«خوانش‌پریشی» (dyslexia دیس‌لکسیا)، یکی از همگانی‌ترین ناتوانی‌های یادگیری است که در بچه‌ها و بزرگ‌سالان رخ می‌دهد. به‌تازگی پژوهش‌های فراوانی درباره‌ی سودمندی‌های به‌کارگیریِ فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات در برنامه‌های یادگیری، به‌ویژه کودکانی که اختلال‌هایی مانند خوانش‌پریشی دارند، انجام می‌شود که نشانگر سودمندی‌های نهفته و فراوان در به‌کارگیری از این فناوری‌ها است.
از این رو، ما بر روی گسترش اپلیکیشن تلفن همراهی تمرکز کردیم که توانایی یادگیری کودکان را افزایش می‌دهد و به بهبود برخی مهارت‌های پایه‌ای مانند درک مطلب، درست‌نویسی، تقویت حافظهٔ کوتاه‌مدت و حل مسائل ریاضی به آنان کمک می‌کند. ما کوشیده‌ایم تجربه‌ای جذاب و تعامل‌برانگیز را برای بچه‌ها طراحی کنیم تا آن‌ها را به آموختن تشویق کند. تمرکز اصلی ما بر کارایی این فناوری، ارزیابی چگونگی تأثیر آن بر یادگیری، آثار آن و سودمندی‌هایی است که برای استفاده‌کننده دارد.
در این نوشتار برآنیم روش‌شناسی، تنظیم‌های محیط، گزینه‌های طراحی، اجرا و دستاوردهای ارزیابی‌ها و بررسی‌های نخستین دربارهٔ اپلیکیشن تلفن همراه «ایزی لکسیا» (EasyLexia) را - که برای کودکان دچار اختلال یادگیری مناسب است - نشان دهیم. دستاوردهای اوّلیه، چشم‌انداز امیدوارکننده‌ای دربارهٔ یادگیری به کمک چنین فناوری‌هایی را نشان می‌دهد.
معرفی
توضیح موضوع و کارهای همانند
پژوهش‌های تازه، برآورد اندازه‌ی اختلال خوانش‌پریشی در جهان را عدد سرسام‌آور ۱۵ درصد نشان می‌دهند. خوانش‌پریشی همگانی‌ترین ناتوانی یادگیری است که در آن، فرد توانایی خواندن و نوشتن ندارد. با آن که خوانش‌پریش‌ها بهرهٔ هوشی طبیعی یا متوسط دارند، توانایی خواندن آن‌ها در سطح پایین‌تر از حد انتظار است. اگرچه شدّت این اختلال در افراد گوناگون یکسان نیست، برخی ویژگی‌های مشترک در میان این افراد هست، مانند دشواری در پردازش واجی (بازگویی اصوات)، هجی کردن و یا پاسخ‌گویی سریع بصری - کلامی. خوانش‌پریشی اختلالی همیشگی و تا پایان عمر است و نشانه‌های آن در هر دوره از زندگی فرد، شاید یکسان نباشد.
ولی مداخله‌ی به‌هنگام و مناسب، دستاوردهای ارزشمندی را می‌تواند پدید بیاورد. به‌تازگی روش‌های مداخله‌ای بسیاری به‌کار گرفته شده‌است، و برای شناخت روش و کارایی بهتر، بررسی‌های بیش‌تری نیاز است. این پژوهش در میان همه‌ی روش‌ها، بر برتری‌های به‌کارگیری از «فناوری اطلاعات و ارتباطات (آی سی تی ICT)»، در پیدایش تجربه‌های همه‌گیر و جذابی که کودکان را برای یادگیری می‌تواند ترغیب و کمک کند، تمرکز کرده است. این روش‌ها به شناسایی زودهنگام اختلال و کاهش تأثیرهای آن می‌تواند کمک کند.
امروزه به‌کارگیری از فناوری‌های دیجیتال برای آموزش و افزایش بازدهی یادگیری، گسترش یافته است. به‌ویژه اپلیکیشن‌های طراحی شده چنان هستند که برای بچه‌ها جذابیت دارند و شاید به همخوانی دانش‌آموزان خوانش‌پریش با محیط مدرسه و دانش‌آموزان دیگر کمک کنند. «توماس» بر این باور است که آی سی تی، فناوری توانمندسازی است که به دانش‌آموزان در یادگیری، افزایش انگیزه و پرورش رقابت شخصی و افزایش اعتماد به‌نفس می‌تواند کمک کند. بررسی‌هایی در به‌کارگیرهای گوناگون از آی سی تی در زمینه‌های آموزش و یادگیری انجام گرفته است، مانند استفاده از وب‌سایت در برانگیختن بزرگ‌سالان دچار اختلال‌های یادگیری، محیط مجازی و بازی‌های رایانه‌ای.
همچنین به‌کارگیری وسایل کمک‌نوشتاری حمل شدنی و نرم‌افزارهای پردازش واژه‌ها، برای کمک به کسانی که در نوشتن اختلال دارند، پیشنهاد شده است.
