کتاب «سواد فرهنگی و ترویج خواندن در عمل» پژوهشی از زهره قایینی است که به تازگی از سوی انتشارات موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان منتشر شده است. این پژوهش که اکنون در پیکر کتاب مادیت یافته است، رخدادی متفاوت در حوزه فرهنگ، سواد و کودک است. بارزترین تفاوت آن مبنای پژوهش است که به شکل میدانی، بر پایه‌ی تجربه‌های بومی شکل گرفته است. با آمیخته شدن نظریه و روایت و تکیه بر تجربه‌ای بومی در این کتاب، الگویی موفق و همه‌جانبه به خوانندگان علاقه‌مند معرفی می‌شود که می‌تواند راهنمایی کاربردی برای ترویج‌گران در میدان عمل باشد .
پیش از این کارشناسان و استادان بزرگی در حوزه‌ی کتاب و کتاب‌داری درباره‌ی ترویج کتابخوانی آثاری منتشر کرده‌اند که هر کدام در زمانه‌ی خود باارزش و تاثیرگذار بوده، اما این نخستین بار است کتابی درباره‌ی سواد فرهنگی و ترویج خواندن منتشر می‌شود که بر پژوهش‌های تجربی گسترده و فعالیت‌های عمیق میدانی در بازه‌ی زمانی نزدیک به دو دهه شکل گرفته است.
کتاب «سواد فرهنگی و ترویج خواندن در عمل» روایت ترویج خواندن و سوادآموزی از راه ادبیات کودکان در ایران و البته کشور هم‌زبان و هم‌فرهنگ افغانستان است. این کتاب بیش از همه بر تجربه‌هایی تکیه داشته که در این سرزمین از سوی ترویج‌گران کتاب کودک اندوخته شده است. نویسنده کوشیده است، ضمن بهره‌مندی از منابع معتبر و روزآمد و درک درست دیدگاه‌های ارزش‌مند جهانی، مبنای پژوهش خود را کار میدانی و تجربه‌های بومی قرار دهد و اثری منتشر کند که در چارچوب مبانی منطقی و علمی، با زبانی گویا آن تجربه‌های ارزش‌مند را به مخاطبان منتقل کند.
کتاب «سواد فرهنگی و ترویج خواندن در عمل» با بازتاب تجربه‌های ترویج گران و کتاب‌داران موفق برنامهی «با من بخوان» در دشوارترین وضعیت‌ها، به مخاطبان نشان می‌دهد که ترویج کتابخوانی در مناطق کم‌برخوردار اگرچه سخت و گاه ناممکن به نظر می‌رسد، هنگامی که آگاهانه گام برداشته شود می‌تواند موفقیت‌هایی بزرگ در پی داشته باشد و تغییرات معناداری ایجاد کند. با نگاهی به پیش‌گفتار این کتاب می‌توان روح پژوهشی این کار را بهتر دریافت:
«ترویج کتابخوانی جدای از این که کنشی اجتماعی است به سبب ماهیت چندگانه و قاعده‌مندی و ساختارپذیری مقوله‌ای علمی هم هست. این پدیده اجتماعی، فرهنگی و عملی دارای پیشینه‌ی تاریخی و اصولی است که بر پایه‌ی دیدگاه‌های صاحب‌نظران حوزه‌ی ادبیات کودکان، روان‌شناسی کودک، جامعه‌شناسی، هنر کودکان و... بنا شده است. ترویج کتابخوانی مقوله‌ای بینارشته‌ای و پدیده‌ای اجتماعی، فرهنگی و عملی است که کاربردی بودن آن سنگ محک درستی یا نادرستی دیدگاه‌های مطرح شده در این حوزه است.»
