مسعود میرعلایی یکی از همکاران و ویراستاران موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان ایران است که سال هاست در گستره نقد و پژوهش ادبیات کودکان و به ویژه ادبیات نمایشی کودکان کار کرده است. اکنون به مناسبت نزدیک شدن به ۱۹ اردیبهشت سالروز زایش جبارباغچه بان، کتابک با میرعلایی گفت و گویی انجام داده است. در این گفت و گو ، مروری کوتاه بر فعالیت های باغچه بان در زمینه تئاتر کودک و نوجوان انجام شده و میرعلایی درباره کارهای در دست انجامش را در این حوزه سخن گفته است.
- جبار باغچه بان چه زمان و در کجا کار تئاتر کودک را آغاز کرد؟
۱۹ اردیبهشت امسال برابر با یکصد و بیست و هفتمین سال تولد جبار عسگرزاده (باغچه‌بان) است. آوازه باغچه‌بان بیشتر بر پایه بنیان‌گذاری آموزش ناشنوایان در ایران است، در حالی که او یکی از پیشگامان و در واقع بنیان‌گذار تئاتر و ادبیات نمایشی کودک و خردسال ایران نیز هست.
هنگامی که جبار عسگرزاده در سی و چهار سالگی یعنی در سال ۱۲۹۸ش، با کاروان آوارگان جنگ از راه جلفای تبریز به ایران و به شهر مرند آمد، پس از گذشت چند ماه موفق شد در مدرسه ابتدایی احمدیه شهر مرند به آموزگاری کودکان بپردازد. عسگرزاده در همین مدرسه ابتدایی، پس از سه ماه آموزگاری، نخستین نمایشنامه‌اش را به نام "خُر خُر" برای کودکان نوشت و با کودکان در حیاط مدرسه احمدیه آن را اجرا کرد. کاری که تا آن زمان برای کودکان سابقه نداشت.
نگارش و اجرای نمایش خُر خُر برای کودکان، سرآغاز تئاتر و ادبیات نمایشی کودکان در ایران است که اکنون در آغاز دهه صدمین سالگرد آن قرار داریم. پیش از این تاریخ، گروه‌های تئاتری زردشتی، مسیحی و کلیمی ایران نمایش‌هایی در آموزشگاه‌های خود به صحنه برده بودند، اما گزارش و سندی که نشانگر آن باشد که این نمایش‌ها برای کودکان نوشته و اجرا شده است، در دست نیست؛ اگر چه کودکان و نوجوانان نیز بیننده و گاه بازیگر این تئاترها بوده‌اند. در واقع به سبب نبود تالار نمایش، این گروه‌های نمایشی از فضای این آموزشگاه‌ها بهره می‌بردند.
جبار عسگرزاده در سال ۱۳۰۳ کودکستانی در تبریز برپا کرد و آن را "باغچه اطفال" نامید. او برای آموزش و پرورش کودکان خردسال از نمایش و نمایش خلاق بهره برد و به گفته خودش، در شرایطی قرار گرفت که باید برای "تربیت خردسالان" کاری می کرد. در آن زمان هیچ‌گونه وسایل تربیتی همچون کارهای دستی، بازی، نمایشنامه، سرود، شعر، قصه و غیره برای کودکان در ایران وجود نداشت. باغچه بان، «با ابتکار و دست و فکر و قلم خودش» این‌ها را تهیه کرد. او می‌نویسد: "با استفاده از قصه‌های عامیانه که از بچگی به یاد داشتم، برای بچه‌ها نمایشنامه و شعر، سرود و چیستان ساختم. برای کار نمایش، ماسک انواع حیوانات و حشرات را تهیه کردم."
- آیا باغچه‌بان به شکل حسی از تئاتر به عنوان ابزاری کمک آموزشی برای خردسالان و کودکان استفاده می‌کرد؟
جبار باغچه‌بان با دانش، آگاهی و شناخت به سوی تئاتر برای کودکان و خردسالان رفت. او با اندوخته‌ها و تجربیاتی که در زمینه تئاتر عام و بزرگسال داشت و افزون بر این‌ها با خلاقیت‌ها و "هزار پیشگی" اش، از این هنر برای آموزش و پرورش کودکان و خردسالان بهره گرفت و اجرای نمایش را بنیان مهم آموزش پیش‌دبستانی قرار داد.
