رمان‌های گرافیکی همه‌جا هستند
امروزه دیگر رمان‌های گرافیکی آثاری ناشناخته نیستند که تنها برای گروه اندکی از علاقه‌مندان جذاب باشند. این رمان‌ها بخشی رو به رشد از نشر کتاب شده‌اند و کتابداران و آموزگاران آن‌ها را به عنوان یک سبک ادبی ویژه برای کودکان و بزرگسالان پذیرفته‌اند؛ ادبیاتی که می‌تواند کودکان را به خواندن علاقه‌مند می‌کند.
آیا شما باید نگاه جدی‌تری به این قالب داشته باشید؟ چگونه رمان‌های گرافیکی در مجموعه‌ی کتابخانه، برنامه‌ی درسی و کلاس شما می‌توانند جای بگیرند؟ می‌خواهید بیش‌تر بدانید؟ اگر پاسخ آری است، این راهنما برای شما مناسب است.
رمان گرافیکی چیست؟
در این متن، واژه‌ی «گرافیک» به معنای «بزرگسال» یا «نمایش» نیست. رمان‌های گرافیکی کتاب‌هایی هستند که به سبک کتاب‌های کمیک نوشته و تصویرگری شده‌اند. برای این‌که کتابی را بتوان رمان گرافیکی نامید و نه کتاب مصور یا رمان تصویری، داستانی که روایت می‌شود باید آمیزه‌ای از واژه‌ها و تصویرهای پی درپی در سرتاسر صفحه باشد.
رمان‌های گرافیکی می‌توانند هر سبکی داشته باشند و روایت‌گر هر داستانی باشند. در حقیقت، هر داستان در هر قالبی می‌تواند به رمان گرافیکی تبدیل شود. در این رمان‌ها متن، تصویرهایی دارد که هم بالن‌های گفت‌وگوها درون آن‌ها نوشته می‌شود و هم جلوه‌های صوتی و کادرها را در بر می‌گیرند.
سده‌هاست که این روش ساده‌ی داستان‌گویی به شکل‌های گوناگون به‌کار گرفته می‌شود. نخستین نقاشی‌ها روی دیوار غارها، هیروگلیف (حروف تصویری در مصر باستان) و پارچه‌های پرنقش و نگار قرون وسطایی را می‌توان داستان‌هایی دانست که با تصویر روایت می‌شوند.
عبارت «رمان گرافیکی» را می‌تواند برای توصیف هر کتاب تصویری به کار رود که طول داستان و روایت آن مانند رمان باشد. رمان‌های گرافیکی زیرمجموعه‌ی «داستان‌های مصور» هستند. شاید بشنوید که مردم این واژه را برای اشاره به این سبک کتاب‌ها به کار ببرند.
آیا رمان‌های گرافیکی برای کودکان مناسبند و چگونه آن‌ها را می‌توان ارزیابی کرد؟
شاید برخی پدران، مادران، آموزگاران و کتابداران «رمان گرافیکی» را محتوایی مناسب برای کودکان بدانند. امروزه نمونه‌های بی‌شماری از رمان‌های گرافیکی وجود دارند و گرچه همه‌ی رمان‌های گرافیکی برای کودکان نوشته نشده‌اند، اما هر ماه شمار بیشتری برای کودکان منتشر می‌شوند.
خرید کتاب‌های کمیک استریپ/ رمان گرافیکی
نقد و بررسی‌ها و جمع‌بندی‌های رمان‌های گرافیکی تازه به طور منظم در مجله‌های «کتابخانه‌ی مدرسه»[2]، «انتقاد»[3]، «حامی صدای جوانان»[4] و مجله‌های دیگر منتشر می‌شوند. با خواندن این بررسی‌ها، دنبال کردن توصیه‌های همکاران و فروشندگان معتمد و پیش نمایش داستان‌ها پیش از انتشار، مجموعه‌ای متناسب با مخاطبان خود می‌توانید گردآوری کنید.
چگونه رمان‌های گرافیکی سبب پیشرفت ادبیات می‌شوند؟
انگیزه
رمان‌های گرافیکی می‌توانند کودکان را به خواندن جذب و علاقه‌مند کنند. بسیاری از کتابداران، مجموعه‌هایی از رمان‌های گرافیکی را گردآوری کرده‌اند و شاهد افزایش شمار تیراژ این رمان‌ها بوده‌اند. کتابداران و آموزگاران مدرسه‌ها با اشاره به محبوبیت ویژه‌ی این کتاب‌ها در میان خوانندگان بی‌علاقه به کتاب‌خوانی، به‌ویژه پسران که ارتباط با آن‌ها با کتاب‌های کلاسیک دشوار است، موفقیت چشمگیر این رمان‌ها را در جذب کودکان به کتاب گزارش داده‌اند.
