خواندن نمایشی یا اجرای نقش؛ وقتی داستان جان می‌گیرد

چکیده

کودکان با بازی و تخیل جهان را می‌شناسند.
مدل «خواندن نمایشی یا اجرای نقش» روشی است که در آن، کتاب از صفحه بیرون می‌آید و به حرکت، صدا، گفت‌وگو و اجرا تبدیل می‌شود.
در این روش، کودک داستان را می‌شنود، در آن نقش می‌گیرد و احساساتش را از راه بدن و صدا بیان می‌کند.
خواندن نمایشی پلی میان ادبیات، بازی و آموزش است و یکی از مؤثرترین ابزارهای رشد زبان، تخیل و همدلی در کودکان به‌شمار می‌رود.

تعریف و ویژگی‌های مدل

خواندن نمایشی (یا Dramatic Reading) نوعی خواندن فعال و خلاق است که در آن کودک داستان را اجرا می‌کند، نه صرفاً گوش می‌دهد.
در این روش، مربی یا والد کتاب را می‌خواند، سپس از کودکان می‌خواهد نقش شخصیت‌ها را بازی کنند، صداها را تقلید کنند یا صحنه‌ای از داستان را بازسازی کنند.

این مدل ریشه در رویکردهای Drama in Education (نمایش در آموزش) دارد که از دهه‌ی ۱۹۶۰ با کارهای Dorothy Heathcote و Gavin Bolton در مدارس انگلستان رواج یافت و بعدها در آموزش ادبیات کودکان توسط پژوهشگرانی چون Jack Zipes و Maria Nikolajeva گسترش یافت.

در این شیوه، کودک از تماشاگر به بازیگر تبدیل می‌شود — و درست در همین لحظه است که «خواندن» به تجربه‌ای زنده و فراموش‌نشدنی بدل می‌شود.

اهداف تربیتی و نقش در رشد کودک

خواندن نمایشی تأثیر عمیقی بر جنبه‌های مختلف رشد کودک دارد:

• رشد زبان و واژگان: تکرار و گفتن دیالوگ‌ها موجب گسترش دایره‌ی واژگان می‌شود.
• تقویت بیان و اعتمادبه‌نفس: کودک یاد می‌گیرد صدای خود را مدیریت کند و در برابر جمع صحبت کند.
• رشد تخیل و خلاقیت: ایفای نقش شخصیت‌ها، قدرت تصویرسازی ذهنی را گسترش می‌دهد.
• درک عاطفی و همدلی: کودک احساسات شخصیت را تجربه می‌کند و یاد می‌گیرد احساسات دیگران را درک کند.
• کار گروهی و احترام به نوبت: نمایش گروهی، مهارت‌های اجتماعی کودک را تقویت می‌کند.

بر اساس پژوهش‌های UNESCO (2018) و Zipes (2009)، ترکیب داستان و نمایش یکی از مؤثرترین شیوه‌های تقویت سواد زبانی و احساسی در سنین پیش‌دبستانی و دبستان است.

پشتوانه‌ی علمی و منابع معتبر

در نظریه‌ی Jack Zipes در کتاب The Fantasy Principle، ادبیات کودک زمانی به تجربه‌ای واقعی تبدیل می‌شود که کودک درون داستان زندگی کند، نه فقط آن را بشنود.
او نمایش را ابزاری برای شکستن مرز میان خواندن و زیستن می‌داند.

Maria Nikolajeva در کتاب Children’s Literature and the Development of Imagination توضیح می‌دهد که اجرای نقش در داستان، تخیل و همدلی را هم‌زمان رشد می‌دهد.
همچنین Dorothy Heathcote (1971) نمایش را «یادگیری از راه تجربه» توصیف می‌کند؛ تجربه‌ای که در آن کودک به‌صورت طبیعی با زبان و معنا درگیر می‌شود.