باغچه‌بان در گفت‌وگویی با پسرش ثمین می‌‌گوید: "در دوره نوجوانی و جوانی که در قفقاز، در شهر ایروان زندگی می‌کردم، در "اُپرت مشدی عباد" که اثر "حاجی بک‌اوف" آهنگساز قفقازی بود، بازی کردم. بارها به تماشای "اُپرت آرشین مالالان" که آن هم ساخته‌ی "حاجی بک‌اوف" بود، رفته بودم. بعدها، در تبریز [سال۱۳۰۰ تا ۱۳۰۷ش.]، جمعیت حمایت از تئاتر را تأسیس کردم. در همان روزها دو نمایشنامه به زبان ترکی [برای بزرگسالان] نوشتم. ... ."
باغچه‌بان پیش از نگارش نمایشنامه برای کودکان، چند نمایشنامه ویژه بزرگسالان به زبان‌های ترکی نوشته است. نخستین نمایشنامه چاپ شده او با نام "عشق بی‌ناموس یا خود خایینه گادین، نمایش در چند پرده"، در ۱۲۹۶ ش. در ایروان چاپ شده است.
نمایشنامه‌های دست‌نویس به جا مانده از جبار عسگرزاده (باغچه‌بان) عبارتند از: "فداکار معلم یا گندم از گندم بروید جو ز جو؛ نمایشنامه در سه پرده" به زبان تُرکی، نگارش ۱۶ جدی ۱۳۰۰ش. "شیخ شامل نهضتیدن؛ در هفت پرده"، "جهانگیر لیک غایه سی یا خود تیمور لنگ، در یک پرده" ۱۵ اسفند ۱۳۰۶ ش. "ارکک خالا قیزی یا خود گل‌صنم خالا اغلو؛ نمایشنامه کمدی" به تاریخ ۱۳۰۶ش.
در واقع باغچه‌بان، تئاتر را با آگاهی و دانش (نظری و تجربی) برای کودکان و خردسالان به کار گرفت و از قصه‌های دوران کودکی‌اش برای بچه‌ها نمایشنامه نوشت و به یاری همسرش صفیه میربابایی که موسیقی می‌دانست، نمایش‌های آهنگین اجرا کرد.
باغچه‌بان می‌نویسد: "کودکستان نیازمند قصه‌‌ها و سرودها و نمایشنامه‌ها و بازی‌ها و خلاصه فرهنگ مخصوص به خودش است و در آن زمان [سال‌های آغازین ۱۳۰۰ش.] نه فقط کسی از وجود آن‌ها خبر نداشت بلکه در نظر مربیان فاضل نیز، این قبیل چیزها معنی نداشت و آن ها را ناقابل و زائد و هرزه می‌دانستند ... طرز فکر مربیان نیز بجز این نبود و این امر مانع جمع‌آوری و تدوین این فرهنگ کودکانه می‌شد. بچه‌ها در نمایشنامه‌ها و بازی‌های کودکستانی، ضمن تحصیل و تعلیم، باید با دنیای جانوران آشنا شوند و فی‌المثل صدا و رفتار و شکل آن‌ها را تقلید کنند، ولی اولیای اطفال این قبیل کارها را خلاف اخلاق و ادب می‌دانستند و نمی‌خواستند بچه های شان به جای دعای زادالمعاد، داستان سرمه‌کشیدن خانم خزوک را با دُم عسل‌آلوده آقا موشه بشنوند یا صدای عوعو کردن سگ و میومیوی گربه را از خود دربیاورند."
"خانم خزوک یا خود انتخاب رفیق" نخستین نمایشنامه چاپ شده از جبار باغچه‌بان "برای کودکستان ها و اطفال کلاس های ابتدائی" است که خودش آن را تصویرگری کرده و در شهر شیراز و در مطبعه اسلامی، چاپ سنگی شده است. این نمایشنامه در "نوزدهم اسفند ۱۳۰۷" منتشر شده است.