همچنین رمان‌های گرافیکی با طرح‌های عالی و پیچیده و ساختار روایی در واژه‌ها و تصویرها، برای خوانندگان علاقه‌مند به کتاب‌خوانی نیز می‌توانند لذت‌بخش باشند. یک عنوان رمان گرافیکی گاهی هم‌زمان هم برای خوانندگان بی علاقه به کتاب‌خوانی و هم خوانندگان علاقه‌مند به خواندن کتاب به یک اندازه می‌تواند جذاب باشد. برای همین باید کتاب‌های گوناگون از جمله رمان‌های گرافیکی را در دسترس کودکان و نوجوانان با هر اندازه از توانایی در خواندن بگذاریم. این کتاب‌ها به آن‌ها در طول زندگی‌شان می‌تواند کمک کند.
خوانندگان بی‌علاقه
رمان‌های گرافیکی راهی برای ارتباط با دانش‌آموزانی هستند که ارتباط آن‌ها با متن‌های کلاسیک دشوار است. حتی خوانندگانی که در خواندن ضعیف هستند هم با علاقه و اشتیاق به این کتاب‌ها گرایش دارند. خوانندگانی که به خواندن علاقهای ندارند و بازی یا تماشای رسانه را ترجیح می‌دهند، با نشانه‌های دیداری رمان‌های گرافیکی، به خواندن این رمان‌ها جذب می‌شوند.
برتری‌های رمان‌های گرافیکی برای خوانندگان کوشا، دانش‌آموزان با نیازهای ویژه و آموزندگان زبان انگلیسی
رمان‌های گرافیکی به پیشرفت خواندن و یادگیری در دانش‌آموزانی که زبان می‌آموزند یا دانش‌آموزان با نیازهای ویژه بسیار کمک می‌کنند. تصویرها در این رمان‌ها، معنای روایت نوشتاری را نشان می‌دهند. خواندن این کتاب‌ها برای کودکان مبتلا به اوتیسم آسان‌تر است چون با نشانه‌های تصویری، احساسات متن را نشان می‌دهند که در متن‌های کلاسیک، بدون تصویر، وجود ندارد. انگیزه‌ی فراگیران زبان انگلیسی به یادگیری با خواندن رمان‌های گرافیکی بیش‌تر می‌شود و با آسودگی بیشتری واژه‌های تازه را در انگلیسی می‌آموزند و مهارت زبان انگلیسی خود را افزایش می‌دهند.
اما آیا رمان‌های گرافیکی «کتاب حقیقی» هستند؟ آیا آن‌ها اثر ادبی هستند؟ آیا خواندن آن‌ها «مطالعه» به شمار می‌آید؟
غلبه بر تعصبات
شاید برخی پدران، مادران و آموزگاران فکر کنند که رمان‌های گرافیکی، کتاب‌هایی نیستند که به رشد خوانندگان کمک کنند. شاید آن‌ها بر این باور پافشاری کنند که رمان‌های گرافیکی تأثیر بدی دارند و خواندن حقیقی را ضعیف می‌کنند، یا رمان‌های گرافیکی را ادبیاتی فرومایه یا «کتاب غیرحقیقی» بدانند و آن را کنار بگذارند. در بهترین حالت، آن‌ها این کتاب‌ها را قابل تحمل می‌دانند که در خوانندگان بی‌علاقه انگیزه ایجاد می‌کند تا به ادبیات با کیفیت‌تری روی بیاورند.
پذیرش رمان‌های گرافیکی از سوی کتابداران و استادان
کتابداران و آموزگاران، رمان‌های گرافیکی را مانند رمان‌ها، کتاب‌های تصویری، فیلم‌ها یا کتاب‌های صوتی پذیرفته‌اند و آن‌ها را روشی دیگر در داستان‌سرایی می‌دانند.
انجمن کتابخانه‌های آمریکا با تهیه‌ی لیست رمان‌های گرافیکی خوب برای نوجوانان این کتاب‌ها را به رسمیت شناخت و در سال 2011 مجموعه‌ی به‌روز شده‌ی سالانه‌ی رمان‌های گرافیکی را به برنامه‌ی خوانندگان کوچک در پایه‌های کودکستان تا هشتم افزود. در سال 2007 میلادی، رمان گرافیکی «چینی متولد آمریکا»[5] نوشته‌ی «ژن لوئان یانگ»[6] جایزه‌ی «مایکل ال پرینتز»[7] را برای بهترین کتاب نوجوانان سال دریافت کرد.