یکی از مهم‌ترین گروه‌هایی که به آموزش ویژه نیاز دارند، خوانش‌پریش‌ها هستند که از سودمندی‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات (آی سی تی) می‌توانند بهره‌مند شود. آقای «کیتس» نیاز دانش‌آموزان خوانش‌پریش را در دستیابی به آی سی تی برای یادگیری توضیح داده است. این فناوری دربرگیرنده نرم‌افزارها و سخت‌افزارها (مانند نرم‌افزارهای پردازنده واژه) می‌شود. همچنین به‌کارگیری از ابزارهای چندرسانه‌ای نیز برای کسانی که اختلال یادگیری دارند، می‌تواند سودمند باشد. این ابزارها اطلاعات انتقال یافته از راه‌های بینایی و شنوایی را تقویت می‌کنند. بنابراین پردازش اطلاعات سریع‌تر و بازخوانی آن‌ها آسان‌تر می‌شود.
پژوهش‌های فراوانی درباره یادگیری به کمک تلفن همراه انجام گرفته است. به‌کارگیری تلفن همراه در این چند دهه افزایش انفجاری یافته است. با این همه، هنوز ظرفیت‌های آموزشی این ابزار برای یادگیری و آموزش، چنان که باید، بررسی نشده است. آموزش به کمک تلفن همراه افزون بر این که بسیار جذاب است، در هر زمان و هر مکان در دسترس است. این سامانه به پربار شدن دانسته‌های افراد و گسترش مهارت‌های آنان می‌انجامد. به‌کارگیری اپلیکیشن‌های یادگیری، به کودکان کمک می‌کند تا افزون بر شرکت در کلاس‌های درس سُنتی، برپایه نیازهایی که دارند، وقت بیش‌تری را به یادگیری بپردازند.
«پیتر مولیگان»، مشاور کم‌توانی (disability) در «کالج ساندرلند»، به افراد خوانش‌پریش به‌کارگیری از تلفن همراه را برای یادگیری آسان‌تر و لذّت‌بخش‌تر پیشنهاد می‌کند. در واقع اپلیکیشن تلفن همراه، چنین بچه‌هایی را به افزایش تمرین تشویق می‌کند و از طریق کنش و واکنش‌هایی که از راه به‌کارگیری فناوری رخ می‌دهد، توانایی نقشه‌برداری ذهنی آنان را بهبود می‌بخشد.
«صالح» و «الیاس» برای تلفن همراه، اپلیکیشن خنده‌داری را برای کودکان خوانش‌پریش ساخته‌اند که شواهدی را برای اثبات ظرفیت‌های آموزش به کمک تلفن همراه فراهم کرده است. «ریلو»، «بایاری» و «گوریز»، بازی تلفن همراهی را به نام «دیسِگیا» برای کودکان خوانش‌پریش ساخته‌اند که بازخوردهای مثبتی از آن دریافت شده است.
روش‌شناسی
سنجش میان روش‌های توسعهٔ نرم‌افزارها به روش‌های سُنتی و روش‌های مدرن، که روش‌های ترکیبی سریع و بهینه هستند، نشان می‌دهد روش‌های مدرن، به گسترش پی‌درپی و پیش‌رونده‌ای در این زمینه انجامیده است؛ زیرا نیازهای درستی در آن‌ها تعریف می‌شود و پاسخ درستی نیز به این نیازها داده می‌شود. و در چرخهٔ توسعه، نرم‌افزار رفته‌رفته تکامل می‌یابد. برپایه بررسی‌هایی که انجام می‌شود، بهره‌مندی از چرخه‌های طراحی و ارزیابی به‌جای فرایند طراحی خطی، بهتر و سودمندتر شناخته شده است و ما به این نتیجه رسیدیم که شاخص‌های گوناگون اپلیکیشنی که طراحی کردیم، در روند دوره‌های پیشرفت آن، رو به بهتر شدن است.
طراحی و پیشرفت این اپلیکیشن با همکاری دانش‌آموزان و آموزگاران مراکز گفتاردرمانی «سیرُس یونان» انجام گرفت.
طراحی و ارزیابی‌های ما در دو ترم تحصیلی در این مراکز انجام شد. ما ترکیبی از کار آزمایشگاهی (شبیه‌سازی) و کار در محیط واقعی را انتخاب کردیم، و برای بررسی آماری، اطلاعات ارزنده‌ای از این راه به‌دست آوردیم. این اطلاعات دربرگیرنده نتایج یادگیری، سودمندی‌های آن و بهبود بینش افراد به روند یادگیری بود. پژوهش حاضر از این موضوع پشتیبانی می‌کند که یک ارزیاب به کمک روش ترکیبی و با تشکیل مثلث اطلاعاتی و به واسطه گردآوری اطلاعات کیفی و کمی به‌دست آمده در هر مرحله از بررسی، یافته‌های ماندگارتر و درست‌تری را می‌توان به‌دست‌آورد.
