خلاقیت، واژه ای است که این روزها بسیار این جا و آن جا به چشم ما می خورد. بسیاری از پدر و مادرها همواره در پی یافتن راه ها و مراکزی هستند که خلاقیت کودکان شان را بارور و شکوفا کنند.اما، خلاقیت براستی چیست و یک فرد خلاق چه ویژگی هایی دارد؟ چگونه می توان در مرکز پرکار و با سابقه ای چون کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان شرایطی را فراهم کرد که پرورش خلاقیت کودکان عضو در اولویت قرار بگیرد؟
در مقاله پژوهشی زیر به این پرسش ها پاسخ گفته شده است. نویسنده این نوشته محمد حسین منتظری، برای این پژوهش عنوان پژوهشگر برتر در کانون پرورش فکری را در سال ۱۳۸۷ از آن خود کرده است و مقاله نیز به عنوان پژوهش برتر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان برگزیده شده است.
• بررسی عوامل موثر بر رشد خلاقیت کودکان و نوجوانان کانون پرروش فکري کودکان و نوجوانان استان گلستان در سال ۱۳۸۷و ۱۳۸۸
بیان مسأله:
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در زمستان سال ۱۳۴۴ به عنوان مؤسسه ای فرهنگی و غیرانتفاعی فعالیت خود را با هدف "پرورش فکری و ذوقی و اندیشه کودکان و نوجوانان و تقویت فضایل اخلاقی و توسعه معلومات آنان از طریق مواد خواندنی و وسایل سمعی و بصری" شروع کرد.
نکته مهم پیش از رسیدن به هدف یعنی رشد خلاقیت، داشتن اطلاعات جامع از کودکان و تحلیل آن است که متأسفانه هنوز آمار دقیقی حتی برای ساده ترین مسائل کودکان در دست نیست چون کار با کودك برای بسیاری از افراد جامعه امری ساده و پیش پا افتاده انگاشته می شود.
برای ایجاد تفکر خلاق در کودکان، باید مربی خلاق داشته باشیم تا بتواند از ابزارها و وسایل، به درستی استفاده کند. مربیانی هستند که با داشتن کمترین ابزار سعی می کنند بیشترین بهره آموزشی را برسانند. اما وسایلی هست که راه رسیدن به هدف کار را آسان می کند و وقت مربی را هدر نمی دهد و او می تواند با استفاده از برخی وسایل به بعد بالاتری از تفکر خلاق همراه با کودکان دست یابد.
این پژوهش بر آن است تا ازبررسی حجم نمونه ۵۰ نفری، یعنی مربیان فرهنگی مراکز فرهنگی هنری کانون پرورش فکری استان گلستان عوامل موثر بر پرورش و رشد خلاقیت کودکان عضو را بشناسد و می توان گفت که مساله اصلی این است که:
چه رابطه ای بین فعالیت های کانون پرورش فکری و خلاقیت اعضا وجود دارد؟ کارکنان این رابطه را چگونه ارزیابی می کنند؟ چه نقشی در ارائه این فعالیت ها دارند و کانون پرورش فکری شامل چه فعالیت هایی می شود؟ تعریف خلاقیت چیست؟ و چگونه می توان آن را در قالب فعالیت های کانونی تقویت کرد.
هدف اصلی:
شناخت عوامل موثر بر رشد خلاقیت کودکان و نوجوانان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان گلستان در سال ۱۳۸۸
اهداف فرعی:
۱- بررسی رابطه بین فعالیت دستی و رشد خلاقیت اعضا
۲- رسیدن به پاسخ این پرسش که چه رابطه ای بین سن اعضا و رشد خلاقیت آن ها وجود دارد؟
۳- بررسی رابطه بین برخورد خوب مربیان و رشد خلاقیت اعضا
۴- بررسی رابطه بین فعالیت های فکری و رشد خلاقیت اعضا
۵- بررسی رابطه بین امکانات کانون و رشد خلاقیت اعضا
روش گردآوری اطلاعات نخست بصورت کتابخانه ای و اسنادی و سپس میدانی است، که بین ۵۰ نفر از مربیان فرهنگی حجم نمونه توزیع شد. حجم نمونه و جامعه آماری با هم برابرند.
