کانون پرورش فکری روبه‌رو می‏‌شدیم. هربار که استاد خسرونژاد پیگیری می‌کردند، ارسال دوباره‌ی متن آثار ترجمه‌شده درخواست می‎شد! شاید در این مدت چهاربار متن این آثار برای کانون پرورش فکری فرستاده شد. از این رو با پیگیری‌هایی که آقای «شهرام اقبال‌زاده» انجام دادند، قرارداد انتشار هفت عنوان از این مجموعه با کانون لغو، و قراردادی تازه‎ با انتشارات «مدرسه» بسته شد. متأسفانه کانون کار عجیبی کرد! کتاب نخست این مجموعه، «فلسفه‎ی کودکی» را در سال 1398 زیر عنوان اصلی مجموعه - «نقد و نظریه ادبیات کودک و مفهوم کودکی» - منتشرکرد و در سال 1399 دو عنوان دیگر این مجموعه، «ادبیات تطبیقی کودکان» و «رویکردهای زیبایی‌شناختی به ادبیات کودک» را در مجموعه‌ی «کتاب‎های پژوهشی» و در کنار کتابی دیگر «قرون کودکی» (که هرگز جزو کارهای مرکز مطالعات نبود)، منتشر کرد. به این ترتیب، اگر کسی نداند، گمان می‎کند این سه کتاب، بخشی از مجموعه‏ کتاب‎های پژوهشی است که خود کانون پرورش فکری به‌تنهایی منتشرکرده! با آن که از این سه کتاب، تنها کتاب «قرون کودکی» از آنِ کانون است.

رفتار بدتر کانون این بود که در کتاب «رویکردهای زیبایی‌شناختی به ادبیات کودک»، مقدمه‌‌ی نوشته‌شده‌ی دبیر مجموعه برای همه‌ی عنوان‌‌های این مجموعه، و نام مرکز مطالعات ادبیات کودک، حذف شدند! همچنین روش نمایه‌سازی نیز به‌گونه‌ای در کتاب رویکردهای زیبایی‌شناختی به ادبیات کودک تغییر کرده که نه‌تنها با کتاب‌های مجموعه‌ی «نقد و نظریه‎ی ادبیات کودک و مفهوم کودکی» مرکز مطالعات ناهمخوان است، بلکه از نظر علمی نیز نادرست است! این رویکردِ تأسف‌آور، نه‌تنها غیرعلمی بلکه رفتاری کاملاً غیراخلاقی است!

- روند کاری پروژه ترجمه کتاب‌های نظری کودک چگونه بود، و شما چه بخشی از این طرح را برعهده داشتید؟

در این پروژه روند کار چنین بود که کتاب‌ها پس از ترجمه، برای ویراستار فرستاده می‌شد. ویراستار در تطبیق با متن اصلی، ویرایش را انجام می‌داد.

در مرکز مطالعات، هم «فرهنگ اصطلاحات ادبیات کودک» را داریم که فرهنگی تألیفی است و دکتر «داود خزایی» مسئولیت تألیف آن را پذیرفته‌اند و امیدوارم به‌زودی منتشر شود، و هم «فرهنگ نام‌های خاص» را داریم که فارسی‌نوشت نام‌های خاص را ارائه می‌دهد.

پس از کار ویراستاری، کار من آغاز می‌شد که واژه‏‌نامه‏‌های انگلیسی و فارسی و نمایه‌‏ی نام‏‌های خاص را برپایه این دو فرهنگ درست ‏کنم. سپس دبیر مجموعه کار را کامل می‌خواند و در جلسه‏‌ای که دکتر پورگیو نیز حضور داشت، هر ترجمه را بررسی ‎می‎کردیم و چنان‌چه نیاز می‌شد، به‌جز فرهنگ‌های مرکز مطالعات، همه فرهنگ‌های موجود را دوباره بررسی ‌می‌کردیم، یا برای اشکال‌هایی که گاه در ترجمه پیش می‌آمد، برای رفع اختلاف نظرها، با خود نویسندگان آثار تماس می‌گرفتیم و برپایه توضیح دقیق ایشان، معادل فارسی را انتخاب می‌کردیم یا می‌ساختیم. می‌توانم ادعا کنم که ترجمه، ویراستاری و به‌‏طور کلی پژوهش را در این پروژه و از استادم دکتر خسرونژاد فراگرفتم.

دوستان و استادان گران‌مایه‌ای نیز در همه‎ی مراحل این پروژه در کنار ما بودند که شایسته است این‌جا از آن‌ها نام ببرم و از ایشان سپاسگزاری‎کنم: استاد فریده پورگیو عزیز که همراه دکتر خسرونژاد دبیری این مجموعه را برعهده‌ داشتند، همچنین دکتر داود خزایی، دکتر «محمد غفاری» و البته آقای شهرام اقبال‌زاده نیز در انتشارات مدرسه با ما همراه شدند.

اکنون این پروژه در چه مرحله‌ و وضعیتی است؟

از ده عنوان کتاب این مجموعه، سه عنوان آن را - با توصیفی که گفتم - کانون پرورش فکری، و دو عنوان دیگر، «ادبیات کودک: هنر یا پداگوژی»،

https://enmabazar.ir/product/ادبیات-کودک-هنر-یا-پداگوژی؟/

و «مطالعات ادبیات کودک: راهنمای روش پژوهش»،

https://enmabazar.ir/product/مطالعات-ادبیات-کودک-راهنمای-روش-پژوهش/

را انتشارات مدرسه در روزهای نخست تابستان امسال منتشر کرده ‎است.

دو عنوان دیگر، «بازی متن و تصویر در کتاب‌های تصویری»، و «نقد، نظریه و ادبیات کودک» در انتشارات مدرسه در مرحله‌ی صفحه‌آرایی و نزدیک به انتشار است و دو عنوان دیگر نیز در همین انتشاراتی در انتظار صفحه‌آرایی است.

به‌‏دلیل همه‌گیری ویروس کرونا، به پیشنهاد استاد خسرونژاد، پی‌دی‌اف ترجمه‏ی دو کتاب‎ ادبیات کودک: هنر یا پداگوژی و همچنین مطالعات ادبیات کودک: راهنمای روش پژوهش، به رایگان در دسترس علاقه‏‌مندان ادبیات کودک گذارده شده است. به این ترتیب، دانشجویان و پژوهشگران برای بهره‌مندی آنلاین از این کتاب‌های منتشرشده، به سایت انتشارات مدرسه می‌توانند مراجعه‌ کنند.