در کتابک بخوانید: اخبار برنامهی با من بخوان
«سواد فرهنگی و ترویج کتاب خوانی در عمل» دارای ده فصل است. در نخستین فصل درباره‌ی سواد فرهنگی سخن گفته شده است. با بازتعریف یونسکو از سواد، نام‌واژه‌ی «سواد فرهنگی» که مفهومی فراگیرتر از سواد خواندن و نوشتن دارد در میان نهادهای گوناگون بین‌المللی ترویج کتاب خوانی و خواندن مطرح شده است. سواد فرهنگی به گستره‌ای از مفاهیم بنیادی فرهنگی گفته می‌شود که هر فرد با سواد می‌بایست از آن برخوردار باشد. بخش بزرگی از سواد فرهنگی در جریان زندگی به دست می‌آید و بخشی مهم‌تر از آن نیاز به درگیر شدن در روش‌ها و برنامه‌هایی دارد که پایه‌ی اصلی آن کتاب و برنامه کتابخوانی است. بنابراین آن‌ها که می‌خواهند با راه وروش ترویج کتابخوانی آشنا شوند لازم است مقوله‌ی سواد فرهنگی را بشناسند.
فصل دوم به موضوع خانواده به عنوان نهادی می‌پردازد که خواندن در آن زاده می‌شود، ریشه می‌دواند و رشد می‌کند. بخشی از این فصل تجربه‌ی عملی برنامهی «خواندن در خانواده» را در شماری از مناطق ایران گام به گام و به روشنی بیان می‌کند.
فصل سوم این پرسش اساسی را مطرح می‌کند که در سده‌ی بیست‌ویکم به چه خوانندگانی نیاز داریم؟ و در فصل چهارم به انواع واکنش‌های کودکان و نوجوانان به ادبیات به عنوان قدرت‌مندترین ابزار ارزیابی درک ادبی برای آموزگاران و مربیان، کتاب‌داران و والدین پرداخته شده است.
فصل پنجم به گونه‌ای از خواندن اشاره می‌کند که «خواندن ادبی» نام دارد، گونه‌ای خواندن که مخاطب با سفر به لایه‌های ژرف‌تر داستان نه تنها از کتابی که می‌خواند لذت می‌برد، در زندگی نیز از آن ادبیات سود می‌جوید و جهان را از زاویه‌های تازه‌تری نگاه می‌کند.
فصل ششم و هفتم را به «بلندخوانی» و «بلندخوانی گفت‌وگویی» اختصاص دارد و افزون بر تعریف این دو نام‌واژه، درباره‌ی چرایی و چه‌گونگی به کارگیری این روش‌ها در عمل توضیح داده شده است.
فصل هشتم و نهم درباره‌ی فعالیت‌های هنری و نمایش در پیوند با کتاب است، که با استناد به نظریه‌ها و تجربه‌های عملی نشان داده می‌شود چه‌گونه نقاشی و نمایش و دیگر فعالیت‌های هنری سبب می‌شوند کودکان و نوجوانان با درک همه‌جانبه‌ی داستان به ژرفای داستان سفر کنند و بهره بیش‌تری از ادبیات ببرند.
آخرین فصل این کتاب به کتاب‌خانه‌های کودک می‌پردازد. «کتاب‌خانه کودک محور» چیست و چه شاخص‌هایی دارد و در سده‌ی بیست‌ویکم کتاب‌خانه‌های کودکان و نوجوانان چرا معنا و مفهوم تازه‌ای پیدا کرده‌اند.[V1]
بازتاب تجربه‌های برنامهی «با من بخوان» در چنین کتابی با فصل های گوناگون و متنوع نشان می‌دهد که این برنامه حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. حرف‌هایی که نه تنها برای ترویج‌گران ایرانی، بلکه برای هر ترویج‌گر دغدغه‌مندی در جهان جالب و آموختنی است و نشان می دهد چرا و چگونه برنامهی «با من بخوان» این چنین تا جایگاه بین‌المللی سربرکشیده است. از نگاه شخصیت‌های برجسته و نهادهای تاثیرگذار جهانی مانند دفتر بین المللی کتاب برای نسل جوان (ایبی) و فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتاب‌داری (ایفلا) این برنامه چنان جایگاه سترگی در زمینه‌ی ترویج کتابخوانی یافته که ارزش گسترش در دیگر مناطق، به ویژه مناطق بحران‌زده‌ی جهان را دارد. این برنامه در سال 2016 میلادی جایزه‌ی جهانی «ایبی-آساهی» و طراح این برنامه و مؤلف این کتاب در سال 2022 جایزه‌ی جهانی «ایبی-آی رید» را به خود اختصاص دادند و اکنون سه دوره متوالی است که نهاد تخصصی معتبری هم چون ایفلا و شخصیت شناخته‌شده‌ای مانند کاترین پترسون (نویسنده‌ی پرآوازه‌ی آمریکایی) برنامهی «با من بخوان» را پیوسته نامزد جایزه‌ی آسترید لیندگرن کرده اند.
