شورای کتاب کودک نیمه اول شهریور ماه میزبان پدیدآورندگان، پژوهشگران، مربیان و آموزگاران و دیگر علاقمندان به ادبیات کودک و نوجوان بود تا شنونده ی گزارش گروه های بررسی شورای کتاب کودک درباره ی وضعیت آثار منتشر شده برای کودکان و نوجوانان در سال ۹۴-۱۳۹۳ باشند.
این گزارش حاصل کار ۲۰ گروه شورای کتاب کودک بود که افزون بر کتاب شامل نشریات و آثار دیجیتال و غیرکاغذی منتشر شده برای کودکان و همچنین دستنوشته ها و آثار منتشر نشده ی بزرگسالان برای کودکان نیز بود. گزارش گروه های دستنوشته های کودکان و نوجوانان، تصویر، علوم، دستنوشته های بزرگسال، دانش اجتماعی و زندگی نامه و بازنویسی و بازآفرینی از ادبیات کهن چندی پیش در کتابک منتشر شد. بخش آخر این گزارش را در زیر خوانید.
گروه حدمات کتابداری برای کودکان با نیازهای ویژه در حال حاضر تنها بر روی کودکان کم بینا و نابینا بررسی می کنند. از فعالیت های این گروه در سال گذشته شرکت در برنامه رادیو فرهنگ و معرفی کتاب های حسی - لمسی و اهمیت آن ها برای کودکان نابینا، و مشکلات تولید این کتاب ها و دسترسی پذیری آن ها بود. برگزاری نشست ادبیات کودکان با نیازهای ویژه در نمایشگاه کتاب تهران، برگزاری کارگاه ادبیات در نهادهای کتابخانه ی عمومی برای کتابداران و ارتباط با مراکز بین المللی فعال در زمینه تولید کتاب برای کودکان با نیازهای ویژه از فعالیت های دیگر این گروه بود. فعالیتی که این گروه به طور ویژه انجام داد ارزیابی کتاب های مناسب راه یافته به فهرست شورای کتاب کودک با معیارهای انتخاب کتاب برای کودکان کم بینا و نابینا بود.
این گروه برای تهیه این فهرست معیارهایی را با کمک مشاوران و منابع خارجی گردآوری و تدوین کرد. این گروه همچنین به کتاب هایی که در عنوان آن به کودکان نابینا اشاره شده بود یا شخصیت آن نابینا بود یا به این موضوع پرداخته بود را نیز بررسی کرد.
فعالیت دیگری که این گروه بر عهده دارد، انتخاب کتاب برای فهرست کتاب برای کودکان با نیازهای ویژه ibby است. برای فهرست ۲۰۱۷ کتاب های چاپی «کلاه حصیری» مصطفی خرامان، «جادوی ستارگان ترانه های توکانا» از مریا یزدانی، «احتیاط! خطر حمله موش‌ها... و دیگران» از سیدعلی شجاعی، زیبا صدایم کن از فرهاد حسن زاده، متولد محله ی سه انگشتی ها نوشته زهرا فرشاد و ماجراهای کره اسب سم چوبی معصومه آقاجانی، فقط بابا می تواند من را از خواب بیدار کند مژگان بابامرندی بررسی شدند که از این میان سه کتاب «کلاه حصیری»، «زیبا صدایم کن» و «احتیاط! خطر حمله موش‌ها... و دیگران» معرفی شد و در بخش کتاب های حسی –لمسی هم افسانه سیمرغ از انتشارات بادبادک در چهار نسخه متفاوت و مرغ سرخ پا کوتاه بررسی شدند که کتاب مرغ سرخ پاکوتاه انتخاب شد.
گروه خدمات کتابداری برای کودکان بانیازهای ویژه در گزارش خود اعلام کرد که هم تولید و هم استفاده از آثار حسی – لمسی در کتابخانه ها و مراکز و مدارس و خانواده ها کم است که این بیانگر آشنا نبودن با این نوع کتاب است و نیاز است که یک فعالیت اجتماعی در این زمینه شکل بگیرد.