در سال 2014، انجمن کتابخانه‌های آمریکا حمایت خود از این قالب را نشان داد و سالانه دو جایزه برای پشتیبانی از کتابداران و کتابخانه‌هایی که بهترین مجموعه و بهترین برنامه‌ی آموزشی را در این قالب ارائه دادند، در نظر گرفت.
پرورش مهارت خواندن انتقادی
این باور برافتاده که رمان‌های گرافیکی بیش از اندازه ساده‌اند و آن‌ها را نمی‌توان مطالعه جدی دانست. رمان‌های گرافیکی عالی که امروزه در دسترس هستند، زبان خوبی دارند و به همان مهارت‌هایی نیاز دارند که برای درک آثار دیگر نیاز است. در حقیقت این آثار، نسبت به کتاب‌های کلاسیک در همان گروه سنی، پایه‌ی تحصیلی یا با یک اندازه علاقه به مطالعه، واژه‌های تازه‌تری دارند.
آن‌ها خوانندگان را فعال می‌کنند تا در فرایند رمزگشایی و درک ابزارهای ادبی مانند ساختارهای روایی، استعاره و نماد، زاویه‌ی دید، به کارگیری کنایه و جناس، بینامتنیت و نتیجه‌گیری درگیر شوند. خواندن رمان‌های گرافیکی به خوانندگان می‌تواند کمک کند تا مهارت‌های انتقادی لازم برای خواندن آثار چالش‌برانگیزتر مانند آثار کلاسیک را به دست آورند.
رمان‌های گرافیکی خوانندگان را مشتاق می‌کنند که اطلاعات را به گونه‌ای متفاوت در فرایند پردازش متن، درک و تفسیر کنند. در جهانی که نوجوانان در حال رشد هستند و در روایت‌های ارائه شده در وب‌سایت‌ها، بازی‌های ویدئویی، تلویزیون، فیلم‌ها و رسانه‌های تعاملی که هر رور بر شمارشان افزوده می‌شود، فعالیت می‌کنند، یادگیری و حفظ سواد دیداری مهارتی ضروری است. امروزه جهان داستان‌ها بسیار فراتر از واژه‌ها است و خوانندگانی که در درک و انتقاد از قالب‌های گوناگون مهارت دارند بر دیگران برتری خواهند یافت.
آیا رمان‌های گرافیکی جایی در برنامه‌ی درسی دارند؟
بسیاری از آموزگاران هنگامی که رمان‌های گرافیکی را به‌ویژه در کلاس‌های زبان انگلیسی، علوم، مطالعات اجتماعی و هنر، وارد برنامه‌ی درسی خود کردند، موفقیت چشمگیری به دست آوردند. معلمان دریافتند که رمان‌های گرافیکی درست مانند ادبیات سنتی، ابزار مفیدی برای کمک به دانش‌آموزان در بررسی انتقادی تاریخ، علوم، ادبیات و هنر می‌توانند باشند.
درون‌مایه‌ی ادبی رمان‌های گرافیکی چیست؟
رمان‌های گرافیکی دربردارنده‌ی همان درون‌مایه‌ی ادبی هستند که در ادبیات کلاسیک به‌کار رفته است. برخی از آن‌ها مانند «بون: بیرون از استخوانکده»[8] نوشته‌ی «جف اسمیت»[9]، اثری ماجراجویی و حماسی هستند و شباهت‌های بسیاری با اسطوره‌هایی مانند «ایلیاد» و «ادیسه» دارند.
کتاب «سگ‌های جنگ»[10] نوشته‌ی «شیلا کینان»[11] و «ناتان فاکس»[12] نشانه‌های درگیری مسلحانه را از روزن چشمان قهرمانان داستان، سگ‌ها، نشان می‌دهد. این کتاب اثر جنگ را بر هر فرد به تصویر می‌کشد و تاریخ را زنده می‌کند.
به این ترتیب، استفاده از رمان‌های گرافیکی که پدیده‌ای متفاوت در مقایسه با آثار ادبی سنتی هستند، می‌تواند برای دانش‌آموزانی که شاید علاقه‌ی چندانی به خواندن ادبیات و تاریخ نداشته باشند، انگیزه ایجاد کنند.
برتری خواندن رمان‌های گرافیکی به عنوان قالبی جدا چیست؟
دانش‌آموزان با خواندن و دیدن کارکرد رمان‌های گرافیکی و مقایسه‌ی آن‌ها با دیگر قالب‌های داستان‌پردازی چیزهای بسیاری می‌آموزند.