در کتابک بخوانید: «با من بخوان» از سوی دو نهاد بین‌المللی و یک شخصیت بزرگ ادبی جهان نامزد جایزه‌ی آلما 2024 شد!
راز موفقیت برنامهی «با من بخوان» در سطح جهانی برخورداری از سه شاخص الگوبرداری، انعطاف‌پذیری و پایداری است که جزء سرشت عملی این برنامه هستند. «با من بخوان» دارای اصولی است که همگان با درک چرایی و چه‌گونگی اجزای آن می‌توانند در هر منطقه و وضعیتی به کار گرفته شوند. در عین حال دارای ظرفیت‌های اجرایی تنوع‌پذیری است که ترویج‌گران می‌توانند آن را در محیط‌های گوناگون از آموزش‌گاه گرفته تا شیرخوارگاه و پرورش‌گاه پیاده کنند. اصل نظارت و ارزیابی پیوسته به پایداری این برنامه یاری رسانده است. بنابراین ترویج‌گرانی که اصول این برنامه را در محیط‌های گوناگون اجرا و بر حسن اجرای آن نظارت و ارزیابی دارند می‌توانند به پایداری برنامه‌های خود اطمینان داشته باشند.
در کتابک بخوانید: زهره قایینی برنده‌ی جایزه‌ی ایبی- آی‌رید سال 2022 شد!
شکل‌گیری و راه اندازی برنامهی «با من بخوان» در پاسخ به یک ضرورت تاریخی بوده است. ضرورتی که برآمده از نیازهای چندگانه‌ی جامعه‌ی کودک و نوجوان ایران در دست‌رسی به کتاب‌های باکیفیت بود. این برنامه برای این‌که به این نیاز پاسخ دهد، باید همان رویکرد چندوجهی اجتماعی، فرهنگی و عملی را پایه‌ی کار قرار می‌داد.
«با من بخوان» در بستر اجتماعی متنوعی اجرا شده است که گروه‌های بزرگی از کودکان در آن به سبب محرومیت‌های زیاد به کتاب کودک به طور کلی دست‌رسی ندارند چه رسد به کتاب باکیفیت. از جنبه‌ی فرهنگی نیز این برنامه جدای از این که می‌باید هم‌راه و هم‌ساز با نیازهای منطقه‌ای شود، ضروری است اصل همبستگی ملی را نیز در نظر گیرد. و مهم‌تر از همه آن‌چه برای یک برنامهی خاص در گستره‌ی مشخص جغرافیایی اهمیت دارد پیاده کردن آن ایده‌ها و دیدگاه‌ها در عرصه عمل و با در نظر گرفتن نیازها و ضرورت‌هاست. شوربختانه نظام آموزش رسمی ایران در دهه‌های اخیر در به کارگیری روش‌های خلاقانه در آموزش مهارت‌های سواد مؤثر و موفق نبوده است. خواندن ادبیات با هدف رشد ذهنی و عاطفی و اجتماعی کودکان، در نظام آموزش رسمی جایگاهی ندارد. این کاستی به ویژه در جوامع و مناطق کم برخوردار و حاشیه‌ای آسیب بیش‌تری به کودکان زده است. با توجه به مشکلات اقتصادی سال‌های اخیر، هر ساله شمار بیش‌تری از کودکان فرصت حضور در مدارس را از دست می‌دهند و در نتیجه کودکان خانواده‌های کم‌برخوردار یا نابسامان، نمی‌توانند مهارت‌های لازم را برای خروج از چرخه فقر و ناداری کسب کنند.
