سه شنبه ۲۸ شهریور دومین نشست تخصصی مرکز ملی اسیتج ایران با عنوان درام کاربردی و درمان در کتابخانه مرجع کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان برگزار شد.
در این نشست چیستا یثربی و علی ظفر قهرمانی نژاد و بهزاد صدیقی درباره ی چیستی و اهمیت تئاتر کاربردی صحبت کردند.
بهزاد صدیقی با بیان این که درام کاربردی بحث تازه ای نیست بلکه در ایران مورد بی توجهی قرار گرفته گفت که والدین، مربیان و آموزگاران با بهره گیری و آگاهی از علم درام کاربردی می توانند زمینه های رشد فکری و ذهنی کودکان را بیشتر فراهم کنند و از سوی دیگر فعالان عرصه تئاتر کودک و نوجوان آینده را پرورش می دهد.
چیستا یثربی نویسنده و پژوهشگر و منتقد تئاتر و سینما و استاد دانشگاه الزهرا که دکترای خود را در زمینه تئاتر درمانی گرفته است سخنان خود را با ارائه ی تعریف مونرو از تئاتر درمانی آغاز کرد: تئاتر درمانی شرح زیبایی شناسانه آزادی است. او گفت که تئاتر کاربردی استفاده از خلاقیت، بداهه گویی و بازی برای آموزش و بازپروری است. در تئاتر درمانی اتاقی مصون برای فرد فراهم می شود و از مردم خواسته می شود که خود بازی کنند و این بازی تمام زنجیرها و اتصالات درون و انرژی های سرکوب شده شان را آزاد می کند. تئاتر کاربردی هم جنبه زیبایی شناسانه دارد و هم آزادی در عمل که اصل و اساس زندگی انسانی است. انسان زمانی می تواند درست فکر کند که آزادی در عمل داشته باشد. تئاتر کاربردی هر دو امکان را فراهم می کند.
او با انتقاد از حذف زنگ هنر در برخی از مدرسه ها از آن به عنوان فرصتی برای بردن تئاتر کاربردی به میان دانش آموزان نام برد و گفت که تئاتر کاربردی سرمایه معنوی تولید می کند، یاد می دهد که چگونه از حق خودمان دفاع کنیم، چگونه سخن بگوییم، چگونه مشارکت فعال داشته باشیم و چگونه الگوهای رفتاری مطلوب را جایگزین الگوهای رفتاری نامطلوب کنیم. تئاتر کاربردی برای این به وجود آمد که آدم ها را با الگوی صحیح رفتار آشنا کند، مردم را به توجه به ریزترین مسائل، خوب گوش کردن، خوب مشاهده کردن عادت دهد.
او همچنین در سخنانش به نقش درمانی اساطیر و آثاری مانند شاهنامه و حکایت های عطار و مولانا و قصه های هزار و یک شب اشاره کرد.
علی ظفر قهرمانی نژاد، مدرس تئاتر، پژوهشگر و نویسنده و مدیر دفتر تئاتر کاربردی حوزه هنری که در زمینه ی تئاتر شورایی و محیطی فعالیت می کند با اشاره به شیوه ی آموزشی رفتارنگر حاکم در مدرسه های ایران به لزوم پرداختن به تئاتر کاربردی در جامعه ایران پافشاری کرد. او گفت: "نظام آموزشی ایران امکان خلاقیت و ابتکار عمل را به دانش آموزان نمی دهد و سبب افت تحصیلی و توانمندی کودکان می شود. او الگوهای نمایش رایج برای کودکان را هم مطابق با همین نظام آموزشی دانست و گفت: "ما بیشتر تئاتر برای کودکان داریم نه تئاتر با کودکان. آنچه که وجه درمان گری دارد تئاتر با کودکان است یعنی یک اتفاق فرایند محور نه فرآورده محور. بنا به یک تعریف همه ی گونه های تئاتر کاربردی وجه درمانی دارند چون هدف شان توانمندکردن انسان است مثلا توانمند کردن در درس ها یا مسائل تربیتی یا توانمند کردن در ضعف های جسمی یا ذهنی که دارند. هر هفت شاخه ی تئاتر کاربردی هم دارای وجه درمانی هستند و هم وجه آموزشی.
بنابراین باید تفاوت تئاتر کاربردی با تئاتر بازنمودی و در حوزه ی کودکان "تئاتر برای کودکان" با "تئاتر با کودکان" را بدانیم. تئاتر بازنمودی هدفش ارائه تصویری از زندگی است اما تئاتر کاربردی هدفش تغییر دادن شرایط زندگی است. تئاتر بازنمودی یک واکنش نسبت به جهان را نمایش می دهد. در تئاتر کاربردی ما مخاطبان را به کنش اجتماعی تمرین می دهیم. در تئاتر بازنمودی انتقال معلومات و افکار مهم است در تئاتر کاربردی همراه با مخاطبان دانش ساخته می شود. در تئاتر بازنمودی هنرمند مولد است و تماشاگر فقط مصرف کننده و منفعل است. در تئاتر کاربردی هنرمند انگیزشگر است و مخاطب مولد است در تئاتر بازنمودی اثر تثبیت شده و از قبل آماده است و فقط به ما تجویز می شود ولی تئاتر کاربردی کاملا تغییر پذیر و ناپایدار است و حق اظهار نظر و ابتکار عمل را به تماشاگر می دهد یعنی به تماشاگر امکان آزمون و خطا می دهد و صحنه ی آن مانند یک آزمایشگاه است که همه می توانند تجربه های زندگی و مسائلشان را به آزمون بگذارند تا ببینند چگونه می توان بهترین راه حل ها را پیدا کرد. نفس این کار درمانگر است که البته در شاخه ی تئاتر درمانی می توان تخصصی تر کار کرد.
