صلح، نبود جنگ نیست!
صلح، نبود جنگ نیست، همان‌طور که نبود آزادی به معنای زندانی شدن نیست. صلح معنایی فراتر از نبود جنگ دارد. گاهی جنگی وجود ندارد، اما صلحی هم در کار نیست. پس صلح یک وضعیت ویژه است که تنها می‌توان با کمک واژه‌هایی مانند سازش، دوستی، درک تفاوت‌ها و مدارا تعریف و تبیین کرد. صلح و جنگ به سبب این‌که به‌شدت روی وضعیت زیستی کودکان تأثیر دارد، همیشه یکی از درون‌مایه‌های موردعلاقه نویسندگان در حوزه ادبیات کودکان و نوجوانان بوده است.
کتاب‌هایی با درون‌مایه جنگ، معمولاً فراز و فرود بسیار دارند و پرحادثه هستند و همین موضوع هیجان و گیرایی چنین داستان‌هایی را افزایش می‌دهد و برخلاف آنچه شاید به نظر بیاید، ضرورت رسیدن به صلح و سازش را به ذهن مخاطبان خود القا می‌کنند. بنابراین بهترین شکلی که می‌توان ضرورت وجودی صلح را نشان داد. گاهی بیان زشتی‌ها و تلخی‌ها و رنج‌هایی است که انسان‌ها در جنگ با آن روبه‌رو می‌شوند.
در این جستار، نمونه‌هایی از برجسته‌ترین کتاب‌ها با درون‌مایه جنگ و صلح در گروه‌های سنی متفاوت معرفی شده‌اند.
«انسان در جست‌و‌جوی معنا»:
یکی از مهم‌ترین عواملی که در شناخت درون‌مایه‌های جنگی در ادبیات کودکان و نوجوانان به کار می‌آید، داشتن نگاه معناگرایانه است. در داستان‌های جنگی گاهی نویسندگان تنها میل به حادثه‌پردازی جنگی دارند که این پدیده نمی‌تواند آن‌گونه که لازم است، ضرورت وجودی صلح را به مخاطبان نشان دهد. یکی از برجسته‌ترین کتاب‌هایی که پس از جنگ جهانی دوم نوشته شده و رنج انسان را با معنا پیوند می‌دهد، کتاب در «انسان در جست‌و‌جوی معنا» از دکتر فرانکل است. دکتر ویکتور فرانکل، که پدیدآورنده‌ی معنادرمانی در حوزه روان‌شناسی است، در این کتاب سخت‌ترین روزهای‌اش را در میانه جنگ و در اردوگاه‌ها کار اجباری نازی‌ها روایت می‌کند. در این کتاب، دکتر فرانکل، چنان از رنج و مصیبت آشویتس می‌گوید که خواننده را راهی سفر زمان می‌کند تا شاید لحظه‌ای این تلخی و رنج را حس کند. سپس، معنای تازه‌ای به رنج می‌بخشد و تعریف تازه‌ای از معنای زندگی ارائه می‌دهد.
این شکل نگاه به جنگ و نیاز به صلح می‌تواند به منتقدان و نویسندگان ادبیات کودکان و نوجوانان کمک کند که برای نقد آثار در این حوزه نگاهی روان‌شناختی یا فلسفی داشته باشند.
جنگ و صلح در ادبیات داستانی بزرگ‌سال
«خالکوب آشویتس»:
هنگامی‌که کتاب «خالکوب آشویتس» نوشته هدر موریس، یکی از روایت‌های واقعی از جنگ جهانی دوم را می‌خوانیم، می‌بینیم که عشق هم‌پای مصیبت و رنج می‌شود و در نهایت این عشق و مقاومت است که پیروز می‌شود. داستان، از جایی آغاز می‌شود که لالی، پسری با کت و شلوار اتوکشیده سوار قطار حمل احشام می‌شود و با آنکه بی‌خبر از سرنوشت خود است اما از همان ابتدا، متمایز و باقدرت به نظر می‌رسد. تلاش و میل به بقا در او بیش از دیگر شخصیت‌های کتاب دیده می‌شود و همین موضوع، جذابیت داستان را دوچندان می‌کند. لالی نه‌تنها منجی خود بلکه یاری‌رسان افراد بسیاری در اردوگاه است.
«چیزهایی که نمی‌توانیم بگوییم»:
در کتاب «چیزهایی که نمی‌توانیم بگوییم» از کلر ریمر که در سال‌های اشغال لهستان به دست نیروهای نازی اتفاق می‌افتد، شاهد درامی گیرا از عشق، مقاومت و فداکاری با پایانی غیرمنتظره هستیم. در این کتاب نیز، شاهد موجی از انسان‌دوستی هستیم که در شرایط سخت، ارزش دوچندان پیدا می‌کند. این داستان، درباره‌ی رازی خانوادگی است که میان زمان حال و زمانی دور در سال‌های جنگ جهانی دوم اتفاق می‌افتد. زمان حال، روایت آلیس و زمان گذشته روایتی از آلینا مادربزرگ اوست که در طول داستان این دو روایت به هم پیوند می‌خورند. بنابراین، داستان فضایی ماجراجویانه نیز دارد.