در کتابک بخوانید: بیانیه هیات داوران جایزه ترویج کتابخوانی ایبی- آساهی ۲۰۱۶
بر اساس این واقعیت‌ها موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان برنامه‌ای را بنیان گذاشت تا از راه ادبیات، کودکان و نوجوانان به ویژه کودکان خانواده‌های کم‌درآمد و کودکان در بحران را به خواندن علاقه‌مند کند و آن‌ها را در گره‌گشایی خلاقانه از دشواری‌های زندگی توان‌مند سازد.هدف برنامهی «با من بخوان» ایجاد تاثیرات عمیق در زندگی کودکان از راه سوادآموزی و کتابخوانی است و رویکرد آن تقویت سواد پایه از راه ادبیات و سهیم شدن کتاب با کیفیت با کودکان و نوجوانان با روش بلندخوانی گفت‌وگویی و انجام فعالیت‌های خلاق هنری در پیوند با کتاب است. با من بخوان چندین مأموریت در برابر خود قرار داده است: ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی و گسترش علاقه پایدار به مطالعه و ادبیات، ترویج مفهوم سواد شکوفایی در جامعه، توان‌مندسازی مادران از راه سوادآموزی کاربردی، تقویت سوادپایه از راه ادبیات، تقویت سواد پایه و مهارت‌های زبانی کودکان مناطق دو زبانه.
آن چه در برنامهی «با من بخوان» انجام گرفته تنها با هدف افزایش تعداد کتاب‌خانه‌های «با من بخوان» یا پروژه‌های سوادآموزی نبوده است. هدف اصلی و کلیدی رسیدن به یک الگوی مؤثر و پاسخ‌گو در گستره سوادآموزی و ترویج کتابخوانی است. الگویی که بدون شک با گذر زمان رشد بیش‌تری خواهد کرد و برای انواع مشکلات و ناهمواری‌ها به راه حل‌های متنوع‌تری دست خواهد یافت. برنامهی «با من بخوان» با هم‌یاری گروهی از کارشناسان و کوشندگان ترویج ادبیات کودکان و کتابخوانی در مناطق گوناگون ایران اجرا می‌شود و کتاب حاضر هم بر مبنای این تجربه‌ها شکل گرفته است. نویسنده با تکیه بر این باور که کار ترویج کتابخوانی، فعالیتی جمعی است و دستاوردهای آن مربوط به همه افراد گروه است، کوشش کرده صدای همکارانی را که در این سال‌ها در برنامهی «با من بخوان» فعالیت کرده‌اند و بر غنای تجربه‌ها افزوده‌اند در این کتاب بازتاب دهد. برای رسیدن به این هدف با کارشناسان و آموزش‌گران برنامهی «با من بخوان» گفت‌وگوهایی شده است افزون بر این گفت‌وگوها، گزارش‌ها و تجربه‌های شماری از ترویج‌گران، کتاب‌داران، مربیان و آموزگاران با نام و مشخصات خودشان در فصل‌ها آمده است.
در کتابک بخوانید: برنامه «با من بخوان» برنده جایزه بزرگ ایبی-آساهی ۲۰۱۶ شد
کتاب «سواد فرهنگی و ترویج خواندن در عمل» با این هدف منتشر شده است تا در کنار بازگویی دیدگاه‌ها و اصول علمی ترویج کتابخوانی، با تکیه بر تجربه‌های عملی بومی نشان داده شود تا چه میزان و چه‌گونه می‌توان دانش و دیدگاه‌های نظری را در عمل پیاده کرد و به موفقیت‌های بزرگ در زمینه ترویج کتابخوانی دست یافت.