پنج دانش‌آموز خوانش‌پریش در دو ترم پیاپی تحصیلی، در این بررسی شرکت کردند. این شمار از دانش‌آموزان، با شمار دانش‌آموزانی که برای آزمایش‌های ناتوانی شرکت می‌کردند، همخوانی داشت. ما آن‌ها را برپایه سطح نشانه‌های خوانش‌پریشی، جنس، سن و دوره‌ی درمان - برای دانش‌آموزانی که متخصص گفتاردرمان آن‌ها را ویزیت کرده است – دسته‌بندی کردیم.
همه بچه‌ها را متخصص گفتاردرمان ویزیت کرده بود و تحت درمان ۱۲ تا ۱۸ ماهه بودند. همچنین دسته‌بندی نوع و سطح خوانش‌پریش دانش‌آموزان برپایه تشخیص این متخصصان بود. متخصص مربوطه این کار را برپایه بررسی‌های روانی - آموزشی انجام می‌داد. هیچ‌یک از دانش‌آموزان اختلال بینایی و شنوایی نداشت. و زبان بومی هیچ‌یک از آن‌ها، انگلیسی نبود، هرچند انگلیسی را روان می‌توانستند حرف بزنند. باتوجه به سن کم دانش‌آموزان، برای هجی کردن واژه‌ها چندان سخت‌گیری انجام نگرفت. همه این کودکان اختلال‌های یادگیری، به‌ویژه «اختلال‌های آوایی – شنوایی» و «سطحی – بینایی» [۱] داشتند.
معیارهایی که برای هر دانش‌آموز در نظر گرفته شد، برپایه سن و سطح ناتوانی یادگیری او بود. در کوشش برای گسترش مفهوم‌سازی و ارزیابی عملکرد اپلیکیشن مورد بررسی، فرایند آموختن شخصی و مفهومی در نظر گرفته شد. بسیار مهم است که یک اپلیکیشن ویژه هر دانش‌آموز با سطح یادگیری او، اختصاص یابد. گرچه این کار یکی از اهداف دراز مدت ما است، اکنون هدف مورد انتظار ما نیست. همچنین ضروری است دست‌کم سطح دانش فرد که برای بهره‌مندی بهتر از این برنامه نیاز است، برآورد شود.
ما همچنین یک گروه شاهد با پنج دانش‌آموز که دچار اختلال یادگیری نبودند، در همان گروه سنی تشکیل دادیم. و نتایج داده‌های پیشین را در سنجش با نتایج به‌دست آمده از این گروه، پایهٔ ارزیابی‌های تازه قرار دادیم. به‌کارگیری سنجشی از این اپلیکیشن و واکاوی داده‌ها که در پایان انجام شد، به ما این اجازه را داد که دریابیم آیا نتایج به‌دست آمده در ارزیابی‌های ما در پیوند با مشکلات یادگیری‌اند یا موارد دیگری نیز مانند گزینه‌های طراحی، نوع فناوری و ... بر آن مؤثرند؟
برای نمونه، دانستن زبان انگلیسی یکی از پیش‌نیازهای مهم برای کاربران این اپلیکیشن در نظر گرفته شد. اگرچه دریافتیم تکمیل مراحل ویژه‌ای از این اپلیکیشن برای برخی بچه‌ها که خوانش‌پریش نبودند، به علت ناآشنایی آن‌ها به زبان انگلیسی، دشوار بود و این به ناتوانی آن‌ها در یادگیری وابسته نیست. ما زبان این اپلیکیشن را به‌علت بازار فروش بیش‌تر و همچنین بازخورد بهتر و گسترده‌تر، انگلیسی قرار دادیم.
در پایان از پدرها و مادرهای این دانش‌آموزان برای ثبت دیدگاه‌های‌شان دربارهٔ این اپلیکیشن کمک خواستیم، و آنان اطلاعات سودمندی را در این زمینه به ما دادند. این اطلاعات به ما در دستیابی به شناخت بهتر از محیطی که کودکان خوانش‌پریش زندگی می‌کنند و مشکلاتی که هر روز با آن سروکار دارند، به ما داد. (در این‌جا به شرح این دسته از دستاوردها نمی‌پردازیم.)
گزینه‌های طراحی
تجزیه و تحلیل ویژگی‌هایی که نیاز است
در روند مرحلهٔ طراحی این اپلیکیشن، با کمک پدرها و مادرهای کودکان خوانش‌پریش هفت تا دوازده سال، بررسیی را انجام دادیم. این فرایند بر چند پرسش بسیار دقیق و گزیده استوار بود، که برپایه روند پژوهش و روش‌های ویژهٔ آن طرح شده بودند. بنابراین ما توانستیم پاسخ‌های دقیق و باورپذیری را گردآوری کنیم. ما این پرسش‌ها را برپایه مواردی زیر، طرح و ارائه کردیم: ویژگی‌های جمعیتی کودکان (سن، جنس و...) نوع خوانش‌پریشی، این که کجا و کی نخستین‌بار نشانه‌های اختلال در فرد آشکار شد؟ اختلال کودک بر کدام توانایی او بیش‌تر تأثیر گذاشته است؟ کدام‌یک از آن‌ها تحت درمان با نرم‌افزارهای تلفن همراه قرار گرفته‌اند یا با آن آشنایی دارند؟
این بررسی‌ها و دریافت دیدگاه‌های پدرها و مادرهای کودکان، ما را در شناخت بهتر مشکلات این کودکان کمک کرد. اطلاعات گرفته شده از پدر و مادر، بینش درستی را دربارهٔ شاخص‌های خوانش‌پریشی کودکان و این که والدین چگونه نخستین نشانه‌های آن را دیده‌اند و به این نشانه‌ها چه واکنشی داشته‌اند، در دسترس ما گذاشت. با واکاوی پاسخ‌ها، دریافتیم که بسیاری از کودکان، نشانه‌های شدید خوانش‌پریشی را نداشته‌اند. (متخصصان اختلال در همه این کودکان را تأیید کرده بودند.)