مشکل دیگر این است که این کتاب ها در هیچ کجا ثبت نمی شود و در نتیجه به راحتی می تواند حق کپی رایت مولف و تولید کننده نقض شود .
کتاب هایی که شخصیت های آن ها کودکان با نیازهای ویژه هستند، به ویژه کودکان معلول بسیار کم است. کودکانی که در معرض آسیب های اجتماعی هستند در کتاب ها بیشتر تصویر شده اند تا کودکان معلول.
در بین کتاب هایی که شخصیت شان کودک معلول است، کتاب ها که به کودکانی که به واسطه جنگ دچار معلولیت شده اند، بیشتر پرداخته شده است تا کودکانی که با این وضعیت متولد می شوند.
نیاز است که نویسندگان در داستان هایشان به این کودکان بپردازند تا کودکانی که معلول نیستند با این کودکان آَشنا شوند و بدانند که آن ها چیزی جدای از جامعه نیستند. این گروه درباره ی کتاب های حسی و لمسی تولید شده در ایران نیز گفت که این کتاب ها به گونه ای طراحی شده اندکه کودک نابینا به طور مستقل نمی تواند از آن ها استفاده کند و نیاز است که یک راهنما در کنار کودک حضور داشته باشد.
گروه نشر الکترونیک که بررسی وب سایت ها، کتاب های گویا و الکترونیکی را در دستور کار خود دارد در سالی که گذشت ۱۸ وب سایت جدید، ۸۰ وب سایت که در سال های گذشته بررسی کرده بودند، ۱۷ کتاب گویا و ۹ کتاب الکترونیکی را بررسی کردند. این گروه ۱۷ عنوان کتاب گویا انتشارت کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان را که گردآوری قصه های قومی است شایان تقدیر دانست و از بین آن ها ۲ اثر استاد «محمد پینه دوز» از یزد و «زور کی از همه بیشتره» از لرستان به عنوان اثر برگزیده پیشنهاد شد.
کتاب های الکترونیک ۵ زبانه کانون تنها کتاب کرم سه نقطه توانست ۴ ستاره از ۵ ستاره را از آن خود کند. از بین وب سایت های قدیمی ۲۹ وب یات منقضی شده بودن، ۲۶ وب سایت به روز شده بودند و ۲۵ عنوان بدون تغییر به حیات خود ادامه می دهند.
از میان ۱۸ سایت جدیدی که امسال شناسایی و بررسی شد، سه سایت بانک پاسارگاد، اتل متل توتوله و نبات کوچولو ۳ ستاره دریافت کردند.
گروه بررسی ادبیات نمایشی کودکان و نوجوانان در سال گذشته ۱۱ عنوان کتاب مشتمل بر ۲۳ نمایشنامه را بررسی کردند. از این ۱۱ عنوان کتاب پنج عنوان کتاب متعلق به سوره مهر است، سه عنوان کتاب از انتشارات نمایش بود. کانون پرورش فکری، نشر شهر و نشر سامر هر کدام با یک عنوان کتاب در این حوزه منتشر کرده بودند. از ۱۱ عنوان کتاب، یک عنوان ترجمه و ده عنوان تالیفی بوده است.
مجتبی مهدی با ۶ نمایشنامه پرکارترین نمایشنامه نویس بود.
از میان ۲۳ نمایشنامه بررسی شده، سه عنوان سه ستاره، و دو عنوان دو ستاره و دو عنوان یک ستاره دریافت کردند. بیشترین آثار به گروه سنی ب و ج تعلق دارد.
سه نمایشنامه ای که موفق شدند ۳ ستاره دریافت کنند «سرخک در سرزمین سلامت»، «سمندر و شهر کاغذی» و «قصه فندوق شکن» نوشته دیوید وود بودند.
گروه بررسی ادبیات نمایشی عنوان کرد که نمایشنامه های کودک و نوجوان منتشر شده متاسفانه در سه حوزه ساختار، موضوع و مخاطب شناسی با چالش های اساسی روبه رو است که موجب دلزدگی و یأس مخاطب در برخورد با این متون چه به شکل نوشتاری و چه به صورت اجرایی می شود.