شکل هنری ویژه، آمیزه‌ای از نشانه‌های گوناگون در رمان‌های گرافیکی
بسیاری از رمان‌ها در قالب یک روایت خطی با ما سخن می‌گویند. کتاب‌های مصور، داستانی را در متن همراه با تصویر روایت می‌کنند. فیلم، این کار را با تصویرهای متحرک و گفت‌وگوها انجام می‌دهد و شعر در سطحی می‌تواند ارتباط برقرار کند که هیچ گونه‌ی دیگری از داستان‌سرایی این توانایی را ندارد.
رمان‌های گرافیکی همه‌ی این عنصرها را به روشی ویژه درمی‌آمیزند. آن‌ها مانند رمان‌های کلاسیک قالب چاپی نوشتاری هستند، اما با بالن‌های گفت‌وگو و تصویرهای دیداری که حرکت را نشان می‌دهند، داستان را مانند فیلم روایت می‌کنند.
رمان‌های گرافیکی جایگزین خواندن آثار دیگر نیستند. خواندن همه‌ی قالب‌های ادبی، خوانندگان را مشتاق می‌کند تا درباره‌ی چگونگی کارکرد داستان در قالب‌های گوناگون، تفکر انتقادی داشته باشند.
یادگیری با قالب رمان‌های گرافیکی
دانش‌آموزان می‌توانند تجربه‌های گوناگون دریافت اطلاعات از راه روایت نوشتاری را، با دریافت دیداری و بدون کلام مقایسه کنند. آن‌ها می‌توانند اطلاعاتی را درباره‌ی شخصیت‌ها از حالت صورت و بدن‌شان و معنا و نشانه‌های تصویری و زاویه‌ی دید داستان دریافت می‌کنند، تحلیل کنند.
دانش‌آموزان می‌توانند بحث کنند که چطور خوانندگان در رمان‌های گرافیکی مانند فیلم، آن‌چه را که رخ داده اما آشکارا بیان نشده را در فاصله‌ی میان تصویرها می‌فهمند. آن‌ها می‌دانند که غرق شدن در رمانی بسیار جذاب که مانند تماشای فیلم است، چه احساسی دارد. رمان‌های گرافیکی آثار ادبی در قالب سینمایی هستند. می‌توانید با دانش‌آموزان درباره‌ی شباهت‌ها و تفاوت‌های آن‌ها صحبت کنید.
شعر
برخی رمان‌های گرافیکی را به سبب شیوه‌ی انتقال احساسات با کنایه و نه توصیف مستقیم، می‌توان با شعر مقایسه کرد.
نوشتار خلاقانه
رمان‌های گرافیکی می‌توانند سکوی پرشی برای بسیاری از پروژه‌های نوشتار خلاق باشند. دانش‌آموزان برای داستان، پایان‌های دیگری می‌توانند بنویسند یا آن‌چه پیش و پس از داستان رخ داده است را شرح دهند. آن‌ها فاصله‌ای را که در داستان توضیح داده نشده یا فقط با تصویر نمایش داده شده است، می‌توانند توصیف کنند. تمرین دیگر این است که متنی از یک رمان کلاسیک را در قالب مکالمه در رمانی گرافیکی بازنویسی کنید و سپس برای‌اش تصویرسازی کنید. البته دانش‌آموزان خود می‌توانند رمان گرافیکی بسازند و حتی آن‌ها را به صورت آنلاین منتشر کنند.
رمان‌های گرافیکی تالیفی و ترجمه شده در ایران
کودکان و نوجوانان در ایران با رمان‌های گرافیکی از راه ترجمه آشنا شدند. از نمونه‌های پرطرفدار رمان‌های گرافیکی ترجمه شده در ایران مجموعه‌های «خانه درختی»، «تام گیتس» و «کله خرها» هستند. این کتاب‌ها با تلفیق روایت در واژه‌ها و تصویرها، فضایی جذاب و پرکشش برای مخاطب خود می‌سازند. تصویرهای این رمان‌ها پر از جزئیات هستند. خرده روایت‌هایی که به روایت اصلی داستان می‌پیوندند.
