استفاده از روش‌های جایگزین ارتباطی (AAC) در کتابخوانی کودکان با اختلال ارتباطی
چکیده
کودکانی که در گفتار محدودیت دارند یا به طور کامل غیرکلامی هستند، ممکن است از تجربهٔ کتابخوانی محروم شوند اگر صرفاً به خواندن شفاهی تکیه کنیم. تعامل غیرکلامی شامل حرکت، نگاه، اشاره و استفاده از روش‌های جایگزین ارتباطی (AAC) است که می‌تواند آن‌ها را در مشارکت فعال در فرایند کتابخوانی وارد کند. این مقاله به بررسی راهکارهای عملی برای تحقق این مشارکت می‌پردازد.
مقدمه: چرا باید تعامل غیرکلامی را در کتابخوانی در نظر بگیریم؟
کتابخوانی فرصتی برای خواندن، لذت، ارتباط و یادگیری است. اما زمانی که کودک قادر به گفتن نیست، چگونه می‌تواند این فرصت را تجربه کند؟ تعامل غیرکلامی—مانند نگاه کردن، اشاره کردن، گرفتن یا لمس صفحه، یا استفاده از دستگاه‌های ارتباطی جایگزین—می‌تواند به کودک امکان دهد پیامی بدهد، سوال بپرسد یا انتخاب کند که همراه با فرآیند داستان باشد.
بخش اول: مبانی تعامل غیرکلامی و AAC
ارتباط غیرکلامی چیست؟
ارتباط غیرکلامی شامل استفاده از حرکات بدن، نگاه، وضع بدن، اشاره، حالت چهره و اشیاء جانبی است برای انتقال معنا بدون استفاده از گفتار.
AAC چیست؟
AAC یا «ارتباط کمکی و جایگزین» شامل ابزارها و روش‌هایی است که به افراد با نیازهای ارتباطی امکان می‌دهد پیام خود را از طریق نشانه‌ها، تصاویر، نمادها یا دستگاه‌های تولیدصدا یا متن بیان کنند. دستگاه‌های AAC ممکن است کم‌تکنولوژی (کتابچه‌های تصویری، کارت‌ها، تابلوهای تصویری) یا پیشرفته‌تر (اپلیکیشن‌ها، دستگاه‌های گفتاری) باشند. (SLP)
مثالی از AAC کم‌تکنولوژی: کتاب یا برد ارتباطی تصویری که شامل نمادها و تصاویر مختلف (احساسات، افعال، اشیاء) است. (SLP)
مثالی از ابزار دیجیتال: اپلیکیشنی مانند Spoken AAC که به کاربر امکان انتخاب واژه یا عبارت با لمس نمادها و تولید صوت را می‌دهد. (Wikipedia)
همچنین سیستم PECS (Picture Exchange Communication System) یکی از شناخته‌شده‌ترین روش‌های AAC است که به کودک آموزش می‌دهد با تبادل تصویر قادر به برقراری ارتباط شود. (Wikipedia)
بخش دوم: چگونه تعامل غیرکلامی را در هنگام کتابخوانی به کار بگیریم
۱. طراحی کتاب برای تعامل غیرکلامی
- استفاده از تصاویر بزرگ و واضح که کودک بتواند به آن‌ها نگاه کند یا اشاره کند
- داشتن «کلمات کلیدی تصویری» در حاشیهٔ صفحه یا در کارت‌های همراه
- صفحات با فضای کافی برای اشاره، لمس یا استفاده از آیتم‌های کمکی
-
نسخهٔ چاپی و دیجیتال با امکان لمس یا انتخاب نمادها
۲. آماده‌سازی دستگاه یا ابزار AAC همراه کتاب
- کارت‌ها یا تابلوهای تصویری در کنار کتاب قرار دهید
- در نسخهٔ دیجیتال، نمادها یا دکمه‌های لمسی برای انتخاب بخش‌ها
- آماده‌سازی گزینه‌هایی برای پاسخ کودک (مثلاً نشانه دادن «ادامه»، «پایان»، «عاشق این قسمت»)
۳. راهنمایی حرکت، نگاه و اشاره
- هنگام خواندن، به کودک اجازه دهید نگاه کند به بخشی از تصویر
- از او بخواهید با اشاره کردن یا لمس تصویر انتخاب کند
-
متوقف شوید و کودک را تشویق کنید «بگو یا نشان بده چه تصویری دوست داری»
۴. استفاده از اشتراک توجه (Shared Attention)
- بزرگسال و کودک به یک تصویر یا نماد نگاه می‌کنند
- بزرگسال به نماد اشاره می‌کند و کودک ترغیب به دیدن یا توجه کردن به آن می‌شود
-
مثال: «نگاه کن این تصویرِ سگ است. تو می‌تونی بگی سگ؟»
۵. ترکیب حرکت با داستان
- از حرکات بدن یا اشیاء برای همراهی تصاویر استفاده کنید
- مثلاً اگر شخصیت داستان دستش را بالا می‌برد، شما هم دستتان را بالا ببرید
- کودک را ترغیب کنید حرکت مشابهی انجام دهد
۶. تکرار و بازخوانی همراه با تعامل
- داستان را چند بار بخوانید و هر دفعه فرصتی برای مشارکت کودک فراهم کنید
- نمادها یا کارت‌ها را مرتباً جلوی کودک قرار دهید تا انتخاب کند
-
بازخورد مثبت فوری بدهید وقتی کودک اشاره، نگاه یا انتخاب انجام دهد.
بخش سوم: مثال عملی
موضوع: داستانی درباره یک خرگوش بازیگوش
۱. کتاب را باز کنید و تصویری از خرگوش نشان دهید
2. در کنار صفحه، کارت‌های تصویری «خرگوش»، «پریدن»، «درخت» قرار دهید
3. هنگام خواندن، بگویید: «خرگوش پرید» و کودک را تشویق کنید به نماد «پریدن» اشاره کند
4. در صفحه بعد، بگویید: «خرگوش به پشت درخت رفت»، و کودک تصویر «درخت» را انتخاب کند
5. در پایان، از کودک بخواهید یکی از نمادها را نشان دهد که بیشتر دوست داشته است
با ترکیبی از نگاه، اشاره و تعامل، کودک غیرکلامی هم می‌تواند در روند داستان سهیم شود.
بخش چهارم: نکات مهم برای کار موفقیت‌آمیز
- همیشه گزینه‌های پاسخ محدود و کم داشته باشید تا فشار انتخاب کم شود
- همواره بازخورد مثبت بدهید—تشویق کودک برای هر تلاش
- ابزارها را ساده و در دسترس نگه دارید
- اگر کودک توانایی حرکت دست محدودی دارد، از انگشت، قلم اشاره، یا پدهای بزرگ‌تر استفاده کنید
- صبور باشید: گاهی زمان نیاز است تا کودک به تعامل غیرکلامی عادت کند
-
بزرگسال باید مدل شود: خودش با نگاه، اشاره یا انتخاب نمادها نشان دهد چگونه ارتباط برقرار می‌شود
نتیجه‌گیری
تعامل غیرکلامی با کتاب، فرصت ارزشمندی است برای وارد کردن کودک دارای اختلال ارتباطی به دنیای داستان. وقتی کودک بتواند نگاه کند، اشاره کند یا انتخابی داشته باشد، نه تنها صرف شنونده نیست بلکه همراهی فعال می‌شود. ترکیب ابزارهای AAC با طراحی مناسب کتاب و صبر بزرگسالان می‌تواند تجربه‌ای لذت‌بخش و مؤثر از کتابخوانی برای این کودکان فراهم آورد.
