چکیده
در جهانی پر از پیام‌ها، تصویرها و روایت‌ها، نوجوان باید بتواند میان واقعیت و بازنمایی تفاوت بگذارد.
«خواندن انتقادی» یا Critical Reading مدلی است که نوجوان را به خواننده‌ای آگاه، پرسش‌گر و مسئول تبدیل می‌کند؛ کسی که هنگام خواندن فقط «چه گفته شده» را نمی‌پرسد، بلکه «چرا و چگونه گفته شده» را نیز بررسی می‌کند.
این مدل، از مهارت‌های کلیدی سواد رسانه‌ای و شهروندی در قرن ۲۱ است.
تعریف و ویژگی‌های مدل
خواندن انتقادی به معنای تحلیل و ارزیابی متن با درنظر گرفتن زمینه‌های قدرت، ایدئولوژی، فرهنگ و ارزش‌هاست.
در این مدل، نوجوان می‌آموزد هر متن، از جمله کتاب، خبر، پست شبکه‌های اجتماعی یا رمان، در بستری اجتماعی و تاریخی تولید شده و حامل دیدگاه‌های خاصی است.
به بیان ساده‌تر:
در خواندن انتقادی، نوجوان فقط چه چیزی می‌خواند مهم نیست؛ بلکه چرا آن چیز این‌گونه نوشته شده اهمیت دارد.
این رویکرد ریشه در نظریه‌ی Pedagogy of the Oppressed نوشته‌ی Paulo Freire (1970) دارد که خواندن را ابزاری برای رهایی، آگاهی و عدالت اجتماعی می‌دانست.
در سال‌های بعد، Luke & Freebody (1997) آن را در قالب مدل Four Resources Model بازتعریف کردند و نشان دادند خواندن انتقادی بخشی از سواد چندبُعدی (critical literacy) است که هر نوجوان باید در مدرسه بیاموزد.
اهداف تربیتی و نقش در رشد نوجوان
خواندن انتقادی به نوجوان قدرت تحلیل، داوری و مقاومت در برابر تأثیرات پنهان رسانه‌ها و متون را می‌دهد.
مهم‌ترین اهداف آن عبارت‌اند از:
-
تشخیص سوگیری و دیدگاه پنهان در متن: نوجوان یاد می‌گیرد بپرسد «این متن از نگاه چه کسی نوشته شده و چه کسی حذف شده؟»
-
تحلیل رابطه‌ی قدرت و فرهنگ: در داستان‌ها، تبلیغات یا رسانه‌ها، چه ارزش‌هایی بازتولید می‌شوند؟
-
رشد تفکر اخلاقی و اجتماعی: درک تفاوت میان واقعیت و تفسیر.
-
تقویت مهارت استدلال و قضاوت: نوجوان می‌تواند از شواهد برای تحلیل استفاده کند.
-
رشد سواد رسانه‌ای و دیجیتال: در عصر اطلاعات، توانایی خواندن انتقادی خبر، شبکه‌ی اجتماعی و تصویر ضروری است.
پژوهش‌های Appleman (2015) و UNESCO (2020) نشان می‌دهد که آموزش خواندن انتقادی، توانایی استدلال و همدلی فرهنگی نوجوانان را افزایش می‌دهد و آن‌ها را برای مشارکت فعال در جامعه‌ی دموکراتیک آماده می‌کند.
پشتوانه‌ی علمی و منابع معتبر
Paulo Freire در کتاب Pedagogy of the Oppressed (1970) نوشت:
«خواندن جهان مقدم بر خواندن واژه است.»
یعنی نوجوان باید یاد بگیرد جهان را تفسیر کند، نه فقط متن را.
بر اساس مدل Four Resources از Luke & Freebody (1997)، سواد انتقادی شامل چهار نقش برای خواننده است:
-
کدگشا (Code Breaker): درک ساختار زبان و متن.
-
سازنده‌ی معنا (Meaning Maker): فهم پیام متن.
-
کاربر متن (Text User): درک هدف ارتباطی متن.
-
تحلیل‌گر انتقادی (Text Analyst): پرسش از دیدگاه‌ها و ارزش‌های پنهان در متن.
Deborah Appleman (2015) در کتاب Critical Encounters in Secondary English می‌گوید:
«نوجوانان زمانی واقعاً می‌خوانند که یاد بگیرند به جای پذیرش معنا، با آن گفت‌وگو کنند.»
در چارچوب OECD Reading Framework (2022) نیز «critical evaluation» یکی از سه سطح عالی سواد خواندن معرفی شده است.