ابزار گردآوری اطلاعات: ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه است.
چارچوب نظری:
پال تورنس (۱۹۹۸) در پاسخ به این پرسش که ویژگی های شخصیت، چه نقشی در خلاقیت ایفا می کنند، گفته است شخصیت هم می تواند راه خلاقیت را آسان سازد و هم مانع آن شود. ویژگی هایی مانند آمادگی برای خطر کردن، کنجکاوی و جستجوگری، استقلال اندیشه، پشتکار و پایداری، شهامت، استقلال رای، خودآغازگری، ابتکار، پرسشگری درباره موقعیت های معماگونه و درگیر شدن با امور دشوار از جمله ویژگی های آسان ساز خلاقیت به شمار می روند. او می گوید، هر عملی که ما برای تشویق این گونه رفتارها انجام می دهیم شخص را در جهت خلاقیت بیشتر سوق می دهد.
از نظر گیلفورد (۱۹۹۸) ویژگی هایی که از بروز خلاقیت جلوگیری می کنند، عبارتند از سلطه گری، منفی بافی، مقاومت، ترس، عیب جویی، انتقاد از دیگران، سازشکاری، تسلیم در برابر قدرت و کمرویی.
مطالعاتی که بارون در زمینه شخصیت افراد خلاق انجام داده است نیز نشان می دهد که آن ها در مقایسه با افراد عادی خوش بین تر و دارای انرژی روانی و جسمی استثنایی اند. زندگی آن ها پیچیده تر است و به دنبال تنش اند یا از طریق آزاد شدن آن احساس لذت می کنند. افراد خلاق، اراده قوی تری دارند و از مسایل و امور آگاهند. آنان به مسایل بنیانی علاقه مندند و تمایل زیادی به خطر کردن دارند.
نیکسون، تورنس و لی کاك، در پژوهش هایی ویژگی های دانش آموزان خلاق را چنین عنوان کرده اند:
دارای هوش کلامی و فضایی بسیار برجسته اند، هوش بالاتر از سطح متوسط دارند، دارای ظرفیت های حافظه ای فوق العاده در ثبت و نگهداری رویدادهای مختلف هستند، برای تجربه امور و فعالیت های مختلف آمادگی دارند، استقلال فکری دارند، طرز فکر انتقادی دارند، فعال هستند و رفتار مطلوب اجتماعی دارند. بیان گویا و روشن دارند. از نوع تفکر واگرا برخوردارند، کنجکاوند، به مسایل فلسفی و مذهبی علاقه دارند، مقاومند، باجرئت، انتقاد پذیر و خستگی ناپذیرند، خود جوش هستند، صادق و ساده هستند.
پس از ۲۲ سال مطالعه پیوسته پیرامون ویژگی های گروهی از کودکان، نوجوانان و جوانان (یعنی از ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۵)، تورنس به این نتیجه می رسد که خمیر مایه شخصیت افراد خلاق، استقلال اندیشه و شیفتیگی فراوان آن ها در برابر مساله یا فعالیت مورد علاقه شان است.
فرد خلاق کسی است که فکری نو ومتفاوت ارائه دهد. بنابراین احساس گریز از کانال بندی های مشخص ذهنی، همنوا نبودن با دیگران و استقلال طلبی و آزاد اندیشی می تواند پایه های تراوش تفکر خلاق و خلق آثار نو را فراهم آورد. به باور تورنس، خلاقیت شکافتن بن بست ها و دست دادن با فرداست.
هیز متذکر می شود که افراد بسیار خلاق، اغلب بطور کامل در کار خود غرق می شوند .زندگینامه افراد بسیار خلاق این نکته را مورد تأکید قرار می دهد که آن ها برای عرضه کارهای مهم، انگیزه های عالی دارند و بسیار سخت کوشند.