گروه بررسی ادبیات نمایشی تصاویر ارائه شده در مجموعه ی «قصه، نمایش کودکان» را ناهماهنگ با با مدیوم نمایشنامه دانست و از تصاویرعلیرضا گلدوزیان در «کفش توری گل بلوری» به عنوان یک نمونه خوب یاد کرد که ایده های خلاقانه ی خوبی در زمینه ساخت لباس نمایشی و صورتک به کودکان ارائه می دهد حتی ژست های نمایشی نیز ارائه شده است.
گروه شعر در سال گذشته از ۱۶ ناشر ۷۴ عنوان کتاب را بررسی کرد که ۴ عنوان از این کتاب ها ترجمه بودند. از میان این ۱۶ ناشر، فعالیت سه انتشارات کانون پرورش فکری، پیدایش و آستان قدس رضوی (به نشر) هم از نظر کمی و هم کیفی چشمگیر بود. این گروه در سال گذشته تنها از دو ناشر شهرستانی (اصفهان و شیراز) کتاب دریافت کردند که متاسفانه آثارشان در فهرست ضعیف قرار گرفت.
گروه بررسی شعر شورای کتاب کودک فعالیت کانون پرورش فکری را در انتشار شعر مثبت ارزیابی کرد و از ۱۹ عنوان کتاب شعر منتشر شده در این انتشارات به عنوان «گشوده شدن پنجره ی تراوش ذهنی شاعران» یاد کرد. این اشعار هم در قالب و هم مضمون از تکرار و کلیشه های رایج در شعر کودک فاصله گرفته بودند اما در اکثر آن ها نگاه بزرگسالانه همچنان وجود داشت. این گروه تصاویر این کتاب ها را ضعیف ارزیابی کرد.
در فهرست کتاب های سال گذشته همانند سال پیش، به گروه سنی نوجوان پرداخته نشده است.
شعر «تلنگر باران» سروده ی حمیدرضا شکار سری از انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به عنوان کتاب برگزیده و دو کتاب «یک راه کوتاه تا ماه» سروده ی شاهین رهنما و «ای میهن من» ایران سروده ی اسداله شعبانی به عنوان کتاب های شایان تقدیر به کمیته ی جوایز شورا پیشنهاد شد.
گروه بررسی کتاب های مرجع شورای کتاب کودک در سالی که گذشت ۳۲ عنوان و یک مجموعه ۶ جلدی در انواع مختلف مرجع، مانند دایره المعارف موضوعی، دایره المعارف عمومی، اطلاعات عمومی، زندگینامه، واژه نامه در سال گذشته بررسی کرد.
تعداد کتاب ها نسبت به سال پیش افزایش پیدا کرده بود اما گروه این افزایش را به دلایل زیر مثبت ارزیابی نکرد. بیشترین کاهش در گونه دایره المعارف عمومی بچشم می خورد. همچنین این آثار همه انواع مرجع را هم دربرنمی گرفت و جای مراجعی چون اطلس، دستنامه ها، راهنما ها و منابع جغرافیایی خالی بود.
از بین این ۳۲ اثر بررسی شده ۱۳ اثر ترجمه در برابر ۹ اثر تألیف و ۱۲ اثر که گردآورنده داشته اند که در مقایسه با سال پیش تعداد آثار تالیفی کاهش داشت. البته فرهنگنامه کودک و نوجوان توسط گروهی از نویسندگان داوطلب انجام می شود.
موضوع هایی که در مراجع موضوعی و اطلاعات عمومی ها بیشتر بکار رفته بود شامل حیوانات، تاریخ، بدن انسان، قرآن، طبیعت، و استان های کشور و... بود که برخی از آن ها در سال های گذشته هم به آن پرداخته شده بود. در سال گذشته به موضوع جنگ و جنگنده ها پرداخته شده بود که از دید گروه بررسی کتاب های مرجع شورا برای کودکان و نوجوانان نامناسب بود.