بیش‌تر این کودکان با اختلال‌های خواندن و «خواندن همراه با به‌یاد سپردن» روبه‌رو بودند. کم‌ترین زمان ثبت شده برای بهبود نسبی این اختلال پس از درمان، کم‌تر از یک ماه و بیش‌ترین زمان پس از شش ماه بود.
همهٔ پدرها و مادرهای این کودکان با این موضوع موافق بودند که نسخهٔ الکترونیکی آزمایش‌های درمانی، بچه‌های آن‌ها را در به‌کارگیری از این اپلیکیشن و فناوری‌های چندرسانه‌ای مدرن تشویق می‌کند و بچه‌های آن‌ها به این ابزارها نسبت به روش‌های سنتی (کاغذ و قلم)، گرایش بیش‌تری دارند. یادآوری می‌شود که همهٔ کودکان در این سنجش، توانایی به‌کارگیری تلفن همراه را داشتند.
طراحی اپلیکیشن و ویژگی‌های آن
در فرایند یادگیری (برپایه دیدگاه آموزشی)، به سودمندی‌های بازی‌های مجازی بسیار توجه و تأیید شده است. این نوشتار نشان می‌دهد که بازی‌هایی که برای تلفن همراه طراحی شده‌اند، ظرفیت بسیاری برای تشویق کودکان به یادگیری دارند. همچنین ما این اپلیکیشن را یک بازی که نمره‌دهی دارد، برپایه مجموعه‌ای از مراحل و سطوح طراحی کردیم و دربرگیرنده شماری معما و آزمون است. آزمون‌های ویژه این اپلیکیشن، برپایه قوانین موجود در روش‌های تأیید شدهٔ آموزشی تعریف شده‌اند که با نیازهای کودکان خوانش‌پریش همخوانی دارند. برای کمک به کاربران این اپلیکیشن، ما روش‌های ویژه‌ای را برپایه پژوهش‌های انجام شده و پیشنهادهای متخصصین گفتاردرمانی به کار بردیم. هدف ما در به‌کارگیری از این آزمون‌ها، ایجاد تأثیر مثبت آینده‌نگرانه و جامع بر این کودکان بوده است. همه کارهای انجام شده با گفته‌های کارشناسان و دانشمندان این حوزه همخوانی داشت.
این اپلیکیشن بر چهار موضوع دسته‌بندی شده است:
۱. واژه‌ها: هدف این بخش بهبود توانایی خواندن و غنی‌سازی دایرهٔ واژگان کودکان است. اگرچه یادگیری شکل واژه‌ها توانایی برای نوشتن به شمار نمی‌آید، یادگیری واژه‌ها در درست‌نویسی نقش دارد.
۲. عددها: هدف این بخش بهبود و پیشرفت توانایی ریاضی فرد است.
۳. حافظه (حافظه دیداری): هدف این بخش نیز افزایش توانایی حافظهٔ کوتاه‌مدت و تمرکز کودک است.
۴. کتاب‌ها: بخش منحصر به‌فرد در این اپلیکیشن است که هدف آن افزایش تمرکز کودکان از راه علاقه‌مندی آن‌ها برای خواندن است.
هریک از بخش‌های برشمرده، دربرگیرنده سه بازی متفاوت است که هر بازی چهار سطح دارد که رفته‌رفته دشوارتر می‌شوند. این چهار سطح برپایه توانایی بازی کودک و رفتن به سطح بعدی، برپایه نیازهای فردی و ظرفیت‌های یادگیری وی طراحی شده‌اند. سامانه امتیازدهی در این بازی‌ها، جنبه‌ای محاسبه‌ای به آن‌ها می‌دهد. همچنین وجود امتیاز، دانش‌آموزان را برای به‌کارگیری بیش‌تر و درگیر شدن با این بازی‌ها برمی‌انگیزاند و با این کار، هدف‌های تعریف شده در بازی، کم‌کم آشکار می‌شود. همه این بازی‌ها برای ایجاد رابطهٔ دوستانه و مناسب با کاربر، بادقت طراحی شده‌اند. ویژگی منحصر به‌فرد اپلیکیشن ما این است که از یک فونت دوست داشتنی که ویژه افراد خوانش‌پریش است، بهره برده‌ایم. این فونت فرایند شناسایی حروف و واژه‌ها را آسان می‌کند. هریک از بخش‌های یاد شده و هدف آن‌ها در ادامه بیش‌تر بررسی می‌شوند.