باغچه‌بان در مدت فعالیتش در کودکستان‌های تبریز و شیراز (۱۳۰۳ – ۱۳۱۲ش.) بیش از هفت نمایشنامه دیگر نیز برای کودکان نوشت و پاره‌ای از آن‌ها را چاپ کرد. نمایشنامه‌هایی با نام "گرگ و چوپان"، "جمشید و شاپور" (چاپ شده در ۱۳۰۸)، "مجادله دو پری"، "شیر و باغبان"، (نوشته شده در ۱۳۱۰)، «پیر و ترب» (چاپ شده در ۱۳۱۱)، "آتشدان زرتشت"، "شنگول و منگول" و ... .
بر این پایه، باغچه‌بان با نگارش نمایشنامه برای کودکان پیش‌دبستانی، از دو سو پیش‌گام و آغازگر به شمار می‌رود: نخست، او با نگارش و انتشار این آثار، خود را به عنوان پدر ادبیات نمایشی کودکان در ایران ثبت کرد. دوم، او با شناخت و آگاهی، هنر تئاتر را همچون ابزاری کمک آموزشی برای خردسالان و کودکان به کار برد.
جالب است بدانیم هنگامی که جبار باغچه‌بان تئاتر برای کودکان را در ایران پایه‌گذاری کرد هنوز در حکومت تازه مستقر شده در شوروی، تئاتری به نام تئاتر کودک پا نگرفته بود. در جلد نخست مجموعه کتاب‌های "با پیشگامان ادبیات نمایشی کودک ایران" که در دست تألیف دارم، بیشتر به بررسی و تحلیل زندگی و فعالیت‌های جبار باغچه‌بان از دریچه تئاتر و ادبیات نمایشی کودک پرداخته‌ام.
اینک پیشنهاد من به مرکز ملی اسیتیج ایران، شورای کتاب کودک، انجمن نویسندگان کودکان و نوجوانان، انجمن تئاتر کودک و نوجوان و دیگر نهادها و مراکز در پیوند با تئاتر و ادبیات نمایشی کودک و نوجوان ایران این است که برای گرامیداشت و پاسداشت خدمات و بنیان‌گذاری تئاتر کودک از سوی جبار باغچه‌بان، روز ۱۹ اردیبهشت را روز ملی تئاتر کودک ایران بشناسند و هر ساله این روز را گرامی بدارند و مراسم و جشنواره‌های ویژه‌ای برگزار کنند، بهترین‌های تئاتر و ادبیات نمایشی کودک و نوجوان برگزیده شوند و ... .
- کتاب «با پیشگامان ادبیات نمایشی کودک ایران» چه دوره زمانی را پوشش می دهد؟
این تألیف به بررسی، تحلیل و ارائه فعالیت‌ها و آثار پیشگامان و رهروان ادبیات نمایشی کودک و نوجوان ایران از آغاز تا دهه شصت می‌پردازد. جلد نخست این مجموعه درباره‌ی جبار عسگرزاده (باغچه‌بان) به عنوان پدر و پیش‌گام تئاتر و ادبیات نمایشی کودک ایران است. در این کتاب از دریچه ادبیات نمایشی و تئاتر کودک، به بررسی و شناخت زندگی و آثار باغچه‌بان پرداخته می‌شود. جلد دوم و سوم این مجموعه به بررسی، تحلیل و ارائه فعالیت‌ها و آثار علی‌نقی وزیری و مسعود فرزاد از دیگر پیشگامان تئاتر و ادبیات نمایشی کودک در ایران می‌پردازد.
- در همین زمینه چه کارهای دیگری را در دست انجام دارید؟
یکی از دل‌مشغولی‌ها و پژوهش‌های من از سال ۱۳۶۸ تاکنون، فیش‌نویسی کتاب‌ها، مقاله‌ها، پایان‌نامه‌ها و ... است که در گستره مسایل نظری و تئوریک ادبیات و هنر کودکان و نوجوانان تألیف و ترجمه شده است. تاکنون به دلایل گوناگونی نخواسته‌ام که این کتاب‌شناسی و مقاله‌شناسی را برای چاپ و انتشار تدوین کنم، اما یکی از بخش‌های این فیش‌برداری‌ها، کتاب‌شناسی نمایشنامه‌هایی است که برای کودکان و نوجوانان از آغاز تا کنون چاپ و منتشر شده است. به سبب نبود مأخذی مستند و علمی در این گستره ادبی، این بخش را تدوین و آماده برای انتشار کرده‌ام، و آن را "فرهنگ ادبیات نمایشی کودک و نوجوان ایران" نامیده‌ام.