شیوه‌ی اجرا در خانه، مهدکودک و کتابخانه

در خانه

• والد کتابی کوتاه و پرشخصیت انتخاب می‌کند (مثل افسانه‌ها یا داستان‌های حیوانات).
• پس از بلندخوانی، از کودک می‌خواهد یکی از نقش‌ها را بازی کند: «می‌خوای تو روباه باشی یا خروس؟»
• وسایل ساده مانند روسری، کلاه یا عروسک دستی می‌تواند به بازی کمک کند.
• والد با کودک گفت‌وگو می‌کند و موقعیت را با صدای شخصیت‌ها بازسازی می‌کنند.

در مهدکودک

• مربی کتابی را انتخاب می‌کند که گفت‌وگوهای کوتاه و تکراری داشته باشد.
• گروهی از کودکان هر کدام نقش شخصیت خاصی را می‌گیرند.
• مربی با لحن نمایشی و حرکات ساده صحنه را هدایت می‌کند.

• در پایان، کودکان احساس خود را درباره‌ی نقششان بیان می‌کنند.

  

در کتابخانه

• کتابدار نشست «کتاب و نمایش» برگزار می‌کند.
• ابتدا داستان خوانده می‌شود، سپس گروهی از کودکان با کمک وسایل ساده (کلاه، ماسک، چوب‌پرده و پارچه) بخش‌هایی از کتاب را اجرا می‌کنند.
• نمایش می‌تواند به صورت بداهه (بدون حفظ دیالوگ) انجام شود تا خلاقیت تقویت شود.

نمونه‌ی عملی

📖 کتاب نمونه: «سه بزغاله‌ی ناقلا» (بازنویسی از افسانه‌ی نروژی)

کتابدار داستان را با لحن هیجان‌انگیز می‌خواند.
در هر بخش، یکی از کودکان نقش بزغاله را بازی می‌کند و دیگری نقش غول زیر پل را بر عهده دارد.
هنگامی که بزغاله از پل رد می‌شود، همه با پاهایشان صدا درمی‌آورند: «تَق تَق تَق!»
غول با صدای بلند می‌گوید: «کی داره از پل من رد می‌شه؟»
کودک‌ها خندیده و پاسخ می‌دهند.
در پایان، کتابدار می‌پرسد:
«اگر تو غول بودی، چه کار می‌کردی؟»
این گفت‌وگو داستان را به تجربه‌ی اخلاقی و احساسی تبدیل می‌کند.

نکات کلیدی برای مربیان و والدین

1. از کتاب‌هایی با دیالوگ و تکرار استفاده کنید. این ساختارها برای اجرا مناسب‌ترند.
2. به کودک آزادی بداهه‌گویی بدهید؛ لازم نیست دقیقاً متن را تکرار کند.
3. از وسایل ساده و در دسترس بهره بگیرید: پارچه، کلاه، ماسک یا عروسک دستی.
4. احساسات را محور نمایش قرار دهید، نه دقت در حفظ متن.
5. هر اجرا را کوتاه و شاد نگه دارید تا کودکان خسته نشوند.
6. در پایان از کودکان بخواهید احساس خود را بگویند: «کدوم بخش رو بیشتر دوست داشتی؟ چرا؟»

7. در محیط‌های گروهی، نقش‌ها را بچرخانید تا همه فرصت ایفای نقش داشته باشند.

   

جمع‌بندی

خواندن نمایشی، داستان را از صفحه به زندگی کودک می‌آورد.
در این فرایند، زبان، بدن و تخیل با هم درگیر می‌شوند و کودک می‌آموزد احساسات خود را از راه واژه و حرکت بیان کند.
این تجربه، یکی از شادترین و عمیق‌ترین شکل‌های ترویج خواندن است — جایی که کتاب به صحنه‌ی بازی، گفت‌وگو و یادگیری تبدیل می‌شود.
نمایش، نه فقط مکمل خواندن بلکه راهی برای زیستن در جهان داستان است.

منابع

• Zipes, J. (2009). The Fantasy Principle: Children’s Literature as Cultural Critique. Routledge.
• Nikolajeva, M. (2014). Children’s Literature and the Development of Imagination. John Benjamins.
• Heathcote, D. (1971). Drama as a Learning Medium. University of Newcastle.
• UNESCO (2018). Early Childhood Literacy: Building Foundations for Learning.
• Reading Rockets (2020). Dramatic Reading and Story Performance in Early Childhood Classrooms.