نخستین بخش، دربرگیرنده «واژه‌ها» است که هدف آن تمرین و تقویت مهارت‌های خواندن و نوشتن کودکان در فرایندی آموزشی و سرگرم‌کننده است. مهارت درک مطلب، دربرگیرنده فهم کودکان از متن ارائه شده با بهره‌مندی از گزینه‌های گوناگون داده شده است.
بازی نخست. یابندهٔ کلمه (تصویر ۱):
در این بازی، کودک واژهٔ درست را با پُر کردن جای خالی گزینهٔ درست، باید حدس بزند. یک نشانه شایع خوانش‌پریشی، قاتی کردن برخی حروف است. مانند قاتی کرد حرف «بی» با «دی» و حرف «پی» با «کیو» در زبان انگلیسی. از این رو برخی از واژه‌ها برعکس نوشته و خوانده می‌شوند. لذا ما پنج واژه آسان را برای مرحلهٔ نخست انتخاب کردیم. واژه‌هایی که حروف آن‌ها بیش‌تر باعت قاتی کردن و به اشتباه افتادن کودک می‌شود.
بسیاری از پژوهشگران بر این باورند که خوانش‌پریشی به علت اختلال رشد، با اختلال در روندهای واج‌شناسی و به‌ویژه با ناتوانی شناسایی و دست‌کاری ساختار آوایی واژگان آشکار می‌شود. کسانی که دارای این گونه از خوانش‌پریشی هستند، در ادا کردن واژگان هم‌قافیه و آهنگین، شمردن بخش‌های یک واژه و تلفظ واژه‌های تازه مشکل دارند. بنابر گفته‌های پژوهشگران، فرایندهای واج‌شناسی به کمک تمرین‌های هدفدار، می‌تواند بهبود پیدا کند.
بازی دوم. انتخاب کن! (تصویر ۲):
این بازی برپایه گوش دادن و شناسایی واژهٔ درست از میان پنج گزینهٔ داده شده، طراحی شده است. این آزمون تمرکز شنوایی و توانایی شناسایی کودک را بررسی می‌کند و ارتقا می‌دهد. دانشمندان کشف کرده‌اند کودکان خوانش‌پریش افزون بر اختلال در فرایند واج‌خوانی، دچار اختلال در فرایند گوش دادن نیز هستند. این‌جا فرضیه‌ای به نام «پردازش سریع شنیداری» مطرح می‌شودکه ایدهٔ اصلی آن، این است که کودک خوانش‌پریش به علت اختلال رشد، در شناسایی و جداسازی برخی آواهای خاص ناتوان است. از این‌رو، در روند رشد کودک، دریافت‌های اشتباهی از واج‌ها و آواهای آن‌ها پیدا می‌کند. بنابراین افراد خوانش‌پریش آگاهی درستی از آواهای واج‌ها و کلمات، به‌دست نمی‌آورند. براین پایه، ما سه بازی را طراحی کردیم:
۱. یابندهٔ صدا: دربرگیرندهٔ جمله‌هایی است که جاهای خالی و صدای واژه‌های جانشین دارد. بررسی‌ها نشان داده برای کودکانی که خوانش‌پریش به علت اختلال رشد نیستند، پردازش و تفسیر واژگان هم‌قافیه و هم‌وزن، آسان‌تر است. بنابراین، درک معنای هر جمله و انتخاب واژه، آسان‌تر می‌شود. در همهٔ بازی‌ها تصویر به‌کار رفته است تا برای کاربر، محیطی دوستانه پدید آورد، و به او کمک می‌کند تا میان تصویرها و واژه‌های داده شده، پیوند برقرار کند.
این اپلیکیشن برپایه درک ما از سرشت خوانش‌پریشی و چگونگی تأثیر آن بر یادگیری فرد خوانش‌پریش طراحی شده است. این طراحی نه‌تنها بر اختلال در خواندن و نوشتن تمرکز دارد، بلکه مشکلات افراد در ریاضیات و حل مسائل را نیز در نظر گرفته است. در این‌باره، نه‌تنها افراد خوانش‌پریش دچار مشکل هستند، بلکه افراد بسیاری در جامعه، نشانه‌های اختلال در حل مسائل ریاضی دارند. بررسی‌ها نشان داده است که بیش از ۶۰ درصد افراد خوانش‌پریش، در حل مسائل ریاضی نیز اختلال دارند. بخش دوم اپلیکیشن که بخش «عددها» است (تصویر ۳)، با هدف افزایش مهارت ریاضی کودک به کمک حل مسائل پایه‌ای ریاضی و شناسایی نشانه‌های آن طراحی شده است. کودکان خوانش‌پریش بیش‌تر نشانه‌های ریاضی را با هم قاتی می‌کنند و جداسازی آن‌ها از هم، برای‌شان دشوار است. (نشانه‌هایی مانند جمع، ضرب، مساوی و... .) همچنین ناتوانی آن‌ها در حل مسائل ریاضی، به ناتوانی آن‌ها در شناسایی آن دسته از مفاهیم ریاضی برمی‌گردد که در آن‌ها به شکل دامنه‌داری نشانه‌ها به‌کار می‌رود. دو بازی موجود در این اپلیکیشن، تمرین‌هایی دارد که این مهارت‌ها را در فرد افزایش می‌دهد. بازی نخست، بازی «تساوی‌ها» و بازی دوم، بازی «نشانه‌ها» نام دارد. هدف اصلی این بازی‌ها، کمک به کودکان برای شناسایی، درک و آشنایی با واژه‌ها و نشانه‌هایی است که در ریاضیات رایج هستند، و خود را درون محاسبه‌های ریاضی خواسته شده، نشان می‌دهند. ما آگاهانه عددهایی را برگزیده‌ایم که برپایه پژوهش‌های انجام شده، کودکان خوانش‌پریش بیش‌ترین مشکل را در شناسایی آن‌ها دارند، مانند عددهای ۶ و ۹ در عددهای انگلیسی.