بدین ترتیب مجموع یافته های تحقیقی روانشناسان در مورد انسان های خلاق را می توان در ۶ دسته زیر خلاصه کرد :
۱- آفرینش گری و هوش
۲- آگاهی و حساسیت
۳- انعطاف پذیری و ابتکار
۴- شک گرایی و پایداری
۵- بازیگوشی فکری و شوخ طبعی
۶- ناهمنوایی و خودباوری
پژوهش های مقدماتی پال تورنس نشان می دهد که دانش آموزان خلاق معمولاً با همگنان خود کمتر سازش می کنند، به ایده های خود بیشتر علاقه دارند و برای مقبول افتادن و پذیرفته شدن تلاش نمی کنند. آن ها به علایق شدید همکلاسی های خود نسبت به کارهای غیر درسی و غیر ضروری با شک و تردید می نگرند و هم جوش نمی شوند. امور جاری را متفاوت از دیگران می بینند. به دنبال تکالیف مشکل می روند و بیشتر جوانب مختلف هر موضوعی را به هم ربط می دهند و ترکیب می کنند.
عوامل موثر در خلاقیت:
کارل راجرز، چگونگی عوامل موثر در خلاقیت را به طریق تحلیلی بیان کرده است و در این زمینه می گوید: واضح است که خلاقیت را نمی توان با فشار بوجود آورد بلکه باید به آن اجازه داده شود تا بروز پیدا کند. او براین باور است که با فراهم کردن امنیت روانی و آزادی، احتمال بروز خلاقیت سازنده را می توان افزایش داد.
تورنس شواهدی بدست آورد که نشان می داد اوج خلاقیت در کلاس دوم ابتدائی است اما به دلیل اقرار در مطابقت با دیگران معمولا از بین می رود. منحنی خلاقیت بسیاری از کودکان در حدود ده سالگی افت می یابد و آنان هرگز خلاقیت دوره نخستین کودکی را باز نخواهند یافت.
با توجه به این که آنان در این سن در مدرسه هستند نباید تاثیر خانواده، مدرسه، محتوای درسی، روش تدریس و شخصیت معلم را در افت خلاقیت کودکان ندیده گرفت. محتوای درسی یکی از عواملی است که می تواند در مدرسه، زمینه پرورش خلاقیت را فراهم کند.
کارل راجرز مطرح کرده است عوامل دیگری نیز در خلاقیت موثر هستند که اگربه درستی به کار گرفته شوند در شکوفایی خلاقیت افراد موثر خواهند بود:
• نقش اطلاعات در خلاقیت
• انگیزش و خلاقیت
• خلاقیت و میزان خود پذیری
• تخیل و خلاقیت
• خانواده و خلاقیت
نتیجه گیری و ارائه راهکار:
می توان نتیجه گرفت که عواملی چون رفتار مناسب مربیان، امکانات موجود در مراکز فرهنگی هنری و فعالیت های دستی از جمله: کاردستی، سفالگری، نقاشی و... در ایجاد و رشد خلاقیت کودکان و نوجوانان مان موثر است که به نوعی بین این دو نیز رابطه وجود دارد یعنی اگر امکانات نباشد فعالیت دستی نیز مفهومی ندارد و نیز نمی توان کتمان کرد که در این فعالیت ها فکر دخیل نیست. اما به دلیل این که با انجام تست هایی در این زمینه وارد حوزه روان شناسی می شدیم، در وقت انجام این تحقیق نبود.