پرهیز از کتابسازی با استفاده از منابع اینترنتی که اثر را از اعتبار ساقط می کند، توجه کافی به رعایت ویژگی های یک اثر مرجع خوب مانند شیوه استفاده از کتاب، نمایه، کتابنامه و در صورت لزوم فهرست مندرجات، انتشار گونه های مختلف کتاب مرجع از جمله اطلس، کتاب های دستی، راهنماها و منابع جغرافیایی، پرداختن به موضوع های متنوع در آثار ، استفاده از ویراستار به ویژه ویراستار علمی برای هر چه معتبر شدن اثر پیشنهاد گروه بررسی کتاب های مرجع به ناشران این آثار بود.
گروه داستان ترجمه در سال گذشته ۳۱۲ عنوان کتاب را بررسی کردند که نزدیک به ۷۶ در صد کتاب های به فهرست کتاب های مناسب شورای کتاب کودک (۴ و ۵ ستاره) راه یافتند. این گروه کتاب های مادر جون! چرا اسمم یادت رفته؟ ترجمه پروین علی‌پور، روزنامه فروش ترجمه پروین علی‌پور، زیر نور ماه شیشه‌ای؛ یک مرثیه، ترجمه کیوان عبیدی آشتیانی، من، من هستم! ترجمه ناهید معتمدی، من مشق شبم را ننوشتم چون، ترجمه رضی هیرمندی، آبشار یخ، ترجمه محبوبه نجف‌خانی، اقیانوس انتهای جاده، ترجمه فرزاد فربد را به عنوان اثر برگیزده سال ۹۵ پیشنهاد کردند و کتاب های وحشی با ترجمه نسرین وکیلی، فراتر از یک رویا با ترجمه زهره قایینی، بابابزرگ سبز من، ترجمه مینا پورشعبان، چشم‌انداز شنبه‌ها، ترجمه شهلا انتظاریان، پسری که تا ماه بالا رفت، ترجمه شهلا انتظاریان،. این گوزن مال من است، ترجمه نازنین موفق، کی از کتاب بد گنده می‌ترسد؟ ترجمه محبوبه نجف‌خانی، رود پرستاره‌ی آسمان، ترجمه نوشین ابراهیمی را به عنوان آثار شایسته تقدیر پیشنهاد کردند. این گروه در پایان گزارش خود پیشنهادهایی را برای بهتر شدن کار به ناشران و مترجمان اعلام کردند که شامل انتخاب از آثار برجسته ادبیات کودک دنیا، امانتداری در ذکر نام تصویرگر، استفاده از ویراستار و رعایت حق کپی رایت از سوی مترجم، دقت و جستجو در پایگاه های داخلی جهت اجتناب از ترجمه تکراری، توجه به موضوع های خاص، توجه به کشورها و اقوام مختلف و ترجمه آثارشان، ترجمه از آثار کهن ملل مختلف و اجتناب از خودسانسوری در ترجمه آثار یا حذف تصاویر بود.
در سال ۹۵-۹۴ گروه هنر، بازی، سرگرمی ۳۷ را بررسی کرد. از ۹ اثری که در حوزه هنر در گروه، مورد بررسی قرار گرفت ۲ اثر تالیف و ۷ اثر ترجمه بودند. در حوزه بازی ۲ اثر ترجمه و در حوزه سرگرمی-فعالیتی از ۲۶ اثر، ۷ اثر تألیف و ۱۹ اثر ترجمه بود.
در چند سال اخیر کتاب هایی تحت عنوان کتاب های فعالیتی در بازار چاپ و نشر کودک و نوجوان روند رو به رشدی داشته اند و کتاب های زیادی از این نوع برای بررسی به گروه هنر، بازی، سرگرمی می رشد، لذا گروه تصمیم به بررسی این کتاب ها گرفت تا کیفیت آثار از نظر موضوع، محتوا و میزان تاثیرگذاری مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد.
