موضوع‌های کتاب درمانی
روش گزینش کتاب در کتاب‌درمانی کودک و نوجوان
گزینش کتاب برای جلسات کتاب‌درمانی، از حساس‌ترین و دشوارترین مراحل این فرایند به‌شمار می‌رود. موفقیت یک نشست کتاب‌درمانی تا اندازه‌ی زیادی به دقت در انتخاب کتاب مناسب بستگی دارد؛ چرا که کتاب، در حکم ابزار اصلی مواجهه‌ی کودک با مسئله یا هیجان درونی اوست.
بزرگسالانی که نشست‌های کتاب‌درمانی را برای کودکان یا نوجوانان به‌شکل فردی یا گروهی برگزار می‌کنند، باید از یک‌سو با ویژگی‌های روان‌شناختی و مشکلات هیجانی یا رفتاری مخاطبان خود آگاه باشند، و از سوی دیگر، شناختی عمیق و به‌روز از ادبیات کودک و نوجوان داشته باشند تا بتوانند کتاب‌هایی متناسب با نیازهای درمانی مخاطب انتخاب کنند.
کتاب‌هایی که به بازتاب مشکلات گوناگون دوران کودکی و نوجوانی می‌پردازند، کم نیستند؛ اما این‌که کدام کتاب برای کدام کودک، در کدام زمان و برای حل کدام مسئله مفید واقع شود، هنری‌ست که نیازمند تخصص، تجربه و دقت است.
معیارهای انتخاب کتاب در کتاب‌درمانی
در انتخاب کتاب مناسب برای کتاب‌درمانی، رعایت معیارهای زیر می‌تواند راهگشا باشد:
- تناسب با سطح رشد کودک
کتاب باید با سن، سطح درک، تجربه‌های زندگی و دایره‌ی واژگان کودک هماهنگ باشد. مفاهیم پیچیده یا زبان دشوار، فرایند درمانی را مختل می‌کند. - هم‌خوانی درون‌مایه با نیازهای کودک
موضوع و محتوای کتاب باید به مسئله‌ی اصلی کودک بپردازد (مثلاً طلاق، غم از دست دادن، ترس از مدرسه، خشم، اعتمادبه‌نفس پایین و...). - واقع‌گرایی در داستان و شخصیت‌ها
داستان باید بازتاب‌دهنده‌ی تجربه‌های واقعی یا قابل درک برای کودک باشد. شخصیت‌ها باید باورپذیر، چندبُعدی و در طول داستان متحول شوند. قهرمانانی که کودک بتواند با آن‌ها همذات‌پنداری کند، تأثیرگذارترند. - برانگیختن خلاقیت و توانمندسازی کودک
کتاب باید به‌جای ارائه‌ی راه‌حل‌های مستقیم، ذهن کودک را برای یافتن راه‌حل تحریک کند، شیوه‌های مختلف برخورد با مسئله را پیش چشم او بگذارد، و احساس «کنترل» و «امکان تغییر» را در او تقویت کند. - پرورش بینش درونی و خودآگاهی
کتاب باید کودک را به شناخت احساسات، افکار و رفتارهایش سوق دهد. درک بهتر از «خود» و «دیگران» می‌تواند زمینه‌ی پذیرش و تغییر را فراهم آورد. - تصویرسازی صحیح از مشکل
کتاب نباید تصویری کلیشه‌ای، اغراق‌شده یا تحریف‌شده از مشکلات یا افراد درگیر با آن‌ها (مانند معلولیت، بیماری روانی یا طلاق والدین) ارائه دهد. - ایجاد فرصت برای تخلیه‌ی هیجانی (Catharsis)
داستان باید بتواند فرصتی برای بروز هیجانات سرکوب‌شده یا مبهم کودک فراهم کند. خشم، ترس، غم یا شرم باید مجالی برای بیان و درک پیدا کنند. - ایجاد تجربه‌ای زیباشناختی و لذت‌بخش
کتاب باید نه‌فقط ابزاری درمانی، بلکه تجربه‌ای دلنشین و ارزشمند از خواندن باشد. ادبیات قوی، زبان شاعرانه، شخصیت‌پردازی ماهرانه و تخیل‌برانگیز بودن، کیفیت درمانی کتاب را نیز بالا می‌برد. - دوری از کتاب‌های پندآموز و اخلاق‌زده
کتاب‌درمانی مؤثر از راه آموزش مستقیم، نصیحت یا شعار پیش نمی‌رود. کودکان به‌ویژه نسبت به پیام‌های پنهان اخلاقی حساس‌اند و در برابر آن‌ها مقاومت نشان می‌دهند.
نکات تکمیلی برای درمانگر یا مربی:
- سناریوی جلسه را براساس واکنش کودک به داستان تنظیم کنید. همیشه آماده باشید که گفتگو را بر مبنای احساسات و تجربه‌های کودک هدایت کنید، نه صرفاً پیام داستان.
- از کودک بخواهید شخصیت‌ها را تحلیل کند یا جای آن‌ها تصمیم بگیرد. این تمرین، فرایند درونی‌سازی را تقویت می‌کند.
- از نقاشی، بازی یا نمایش کوتاه برای تعمیق تجربه‌ی کتاب استفاده کنید. این ابزارها کمک می‌کنند کودک احساسات خود را بدون اجبار به کلام، بیان کند.
- هرگز کتابی را تحمیل نکنید. اگر کودک کتابی را نپذیرفت یا واکنش منفی نشان داد، آن کتاب مناسب او نیست — حتی اگر به‌نظر بزرگسال "درمانگرانه" باشد.