ارائه راهکارها و پیشنهادات :
به کارگیری ابزار گوناگون فعالیت از جمله:
- ابزار متنوع بازی، استفاده از تولیدات فیلم های متنوع
- بهبود و تأمین فضا در مراکز فرهنگی هنری:
- افزایش سرانه فضای کتابخانه ها، جدا سازی فضای کتابخانه از دیگر اتاق ها در کانون، به کارگیری ابزار گرما و سرمایی کم صدا یا بدون صدا، افزایش کتابخانه های سیار به منظور گسترش و تبلیغ کتابخوانی
- افزایش تعداد نیروهای مربیان
- تمام وقت کردن مربیان ادبی و مربیان هنری کانون
- استاندارد سازی رفتارهای مربیان و افزایش آگاهی از نیازهای گروه های سنی مختلف از طریق دوره های پودمانی
- بوجود آوردن فضای دوستی و عاطفی در مراکز، نخست بین مربیان و بعد بین مربیان و کودکان و نوجوانان عضو
- افزایش فضای وب در مراکز و ایجاد ارتباط اعضا و مربیان با وب
- شناسایی، خرید و معرفی کتاب های جدید برای اعضا
- ایجاد فضاهای آزمایشگاهی برای مراکز
- ایجاد مراکز زیست شناسی در مراکز فرهنگی هنری
- ایجاد مراکز نجوم در مراکز فرهنگی هنری
نویسنده: محمد حسین منتظری، مدرس دانشگاه و مربی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان گرگان
منابع:
دارایی، بیژن و گودرزي ، حسن (۷۷)
بررسی رابطه بین ویژگیهاي شخصی و خانوادگی دانش آموزان مقطع راهنمایی شهرستان بروجرد با خلاقیت درعلوم : شوراي
تحقیقات اداره کل آموزش و پرورش استان لرستان
احدي، حسن و فتحی اقدم، قربان (۱۳۸۵)شناخت اجتماعی در نوجوانان: تهران؛
www.fekreno.org
www.tebyan.com
پیرخائفی ، علیرضا (۱۳۸۴) خلاقیت، مبانی و روش هاي پرورش، انتشارات هزاره
ققنوس تهران، چاپ اول
پیرخائفی، علیرضا (۱۳۸۲) خلاقیت و هوش، انتشارات مهربرنا، تهران ، چاپ اول
آمابلی، ترزا (۱۳۷۷)، شکوفایی خلاقیت کودکان، ترجمه حسن قاسم زاده، پروین عظیمی. نشر دنیاي نو.
مجله رشد تکنولوژي آموزشی(۱۳۷۵)،شماره 1، سال یازدهم، .
محمدي ختامان، اصغر(۱۳۷۰) تشکیل گروههاي خلاقیت و نوآوري.
مفیدي، فرخنده (۱۳۷۲)آموزش و پرورش دبستانی و دبستان. تهران: انتشارات پیام نور، چاپ دوم.
مجله استعدادهاي درخشان (۱۳۷۴)، سال دوم شماره ۲
بابا پور ، جلیل (۱۳۷۸) نشریه خلاقیت، توصیف، محدودیتها و روشهاي ایجاد خلاقیت
پیوند، شماره ۲۴۱، انجمن اولیاء و مربیان
خانزادي، علی (۱۳۵۵) خلاقیت کودکان مجله پویا، کانون پرورش فکري کودکان و نوجوانان، شماره ۵
www. elixivar. Com
سیف، علی اکبر،(۱۳۷۰) روانشناسی پرورشی؛تهران: آگاه
باباپور خیرالدین، جلیل (۱۳۷۸) "توصیف محدودیت ها و روشهاي ایجاد خلاقیت" ماهنامه. پیوند شماره ۲۴۱
افروز، غلامعلی ۱۳۷۸ مباحثی در روانشناسی تربیت کودکان و نوجوانان تهران انجمن اولیا و مربیان
.w.w.w. estahban. Persian blog.com
نریمانی، محمد( 1380 ) آموزش خانواده، انتشارات شیخ صفی.
بودن، آلن،( 1378 ) خلاقیت در آموزشگاه، ترجمه علی خان زاده .
مایرز، چت ،( 1374آموزش تفکر انتقادی ترجمه دکتر خدایار ابیلی، تهران : انتشارات سمت چاپ اول
أیته محمد نژاد - فوق لیسانس علوم تربیتی مدرس دانشگاه آزاد اسلامی
کتاب مجموعه مقالات نخستین کنگره بین المللى - دانشگاه آزاد اسلامى
برات، نگین؛ (۱۳۸۶) خلاقیت ویادگیري درکودکان؛ روزنامه همشهري،سه شنبه ۲۹ مهر