کیفیت کتاب های گروه هنر، بازی، سرگرمی از نظر محتوا در مقایسه با سال گذشته کاهش یافته است. تعداد کتاب های ترجمه در مقایسه با تالیف چشمگیر است. از ۳۷ عنوان تنها ۹ عنوان ویراستار داشتند. گروه هنر، بازی، سرگرمی تنها کتاب «نقاشی های هیچی هیچی» از نشر دیبایه، را به عنوان اثر بزگریده به گروه جوایز شورای کتاب کودک پیشنهاد کرد.
مهارت های فردی و اجتماعی تقویت شده در اث،ر توجه به ارزش های انسانی، پرداختن به ارزش های شهروندی و اجتماعی، رعایت و توجه به مخاطرات زیست محیطی و روحیه مصرف گرایانه، دقت و پرداختن به زبان و فرهنگ، آیین و سنت اقوام در حال فراموشی، توجه و ارایه ی انواع هنر ایرانی ، بازی های سنتی و سرگرمی های کهن، پرداختن به بازی ها و فعالیت های گروهی و مشارکتی، دقت به اجتناب از ایده هایی که در آن مقایسه و برد و باخت نقش تعیین کننده دارند، ایجاد پرسش در ذهن مخاطب یا پرورش خلاقیت، ارایه آموزش های دیگر به غیر از موضوع اصلی کتاب، قابل اجرا بودن فعالیت های ارایه شده در اثر، در مکان های مختلف و در هر زمان ،بدون نیاز به زمینه سازی، کاربردی بودن فعالیت های کتاب معیارهای این گروه برای ازرشگذاری کتاب های هنر، بازی، سرگرمی است.
گروه دین در گزارش خود از قوت گرفتن داستان پردازی در حوزه ی ادبیات دینی در ادبیات دینی سال ۹۴- خبر داد. این گروه ضعف در شخصیت پردازی را از مشکلات عمده ی این آثار عنوان کرد و گفت که بیشتر نویسندگان شخصیت های دینی را به گونه ای تصویر می کنند که مخاطبان احساس نزدیکی با آن ها نمی کنند. گروه ادبیات دینی از مجموعه «نهضت شیعی» نوشته ابراهیم حسن بیگی، مجموعه «داستان های دوستی» نوشته محمد مهاجرانی، کتاب «رازهای من»، «کاگرهای فقیر»، کبوترهای دوست داشتنی»، «کیسه سکه هایم کو» از محمود پوروهاب را از کتاب های خوب سال گذشته بود.
گروه بررسی نشریات شورای کتاب کودک در گزارش خود ابتدا به وضعیت نشریات موجود کودک و نوجوان در سال ۹۴ پرداخت. گزارشی از نشریه نوجوان مسلمان بلوچ و گزارشی تحلیلی از نشریه سروش کودکان، جمع بندی مطالب برتر چهار نشریه خردسال رشد کودک، سروش خردسالان، قلک و نبات کوچولو و مقایسه کمّی و کیفی مطالب هر یک از چهار نشریه با سال قبل اشان ارائه کردند.
در پایان نقدی بر داستان های نشریه قلک از سید نوید سید علی اکبر، نویسنده کودک و نوجوان ارائه کردند و به دلیل داشتن بیشترین داستان های برتر هدیه ای اهدا کردند.
گروه بررسی داستان –تالیف در سال گذشته ۱۶۴ عنوان کتاب را بررسی کرد که نسبت به سال گذشته افزایش داشت. در میان کتاب های ۹۳-۹۴ سهم کتاب های واقعگرا نیز بیشتر بود که نشان از افزایش تمایل نویسندگان ایرانی به این گونه را نشان می دهد.
این گروه در گزارش خود از بهبود کیفیت آثار تالیفی خبر داد و گفت تعداد کتاب های باکیفیت بیشتر از دو برابر شده است و گروه دو کتاب را به عنوان اثر برگزیده پیشنهاد کرده است که در دو سال گذشته، بی سابقه بوده است. گروه بررسی داستان – تالیف کتاب های «اقلیم هشتم» و «سیاه کوچولو سفید کوچولو» را شایسته تقدیر و «کارت دعوت داری موش موشک» و «زیبا صدایم کن» را به عنوان اثر برگزیده پیشنهاد کرد.