بازی سوم. ساعت:
این بازی دانستن و گفتن زمان است. بسیاری از کودکان با این فرایند درگیر هستند. کودکان خوانش‌پریش، به‌ویژه در شناسایی و بازگویی ساعت از روی ساعت‌های عقربه‌دار آنالوگ دچار اشتباه هستند. از این‌رو، ما در این بازی، ساعت خواسته شده را چنان که در ساعت‌های دیجیتال است، نشان نمی‌دهیم. ما همچنین دریافتیم که افراد خوانش‌پریش، ساعت‌های تمام (مانند ۴:۰) یا نیم‌ساعت‌ها (مانند ۲:۳۰) را می‌توانند بازگو کنند. ولی بیش‌تر در بازگویی جزییات ساعت دقیق (مانند ۶:۸) ناتوان هستند. همچنین، بیش‌تر آن‌ها عقربه‌های دقیقه‌شمار و ساعت‌شمار را نمی‌توانند جداسازی کنند. همچنین جمله‌های نشانه‌ای مانند «چند دقیقه مانده به...» یا «چند دقیقه گذشته از...»، آن‌ها را به‌شدّت گیج می‌کند. بازی که ما در این زمینه طراحی کرده‌ایم، همه نکته‌های بالا را در نظر گرفته است. کودک پس از تکرار این بازی، ساعت را درست می‌تواند شناسایی کند.
بخش بعدی «حافظه» است و دربرگیرنده حافظهٔ دیداری و شنیداری است و تأثیر مثبتی بر همه اختلال‌های حافظه دارد. این بازی به کاربر خود کمک می‌کند به آسان‌ترین و سریع‌ترین روش، موارد خواسته شده را به‌یاد آورد و از این راه، حافظهٔ خود را تقویت کند.
نخستین بازی در این بخش، «مِمو» نام دارد و یک بازی معمولی درباره کارکرد حافظه است. خواستهٔ ما از کاربر در این بازی، پیدا کردن کارت‌های هم‌شکل از میان کارت‌های داده شده است. بر روی هر کارت یک واژه آمده است و جفت آن نیز، همان کلمه را برروی خود دارد. این بازی باعث می‌شود کودکان نه‌تنها تصویرها را به یاد بسپارند، بلکه معنی واژه‌ها را نیز در حافظهٔ خود ثبت کنند. این بازی کمک می‌کند حافظهٔ تصویری کودکان تقویت شود. حافظهٔ تصویری همچنین در فرایند نوشتن و هجی کردن واژه‌ها بسیار مهم است، زیرا بسیاری از واژه‌های انگلیسی نامنظم هستند، یعنی تلفظ و نوشتار آن‌ها ناهمسان است. در نتیجه با شنیدن یک واژه، آن را نمی‌توان نوشت. از این رو، تنها راه یادگیری این واژه‌ها تقویت حافظهٔ دیداری است.
بازی دوم، بازی «شکل‌ها» است. کودکان در این بازی باید شکل اشیا را تشخیص دهند، به ذهن بسپارند و سپس شناسایی کنند.
بازی سوم، بازی «به ترتیب» نام داردکه یک بازی در پیوندن با ساختار حافظه است. در این بازی، عددهای ۱ تا ۹ به شکل اتفاقی و زنجیره‌وار، در عرض صفحهٔ تلفن همراه حرکت می‌کنند و کودک در مرحلهٔ بعد، این عددها را به شکل درست، باید بازنویسی کند.
بازی چهارم، «کتاب‌ها» است که بازی داستان‌گویی است. این دسته بازی‌ها، با دسته‌های پیشین کاملاً متفاوت است. این بازی‌ها ویژه کسانی است که بی‌میل به خواندن هستند. از این رو، افراد خوانش‌پریش را به خواندن بیش‌تر برمی‌انگیزاند و توانایی ادبی و دانش زبانی آن‌ها را افزایش می‌دهد. همچنین علاقهٔ آن‌ها را به کتاب بیش‌تر می‌کند، و دایرهٔ واژگانی آن‌ها را گسترده‌تر و قدرت تخیل‌شان را تقویت می‌کند.