شیوه‌ی اجرا در خانه، مدرسه و کتابخانه
در خانه
-
والد یا نوجوان خبری، داستانی یا پست رسانه‌ای را با هم می‌خوانند.
-
سپس پرسش‌هایی طرح می‌شود:
«این متن از دید چه کسی نوشته شده؟»،
«آیا ممکن است کسی با این نظر مخالف باشد؟»،
«چه چیزی در این خبر گفته نشده؟» -
والد به‌جای ارائه‌ی پاسخ، گفت‌وگو را هدایت می‌کند تا نوجوان دیدگاه خود را بسازد.
در مدرسه
-
معلم متونی از ژانرهای مختلف انتخاب می‌کند (تبلیغ، داستان، خبر، گفت‌وگو).
-
سپس با استفاده از پرسش‌های انتقادی کلاس را به بحث می‌کشاند:
«چه ارزش‌هایی در این متن تبلیغ می‌شود؟»، «چه کسی صدایی ندارد؟» -
دانش‌آموزان می‌آموزند به منبع، نویسنده و هدف متن توجه کنند.
-
فعالیت‌های تطبیقی انجام می‌شود: مقایسه‌ی دو روایت از یک رویداد یا بازنویسی داستان از نگاه شخصیت حذف‌شده.
در کتابخانه
-
کتابدار برنامه‌ی «کتاب از دو نگاه» برگزار می‌کند.
-
نوجوانان دو کتاب با موضوع مشترک اما دیدگاه متفاوت می‌خوانند (مثلاً جنگ یا مهاجرت) و برداشت‌ها را مقایسه می‌کنند.
-
کتابدار از آن‌ها می‌خواهد بنویسند:
«اگر من نویسنده بودم، چه چیزی را تغییر می‌دادم؟»
نمونه‌ی عملی
📘 کتاب نمونه: «پناهنده» نوشته‌ی آلن گراتز (Refugee)
در یک نشست مدرسه، معلم از دانش‌آموزان می‌خواهد سه روایت کتاب (از سوریه، آلمان نازی و کوبا) را مقایسه کنند:
-
چه کسی روایت را می‌گوید و چه کسی ساکت است؟
-
احساس شما نسبت به هر شخصیت چگونه بود؟
-
آیا رسانه‌ها امروز هم پناهندگان را همین‌طور نشان می‌دهند؟
در پایان، دانش‌آموزان مقاله‌ای کوتاه می‌نویسند با عنوان:
«عدالت در داستان و در دنیای واقعی چه تفاوتی دارد؟»
نکات کلیدی برای مربیان و والدین
-
از نوجوان بخواهید منبع و هدف متن را مشخص کند.
-
پرسش‌های «چرا و چگونه» طرح کنید، نه «چه».
-
به تفاوت دیدگاه‌ها احترام بگذارید و گفت‌وگو را تشویق کنید.
-
متون چندفرهنگی و رسانه‌ای انتخاب کنید؛ تا نوجوان با روایت‌های گوناگون روبه‌رو شود.
-
یاد بدهید که هیچ متنی بی‌طرف نیست.
-
از بازنویسی خلاق استفاده کنید: نوشتن متن از دیدگاه حذف‌شده یا اقلیت.
-
خواندن انتقادی را با سواد دیجیتال ترکیب کنید؛ چون فضای مجازی نیز «متن» است.
جمع‌بندی
خواندن انتقادی، خواندنِ هوشیار و آگاه است — نگاهی که ورای واژه‌ها، روابط قدرت، فرهنگ و ایدئولوژی را می‌بیند.
در این مدل، نوجوان نه تنها از کتاب، بلکه از جهان می‌آموزد:
چگونه معنا ساخته می‌شود، چه صداهایی شنیده نمی‌شوند، و چگونه می‌تواند با آگاهی و همدلی بخواند و بنویسد.
خواندن انتقادی، خواندنِ مسئولانه است؛ گامی از سواد به خرد.
منابع
-
Freire, P. (1970). Pedagogy of the Oppressed. Continuum.
-
Luke, A., & Freebody, P. (1997). Shaping the Social Practices of Reading. Curriculum Studies.
-
Appleman, D. (2015). Critical Encounters in Secondary English: Teaching Literary Theory to Adolescents. Teachers College Press.
-
Nikolajeva, M. (2014). Reading for Learning. John Benjamins.
-
OECD (2022). PISA Reading Framework.
-
UNESCO (2020). Critical Literacy and Youth Empowerment.