یکی از ویژگی‌های مهم این سبک رمان‌ها که این داستان‌ها را برای خوانندگان‌شان جذاب می‌کنند، شوخی طبعی و نگاه آمیخته با طنز آن‌ها به دنیاست. این نگاه در مجموعه‌ی «کله خرها» روشی انتقادی برای نگریستن به دنیای پیرامون و درک آن است و در مجموعه‌ی «خانه درختی» هیجان ساخت و کشف است. در این داستان‌ها، خواننده با فضاهایی برجنب و جوشی روبه‌رو می‌شود که تقریبا هر خرابکاری در آن‌ها مجاز است. این رمان‌ها سرکش هستند و از تازگی هراسی ندارند. دنیای رمان‌های گرافیکی به دنیای کودکان و نوجوانان بسیار نزدیک است. در این داستان‌ها، همه چیز می‌تواند دست مایه‌ای برای خندیدن باشد. شخصیت‌های این داستان‌ها می‌توانند بارها و بارها شکست بخورند و دوباره و دوباره بسازند. رهایی در واژه‌ها و تصویرها از ویژگی رمان‌های گرافیکی پر مخاطب است.
شاید بتوان گفت لازمه‌ی نوشتن یک رمان گرافیکی خوب، خلق جهانی متفاتی است. رمان‌های گرافیکی نیاز دارند تا از دریچه‌ی دیگر به دنیا نگاه کنند. روایت‌های قوی تصویری در این آثار که هم‌پای واژه‌ها پیش می‌روند، خواننده را با سبکی از داستان‌پردازی آشنا می‌کنند که نزدیک به روایت یک انیمیشن است.
از نمونه‌های ایرانی رمان گرافیکی می‌توان به دو مجموعه‌ی «قورتش بده» و «راهنمای خرابکاری» اشاره کرد. در این دو مجموعه هم با دو روایت متفاوت روبه‌رو هستیم. روایتی که واژه‌ها آن را پیش می‌برند و دیگری، روایتی که تصویرها آن را نشان می‌دهند. این دو روایت، به‌هم پیوند می‌خورند و فضایی متفاوت را برای خواننده خود می‌سازند. در «قورتش بده» دختری هشت ساله می‌تواند همه چیز را قورت بدهد و در «راهنمای خرابکاری» خرابکارترین فرد می‌تواند رئیس شهر باشد. این دو دنیای پر از خرابکاری و دردسر و شوخ طبعی، فضایی آزاد را برای مخاطب خود می‌سازند که در آن از اشتباه کردن و تجربه نهراسند.
شخصیت‌های رمان‌های گرافیکی همان اندازه که بی دست و پا به نظر می‌آیند، قوی هستند. کودکان به آسانی و با اشتیاق با این شخصیت‌ها همراه می‌شوند چون چارچوب‌های دنیای بزرگسالان به واژه‌ها و تصویرهای پرجنب و جوش این سبک رمان‌ها راهی ندارند. از این روست که گاهی بزرگسالان این رمان‌ها را برای کودکان مضر می‌دانند. چون تصور می‌کنند کودکان از خرابکاری‌های این داستان‌ها می‌آموزند. آن‌ها نمی‌دانند که کودکان با همراه شدن با این شخصیت‌ها در دنیایی آزاد می‌توانند تجربه کنند و از تنش‌های درونی خود رها شوند.
«بهتر است این کتاب را از دسترس بزرگسالان دور نگاه دارید. چون چیزی سرشان نمی‌شود. حتما می‌گویند این اراجیف چیست که می‌خوانید! یا می پرسند: چرا یک کتاب قابل فهم‌تر نمی‌خوانید؟
خب می‌دانید، همیشه هم حق با بزرگ‌ترها نیست (من هم یک بزرگسال هستم پس باید این مسئله را بدانم.) آن‌ها روزنامه‌های کسالت‌آور، کتاب‌های بدون لطیفه و خسته‌کننده می‌خوانند که هیچ‌وقت اتفاق جالبی در آن‌ها نمی‌افتد.» کله خرها نجات می دهند، جولین کلئری
کتابک رمان‌های گرافیکی را به شما معرفی می‌کند:
معرفی مجموعه کتاب سفرنامه‌های مصور / خرید مجموعه کتاب سفرنامه‌های مصور
معرفی کتاب خود دوست‌داشتنی من/ خرید کتاب خود دوست‌داشتنی من
معرفی کتاب مدرسه‌ی حشرات باحال/ خرید کتاب مدرسه‌ی حشرات باحال
معرفی کتاب مجموعه‌ی قورتش بده/ خرید کتاب مجموعه‌ی قورتش بده
معرفی کتاب مجموعه‌ی آدم بدها/ خرید کتاب مجموعه‌ی آدم بدها
معرفی کتاب مجموعه‌ی مزرعه ی مادپادل/ خرید کتاب مجموعه‌ی مزرعه ی مادپادل