دیوید دایموند که تئاتر با اجتماعات به شیوه ی تئاتر شورایی کار می کند می گوید جامعه ای که این فرصت را به افرادش نمی دهد که خواسته های درونی شان را بیان کنند آن جامعه بیماری است و تئاتر کاربردی این فرصت را برای افراد جامعه فراهم می کند یعنی باید افراد را در مقام روایت گر قرار دهیم نه این که برایشان روایت کنیم. در تئاتر بازنمودی اتفاق درمانگرانه ای رخ نمی دهد و هیچ تضمینی نیست که آن پیامی که انتقال می دهد در کودک مخاطب درونی شود. در تئاتر درمانی موقعیت هایی مشابه واقعت و ملموس می سازیم و فرصت تمرین و تجربه زندگی به افراد می دهیم بدون آن که متحمل ضرر و زیان و فرصت سوزی شوند. موضوع های تئاتر کاربردی از دل دغدغه های آن جمع بیرون می آید. در چنین حالی افراد خود معلم خود می شوند اتفاقی که کاملا عکس نظام آموزش معلم محور ماست. در تئاتر کاربردی ما بازیگر تربیت نمی کنیم بلکه تربیت کودک از راه بازی صورت می گیرد. چون فضایی که مشارکتی باشد قطعا مشاجره کمتر است تعامل بالا می رود تقابل کم می شود تفاهم ببیشتر و توهم کمتر. تئاتر کاربردی به ویژه فرهنگ رفاقت را جایگزین رقابت می کند. تئاتر دانش آموزی فضایی برای ترویج فرهنگ رقابت شده است که به محض این که به شیوه و الگوهای تئاتر کاربردی متوسل شویم با آن مبارزه کرده ایم.
هوارد گاردنر می گوید رقابت اگر چه ممکن است موجب بلندپروازی در آروزها و جاه طلبی برای حرکت شود اما به همان اندازه نیز به اضطراب و ناامیدی منجر می شود. وقتی رقابت از حد بگذرد افراد قدرتمند احساس موفقیت می کنند ولی به مراتب گروه بیشتری احساس شکست و ناتوانی می کنند. سپس همین افراد به سبب سرخوردگی مانع پیشرفت افراد توانا می شوند. در جامعه ای که بر اساس رقابت پیش می رود تنها عده ی کمی از مردم به توان خود دسترسی پیدا می کنند و همه فرصت این را ندارند که قابلیت های خودشان را پیدا کنند. پائولو فریره که آگوستو بوآل تئاتر شورایی را متاثر از فعالیت های او بینان گذاری کرده است یک جمله بسیار معروف دارد. او می گوید: آزادی یعنی چه؟ آزادی یعنی زمانی که تو از کنترل دیگری دست برداری. در این صورت هم او را آزاد کرده ای هم خودت را. تا هنگامی که بخواهی دیگری را کنترل کنی و هدایت گر دیگری باشی نه به خودت فرصت خلاقیت می دهی و نه به دیگری.
او در بخشی از سخنانش از نبود جنبشگر فرهنگی میان هنرمندان ایرانی ابزار تاسف کرد و گفت: ما فقط هنرمند داریم؛ هنرمندانی که علاقه ای به کنش های اجتماعی ندارند یا انگشت شمارند و دیده نمی شوند. برای همین است که آموزش و پرورش ما این وضعیت را دارد. در کشورهای پیشرفته به دلیل آن که هنر پیشگام است آموزش و پرورششان متحول می شود.
یثربی و ظفر قهرمانی نژاد در بخشی از سخنانشان درباره ی جایگاه زیبایی شناسی در این نوع تئاتر سخن گفتند. یثربی بی توجهی به جنبه ی زیبایی شناسانه در این نوع تئاتر را سبب از دست رفتن محتوا دانست.
ظفر قهرمانی نژاد نیز در این باره گفت نخستین معیار تئاتر کاربردی این است که در دسترس باشد یعنی هر جا با هر امکاناتی توسط هر گروهی قابل اجرا باشد. بنابراین در این نوع تئاتر تکیه بر یک جدل خوب گذاشته می شود ین تکیه بر روی جدل و طرح درست مسئله که به مخاطب انگیزه ی مشارکت در اجرا را فراهم کند می تواند جذاب باشد. بنابراین هنگامی که نیاز به جنبه زیبایی شناسانه در این نوع تئاتر مطرح شد از آن جا که تئاتر کاربردی به ویژه تئاتر شورایی برای قشر آسیب پذیر و به حاشیه رانده شده و فقیر جامعه بود و کم کم به میان مردم عادی آورده شد به زیبایی شناسی از جنبه ی کاربردی نگاه شد برای نمونه چگونه می توانیم از مواد بازیافتی و دور ریختنی ها برای طراحی لباس و صحنه کنیم.
این نشست با معرفی کتاب درام درمانی نوشته منیژه محامدی پایان یافت.
نشست های تخصصی مرکز ملی اسیتج ایران هر ماه برگزار می شود.