گزینش کتاب‌های این بخش، برپایه کتابچه‌های راهنمای پژوهشگران حوزهٔ خوانش‌پریشی انجام شد. نخست این که کتاب‌ها مناسب با سن گروه هدف ما بودند. همچنین ما تصویرهایی را در این کتاب‌ها قرار دادیم که توضیح داستان را به همراه دارند و کاربران اپلیکیشن را ترغیب می‌کنند داستان را دنبال کنند. کتاب‌ها برای خواندن، کوتاه و آسان است. ساختار کتاب‌ها ویژه کودکان دچار اختلال خواندن است، از این رو حاشیه صفحه‌های کتاب، جاهای خالی فراوانی دارد. این ساختار باعث می‌شود کودک از خواندن دل‌زده نشود. این کتاب‌ها داستان‌های ساده و واژگان ساده‌ای دارند.
یادآوری می‌شود که مشارکت والدین در به‌کارگیری این اپلیکیشن، تشویق کودکان برای خواندن و درگیر شدن آن‌ها با محتوای کتاب‌ها را به دنبال خواهد داشت. همچنین والدین از بچه‌های‌شان می‌توانند بخواهند داستانی را که خوانده‌اند، به زبان خودشان توضیح دهند.
همچنین در این اپلیکیشن دکمهٔ «می‌پسندم» آمده است که با فشار دادن آن، ایمیلی به والدین فرستاده می‌شود که نشان می‌دهد کودک، کتاب خوانده شده را پسندیده است. پدرها و مادرها نیز با فشردن نشانی لینکی که ما برای آن‌ها به‌همراه پیام فرستاده‌ایم، کتاب‌های الکترونیکی بیش‌تری را با همان موضوع و ساختار دانلود کنند.
ارزیابی
موضوع‌های اصلی که ما برپایه آن ارزیابی خود را انجام دادیم، موارد زیر بودند:
هرچند تعامل دانش‌آموزان با این اپلیکیشن و بررسی بازخوردهای آن در کلاس درس و زیر نظر آموزگار بود، گاهی این کار با موفّقیت و گاهی با شکست همراه بود. هنگامی که دانش‌آموزان زیر نظر آموزگار نبودند، برای ارزیابی این که آیا این اپلیکیشن برای کودکان جذاب است و آن‌ها را به اندازه کافی ترغیب می‌کند یا نه، تمهیداتی باید می‌اندیشیدیم تا میزان به‌کارگیری از این اپلیکیشن در بیرون از کلاس درس نیز سنجیده می‌شد.
در ارزیابی سودمندی این اپلیکیشن در روند یادگیری کودک، جنبه‌ها و شاخص‌های در دسترس بودن، آسان بودن و درک‌پذیری آن، در نظر گرفته شد. در روند ارزیابی، ما میزان به انجام رساندن هر کاری را که در اپلیکیشن از کودک خواسته بودیم و امتیازات آن‌ها را اندازه‌گیری کردیم. توانایی خواندن، درک مطلب و به خاطر سپردن اطلاعات اپلیکیشن از سوی کودکان، نکته‌هایی بودند که ما در این ارزیابی به آن‌ها پرداختیم. این اطلاعات در ارتقای نرم‌افزار به ما کمک کرد. همه این اطلاعات را مصاحبه‌گران ما گردآوری کردند.
نخستین بازخورد
پس از پایان چرخهٔ نخست طراحی، ما اپلیکیشن را به یک مرکز گفتاردرمانی معرفی کردیم. سپس گروهی از دانش‌آموزان را برای سنجش میزان کارایی آن برگزیدیم. در یکی از بخش‌های ارزیابی، به دانش‌آموزان یک گوشی همراه که اپلیکیشن ما در آن نصب بود، داده شد تا زیر نظر آموزگاران‌شان از آن استفاده کنند. در نخستین ارزیابی‌ها به نکته‌های جالبی برخوردیم:
* طراحی فونت: پس از نخستین استفادهٔ کودکان از اپلیکیشن، فونت ویژه‌ای برای آن طراحی شد. ما متوجه شدیم برخی از کاربران با فونت اولیهٔ ما مشکل دارند، پس آن را تغییر دادیم. برای این کار جست‌وجوی گسترده‌ای را برای یافتن فونت مناسب برای افراد خوانش‌پریش انجام دادیم، ولی سرانجام فونت دلخواه را طراحی کردیم.
* طرح نوشته: شکل و طرح نوشته بر سرعت خواندن کودکان می‌تواند مؤثر باشد. ما به این نتیجه رسیدیم که کودکان در فشردن دکمه‌های صفحه‌کلید (کیبورد) که اندازهٔ مناسبی ندارند، مشکل دارند، از این رو نوشته‌ها را درشت‌تر و دکمه‌های صفحه‌کلید را بزرگ‌تر کردیم.