بهترین کارنامه را کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان با ۲۴ اثر که ۷ اثر از این ناشر به فهرست چهار ستاره راه پیدا کرد و ۲ اثر از آن پیشنهاد شایسته تقدیر و یک اثر از آن پیشنهاد برگزیده دریافت کرد. پس از کانون، انتشارات علمی و فرهنگی با انتشار ۱۸ اثر قرار داشت.
در سال ۹۵-۹۴ تعداد نویسندگان نسبت به سال های اخیر و به ویژه سال گذشته رشدی چشمگیر داشته اند و دو برابر شده بودند.
گروه بررسی داستان تالیف در پایان گزارش از نویسندگان خواست که در خلق آثارشان به مفاد پیمان نامه حقوق کودک توجه داشته باشند. این گروه در بخشی از گزارش خود به دلایل اقبال عمومی بیشتر کتاب های ترجمه در برابر کتاب های تالیفی پرداخت و خودسانسوری و ناآشنا بودن با دنیای کودکان ونوجوانان امروزی را از عوامل ناموفق بودن نویسندگان داخلی عنوان کرد.
گروه رمان شورای کتاب کودک که با هدف معرفی رمان های مطرح و پرمخاطبِ بازار کتاب به نوجوانان کتابخوان فعایلت می کند در سال گذشته با بررسی ۶۵ عنوان رمان بزرگسال، فهرستی ۳۰ عنوان رمان مناسب این گروه سنی ارائه کرد. لزوم توجه به تغییرات عاطفی و فیزیکی نوجوانان، لزوم توجه به شناخت توانایی ها و نیازهای واقعی و به روز نوجوانان، پاسخ به کنجکاوی های نوجوانان، کمک به افزایش بینش نوجوانان نسبت به زندگی و دریافت معنای حقیقی زندگی پاسخ به سوال های نوجوان در باره نقش و جایگاه او در جامعه و روابط اجتماعی، کمک به شناخت هویتِ فردی و اجتماعی، کمک به رشد ذهنی نوجوان، آشنا کردن مخاطب با دنیای پیچیده و ناشناخته بزرگسالان، احساس لذت از مطالعه و تحریک حس زیبایی شناسی برای تخلیه روانی و رسیدن به احساس رضایت خاطر و دور بودن از مسائل جنسی و خشونت آشکار از معیارهای این گروه برای انتخاب این کتاب هاست.
باغ همسایه از انتشارات آگاه، مرگ ایوان ایلیچ، نقب زدن به آمریکا، بنی آدم از نشر چشمه، زن همسایه و داستان های دیگر، بانوی من، قمری من، پیشخدمت و داستان های دیگر، بعد از پایان، چراغ ها را من خاموش می کنم، ماه کامل می شود و آسمان ارغوانی بود از نشر مرکز، مهمانسرای دو دنیا، خیانت انیشتین، نوای اسرارآمیز از نشر قطره، یک مرد خیلی سازگار از نشر افزار از کتاب هایی است که در این فهرست به چشم می خورد.
گروه پژوهش در سال گذشته بر روی تنانگی در چند رمان فرهاد حسن زاده را پژوهش کردند. در این پژوهش مسئله تن یا چگونگی استفاده از توصیف ها، حواس و عواطف تن به عنوان یک تکنیک ادبی در هفت رمان ماشو در مه، حیاط خلوت، مهمان مهتاب، عقرب های کشتی بمبک، این وبلاگ واگذار می شود، هستی و زیبا صدایم کن بررسی شده بود.
گروه پژوهش شورای کتاب کودک هفت سال پیش با هدف پژوهش نظری در حوزه های مختلف مرتبط با ادبیات کودک کار خود را آغاز کرد. گروه پژوهش هر سال موضوعی را انتخاب و آن را در کتاب های کودک و نوجوان بررسی می کند.
علاقمندان می توانند گزارش کامل برخی از گروه های بررسی کتاب شورای کتاب کودک از جمله گروه ادبیات نمایشی را در فصل نامه نقد کتاب بخوانند.