فصل سرما که نزدیک می‌شود بعضی از جانوران به دنبال یافتن غذا به سرزمین‌های گرم‌تر مهاجرت می‌کنند، اما بعضی دیگر ترجیح می‌دهند به جای طی صدها و هزارها کیلومتر مسیر، همان جایی که هستند بمانند و به خواب زمستانی فرو بروند.
خواب زمستانی به آن راحتی‌ها که فکر می‌کنید نیست. به خصوص اگر از خواب بیدار شوید و ببینید مادر شده‌اید و مجبورید چندین بچه گرسنه را سیر کنید! این نوع خواب، بیشتر شبیه یک سکته مغزی است! تا آن جایی که اکسیژن مورد نیاز قشر خاکستری مغز تا دو درصد حالت طبیعی کاهش پیدا می‌کند یا ضربان قلبی که در حالت طبیعی ۳۰۰ بار در دقیقه بوده است به ۳ یا ۴ ضربان در دقیقه می‌رسد. با این واقعیت‌ها شاید کمتر دل‌تان بخواهد در زمستان به خواب طولانی بروید و راحت‌تر راضی بشوید فردا صبح دوباره تختخواب گرم‌تان را رها کنید و سر کارهای روزانه بروید!
خواب زمستانی سبک!
برخی از انواع خرس‌ها به خواب زمستانی می‌روند. این را همه‌مان می‌دانیم. اما چهار نوع خرسی در دنیا (خرس‌های قهوه‌ای، آسیایی، قطبی و خرس سیاه آمریکایی) درواقع از آن خواب زمستانی رونده‌های واقعی نیستند. خرس‌ها دما و سوخت و ساز بدن‌شان به نسبت روزهای دیگر سال کاهش می‌یابد، اما خیلی زود هم می‌توانند از خواب بیدار شوند. به خصوص زمانی که توله‌های خرسی ماده در طول خواب زمستانی دنیا آمده باشند. آن وقت است که خرس مادر کافی است احساس خطر کند! مطمئن باشید که فرد مزاحم بعید است بتواند به این راحتی فرار کند.
جانورانی که به خواب زمستانی واقعی می‌روند
برخی جانوران مانند خارپشت اروپایی، سنجاب زمینی، نوعی قورباغه‌ی جنگلی، برخی خفاش‌ها، مارها، حلزون‌ها و لاک‌پشت‌ها واقعا به خواب طولانی زمستانی می‌روند. پستاندارانی که به خواب زمستانی واقعی می‌روند باید راهی پیدا کنند تا هر چند روز یا چند هفته یک بار گرم شوند تا در طول این خواب طولانی تبدیل به بستنی یخی نشوند! هر جانور به شکلی این کار را انجام می‌دهد:
- سنجاب‌ها در خون‌شان غلظت پروتئینی را کم می‌کنند که منجر به تسهیل یخ زدگی می‌شود.
- سنجاب‌های زمینی قطبی پیش از آغاز فصل سرد، لایه‌ای کلفت از بافت چربی قهوه‌ای، مانند همان بافت چربی که در بدن نوزاد انسان وجود دارد، در بدن‌شان ذخیره می‌کنند. واکنش‌های متابولیک در این بافت انرژِی‌ای آزاد می‌کند که قلب، شش و مغز را چند درجه‌ای گرم می‌کند. سپس جانور با لرزاندن بدن خود دمای بدن‌اش را به حالت طبیعی برمی‌گرداند. البته این حالت تنها تا نصف روز دوام دارد.
سنجاب‌های زیرزمینی قطبی
- مارموت‌ها (نوعی سنجاب زمینی بزرگ) گاه به گاه در میانه خواب طولانی زمستانی به مدت ۱۲ تا ۱۵ ساعت بیدار می‌شوند. البته نه کاملا بیدار. در این چند ساعت که کمک می‌کند مایعات بدن‌شان دوباره به گردش بیفتد، مغزشان به سطح فعالیتی شبیه زمانی که در خواب معمولی هستند می‌رسد. سطح هوشیاری مغز مارموت‌ها پس از این مدت دوباره به نزدیک مرگ مغزی بر می‌گردد.