* تعداد گزینه‌ها: شمار گزینه‌های معرفی شده برای هر پرسش، زیاد بود و کودک گیج می‌شد. همچنین به‌جای این که از کودک بخواهیم با صفحه‌کلید برخی حروف را بنویسد، که باعث گیج شدن او در پاسخ‌دهی می‌شد، این حروف را به صورت شمارهٔ گزینه در دسترس او گذاشتیم تا یکی را انتخاب کند. تکیهٔ ما بر نوشتن کامل گزینه قرار گرفت و نه بر روی عدد آن.
دومین بازخورد
در مرحله دوم ارزیابی، مشکل اصلی آشکار شد: دشواری تایپ حروف انتخاب شده با صفحه‌کلید. گاهی نیز به‌کارگیری از واژه‌های انگلیسی دشواری خاص خود را پدید آورده بود. هردوی این‌ها نکته‌های بسیار مهمی بودند.
ما دریافتیم که با طولانی‌تر شدن بازی‌هایی دنباله‌دار این اپلیکیشن، احساس ناامنی و گیجی در کودکان بیش‌تر می‌شود. نکتهٔ مهم این بود که در دومین ارزیابی، کودکان گرایش کم‌تری به حل مسائل ساده - نسبت به نخستین رویارویی آن‌ها با اپلیکیشن - دارند.
همچنین در ارزیابی دوم دریافتیم که شمار صداهای به‌کار رفته در بازی‌های اپلیکیش را باید افزایش دهیم تا کودکان در هنگام بازی با تلفظ واژه‌های بیش‌تری آشنا شوند؛ زیرا در روند ارزیابی ما، وجود صدای واژه‌ها، تمرکز، یادگیری، و به خاطرسپاری آن‌ها را بهتر می‌کرد.
دستاوردها
دانش‌آموزانِ با سطح‌های گوناگون خوانش‌پریشی، برپایه مدت انجام دادن بازی‌ها، باهم متفاوت بودند. دانش‌آموزان با نشانه‌های کم خوانش‌پریشی، نسبت به دیگران، مسائل را زودتر حل می‌کردند. همچنین سطح شناسایی، درک خواندن و نوشتن آن‌ها بالاتر بود. دانش‌آموزان خوانش‌پریش شدید پس از سپری کردن دوره، تغییر چندانی در خواندن و نوشتن‌شان رخ نداد.
در پاسخ به پرسش نخست این نوشتار - آیا این نرم‌افزار به بهبود توانایی کودکان خوانش‌پریش در خواندن و نوشتن و حل مسائل ریاضی می‌تواند کمک کند؟ باید بگوییم به‌طور کلی این اتفاق رخ می‌دهد. ما افزایش کلی امتیازها را در کوتاه‌مدت دیدیم. این اطلاعات دستاوردهای بررسی‌ها پیشین را در این زمینه تأیید می‌کند. پس از ارزیابی، نتایج را گردآوری و واکاوی کردیم. بسیاری از دانش‌آموزان خوانش‌پریش در ارزیابی دوم، کارکرد بهتری را در کارهایی که از آن‌ها خواسته بودیم، نسبت به ارزیابی نخست، داشتند. (برپایه امتیازهایی که در بازی‌ها به‌دست آورده بودند.)
آن‌ها پس از یک دورهٔ کامل به‌کارگیری اپلیکیشن، دیگر نیازی به کمک خواستن در نوشتن و خواندن نداشتند و شناسایی واژه‌ها برای آن‌ها بسیار آسان‌تر بود.
نتایج به‌دست آمده، پیشرفت بیش‌تر شرکت‌کنندگان را نشان داد. این پیشرفت نه‌تنها در شناسایی واژه‌ها و خواندن آن‌ها بود، بلکه در تلفظ واجی واژه‌ها نیز دیده شد. در روند ارزیابی ما هنگامی که ارزیاب‌ها کلاس درس را تَرک کردند و دانش‌آموزان را تنها گذاشتند، بیش‌تر دانش‌آموزان (سه از پنج دانش‌آموز)، بازی‌ها را ادامه دادند. این نشان می‌دهد ما به مهم‌ترین هدف خود، یعنی لذّت بردن دانش‌آموزان از این اپلیکیشن دست یافته‌ایم. همچنین دریافتیم که افزودن صدای واژه‌ها به بازی، به کودکان در شناسایی و به یادسپاری واژه‌ها کمک می‌کند.
ما از آغاز طراحی این اپلیکیشن، یک گروه پژوهشی را برای تعیین هدف‌ها، و روند تولید و طراحی آن راه‌اندازی کردیم. در مرحلهٔ دوم - ارزیابی - کاستی‌های طراحی نخست را از میان بردیم و توانستیم به ساختار بهینه‌ای از اپلیکیشن دست یابیم و دستاوردها آن را در بهبود روند یادگیری افراد خوانش‌پریش به روشنی ببینیم.
پی‌نوشت:
۱. در اختلال خوانش‌پریشی سطحی – بینایی، خوانندهٔ متن هر واژه را به واج‌های آن کلمه بخش می‌کند و کنار هم می‌چیند تا واژه را کامل کند.