این فرهنگ با ۲۰۰۰ مدخل که بازه زمانی ۱۳۰۷ تا پایان ۱۳۹۰ را دربر می‌گیرد، بر پایه نمایشنامه‌هایی تدوین شده که برای گروه‌های سنی خردسال، کودک و نوجوان در کتاب‌ها، نشریه‌ها و پایان‌نامه‌ها آمده است. امیدوارم این «فرهنگ» مرجعی مطمئن و علمی برای پژوهشگران، استادان، نمایشنامه‌نویسان، مربیان، آموزگاران، دبیران، دانش‌آموزان و دیگر مخاطبان تئاتر و ادبیات نمایشی خردسال، کودک و نوجوان ایران باشد.
طرح دیگری که در زمینه ادبیات نمایشی کودک و نوجوان دارم و برای نخستین بار است که در این گستره ادبی در ایران انجام می‌شود، تدوین، ویرایش و آماده‌سازی مجموعه آثار فعالان و نمایشنامه‌نویسان تئاتر کودک و نوجوان ایران از دهه شصت تاکنون است.
هدف این طرح، این است که خواننده و پژوهشگر افزون بر داشتن این آثار، بتواند به تحولات نوشتاری نویسنده نیز دسترسی داشته باشد. این طرح کامل کننده مجموعه کتاب‌های "با پیشگامان ادبیات نمایشی کودک ایران" است. در مجموعه "با پیشگامان ..." با نگاهی تاریخی به بررسی و ارائه آثار پیشگامان این گستره ادبی پرداخته می‌شود و در این مجموعه، به تدوین و ارائه مجموعه آثار معاصران ادبیات نمایشی کودکان و نوجوانان توجه می‌شود.
اجرای این دو طرح می‌تواند گنجینه گران‌بهای یکصد ساله تئاتر کودک را بازتاب دهد و افزون بر بهره‌گیری مربیان، آموزگاران و دیگر دست‌اندرکاران و علاقه‌مندان تئاتر کودک و نوجوان، مأخذی شود در دستان پژوهشگران، دانشجویان و استادان محترم تئاتر کودک و نوجوان ایران زمین.
طرح «مجموعه نمایشنامه‌های یک نویسنده فعال ادبیات نمایشی کودک و نوجوان» را از سال ۱۳۸۷ با تدوین و ویرایش مجموعه آثار سی ساله آقای حمید قلعه‌ای - از فعالان و صاحب قلمان بنام تئاتر دانش‌آموزی و کودک و نوجوان ایران - آغاز کردم. ایشان در سه دهه هفتاد، هشتاد و نود، برای کودکان و نوجوانان ایران نزدیک به ۵۰ نمایشنامه نوشته‌‌اند و شماری از این آثار را کارگردانی نیز کرده‌‌اند. این مجموعه نمایشنامه اینک تدوین و ویرایش شده و آماده چاپ است.
اوایل سال ۱۳۹۰ طرح "مجموعه نمایشنامه‌های یک نویسنده ... " را با آقای داوود کیانیان مطرح کردم و با پذیرش طرح از سوی ایشان، به تدوین، ویرایش و صفحه‌آرایی ۶۵ نمایشنامه از ایشان پرداختم که در چهار دهه – از سال ۱۳۴۹ تا ۱۳۸۹ –برای کودکان و نوجوانان نوشته بودند. این مجموعه در دو جلد تدوین شد و باید در آبان ۱۳۹۰ در "هجدهمین جشنواره تئاتر کودک و نوجوان همدان" رونمایی می شد که به سبب دریافت دیرهنگام مجوز نشر، تاکنون چاپ و منتشر نشده است.