مارموت
خوابی نزدیک به مرگ
خواب زمستانی، خوابی نزدیک به مرگ است. بدن هر جانور به شکلی فعالیت و سوخت و ساز خود را به حداقل می‌رساند:
- در طول این خواب ضربان قلب خفاش‌ها از ۴۰۰ بار در دقیقه به ۲۵ بار در دقیقه می‌رسد و ممکن است در هر ساعت تنها یک بار نفس بکشد!
- قورباغه جنگلی در طول فصل سرد میان کنده‌ها یا در سوراخ‌های زیر صخره‌ها و انبوه برگ‌ها به این خواب می‌رود. در این مدت تنفس‌اش قطع می‌شود، قلب‌اش می‌ایستد و ۶۵ درصد مایعات خون‌اش به بلور یا کریستال یخ تبدیل می‌شود! با گرم شدن هوا، بلورها آب و قورباغه دوباره زنده می‌شود.
قورباغه جنگلی
- پورویل معمولی (نوعی شبگردکه در قاره امریکا زندگی می‌کند) تنها پرنده‌ای است که به خواب زمستانی واقعی می‌رود. آن‌ها حتی در حالی‌که روی تخم‌هایشان خوابیده‌اند به خواب طولانی زمستانی فرو می‌روند و وقتی بیدار می‌شوند با چندین جوجه تازه به‌دنیا‌آمده گرسنه مواجه می‌شوند! پورویل تا پنج ماه به این خواب بلندمدت می‌رود.
پورویل معمولی
- خارپشت اروپایی را اگر در طول خواب زمستانی لمس کنید فکر می‌کنید مرده است؛ پاها، گوش‌ها و پوست‌اش سرد سرد است! ضربان قلب‌اش نیز از ۱۹۰ بار در دقیقه در حالت عادی به ۲۰ بار در دقیقه می‌رسد ضربان قلب خارپشت‌ها در طول خواب زمستانی تا ۹۰ درصد کاهش پیدا می‌کند.
خارپشت اروپایی
جانوران در طول خواب زمستانی خواب می‌بینند؟
پاسخ منفی است. در طول خواب زمستانی بدن جانوران سردتر از آن است که بتوانند جریان‌های الکتریکی مرتبط با خواب دیدن را تولید کنند. طبق پژوهش‌هایی که تا امروز انجام شده است تنها یک استثنا وجود دارد. لمور کوتوله دم‌کلفت زمانی طولانی در مرحله‌ای از خواب معروف به «حرکت تند چشم‌ها REM» می‌ماند. در این مرحله ذهن ما فعال و بدن‌مان خواب است. بیشتر رویاها در این مرحله دیده می‌شوند.
خرس‌ها ممکن است کمک کنند ما به ماه برویم!
از کودکی شنیده‌ایم که خرس‌ها در طول زمستان به خواب می‌روند. اما در واقع بیدار هستند و سوخت و ساز بدن‌شان بسیار کاهش می‌یابد. دانشمندان در حال مطالعه روی این پدیده هستند تا شاید بتوانند فضانوردان را تا رسیدن به مریخ به خواب زمستانی ببرند.
خواب زمستانی برای کمک به بیماران
وزن جانوران در طول چند ماه به سرعت بالا می‌رود و بعد مدتی طولانی به خواب زمستانی می‌روند. اما زمانی که از خواب بیدار می‌شوند اندام‌های مختلف بدن‌شان سالم است. زیست‌شناسان در حال مطالعه خواب زمستانی هستند تا شاید راه حلی برای پیشگیری از پوکی استخوان و دیابت نوع دوم پیدا کنند، به بیمارانی که کلیه خود را از دست داده‌اند کمک کنند و زمان ماندگاری اندام‌های قابل پیوند زدن را افزایش دهند.
با کتاب‌ها به استقبال خواب زمستانی بروید!
شب‌های طولانی زمستانی جان می‌دهد برای لم دادن در یک جای گرم و نرم و کتاب خواندن همراه کودکان. به خصوص کتاب‌هایی که داستان‌هایی گیرا و دلچسب دارند، اگر به خواب زمستانی هم ربط داشته باشد که چه بهتر. «خرسی که می‌خواست قصه بگوید» یکی از این کتاب‌هاست. بعد از خواندن‌اش می‌توانید اطلاعات جالبی را که درباره خواب زمستانی می‌دانید، برای کودکان بگویید یا آن‌ها را تشویق به پژوهش و جستجو کنید و به عنوان مثال همراه هم این مقاله کتابک را بخوانید.