«سفر سیلکا»:
پس از مدت اندکی که کتاب «خالکوب آشویتس» با استقبال بسیاری روبه‌رو شد، کتاب دیگری از هدر موریس به نام «سفر سیلکا» به چاپ رسید.
«سفر سیلکا»، سفر دختری است از اردوگاه آشویتس- بیرکناو به اردوگاه کار اجباری اتحاد جماهیر شوروی سابق. داستان با آزادی زندانی‌های آشویتس آغاز می‌شود که سیلکا یکی از آن‌ها است. اما، ارتش شوروی او را به جرم همدستی با دشمن به اردوگاه کار اجباری در سیبری می‌فرستد و این سرآغاز دوره‌ای جدید از رنج و مشکلات بسیار است. سیلکا، در جدال زندگی و مرگ، تسلیم نمی‌شود و مقاومت و قدرت او ضامن بقای‌اش است، همان قدرتی که دکتر فرانکل از آن معنا می‌سازد و جایگاه رنج را در دایره واژگان زندگی تغییر می‌دهد.
همان‌طور که گفته شد، چنین کتاب‌هایی انعکاس صلح و خردورزی و معناجویی‌اند. اما ضرورت خوانش آن‌ها در سنین مختلف چگونه است؟
صلح، از نخستین و برترین ارزش‌هایی است که کودکان باید بیاموزدند، چرا که در هر مرحله از زندگی اهمیت ویژه‌ای خواهد داشت و در سطحی‌ترین روابط کودک و محیط تاثیرگذار خواهد بود. پذیرش تفاوت‌ها و درک و احترام به آن‌ها از نخستین قدم‌ها برای آموزش صلح به کودک است. قدم بعدی، ارج نهادن به ارزش‌های دوستی و مهربانی است.
جنگ و صلح در ادبیات داستانی کودکان و نوجوانان
«پیروزمندان»:
لینک خرید کتاب پیروزمندان
در کتاب «پیروزمندان» از دیوید مک‌کی، مهربانی و شادی کشور کوچکی را نظاره‌گر هستیم که میزبان سربازان جنگی است. در این داستان ، صلح و فرهنگ غنی بر خشم و قدر‌طلبی پیروز می‌شود و مخاطب کودک شیفته آن کشور کوچک می‌شود.
«پیروزمندان» روایت کشوری است که گمان می‌کنند، روش زندگی‌شان بهترین روش زندگی در دنیاست و با این اعتقاد به کشوری کوچکی حمله می‌کنند و این عمل‌شان را این‌گونه توجیه می‌کنند که این جنگ به نفع آن کشور کوچک است، این‌گونه می‌توانند مانند ما باشند. اما، آن کشور کوچک نه مقاومتی می‌کند، نه لشکری دارد و حتی از سربازان میزبانی می‌کند...
«شلیک به ستاره‌ها»:
لینک خرید کتاب شلیک به ستاره‌ها
کتاب «شلیک به ستاره‌ها»، نوشته‌ی جان هندریکس روایتی مستند از آتش‌بس در شب کریسمس جنگ جهانی اول است. در این کتاب، سربازان خسته از جنگ را مشاهده می‌کنیم که خواستار صلح‌اند اما، این فرماندهان جنگ هستند که سربازان را قربانی قدرت‌طلبی خود می‌کنند و آتشی دوباره به این پیکار بی‌رحمانه می‌دهند.
«بی‌سرزمین»
لینک خرید کتاب بی‌سرزمین
یکی از کتاب‌های نوجوان با موضوع جنگ و آوارگان جنگی، کتاب بی‌سرزمین از کاترین مارش است، این کتاب داستان احمد، مهاجر سوری را روایت می‌کند که سفر او پس از کشتار خانوده‌اش شکل می‌گیرد و با مهاجرت عظیم جنگ‌زدگان و حمله‌های تروریستی هم‌زمان می‌شود. در این داستان دوستی و اعتماد افرادی را نظاره‌گر هستیم که با وجود تفاوت‌های بسیاری در دین، نژاد و ملیت به یکدیگر احترام می‌گذارند و این احساس به ما دست می‌دهد که شخصیت‌های نوجوان داستان، هنوز روح‌شان به خشونت و دشمن‌ستیزی آغشته نشده و برای همین درک بهتری از تفاوت‌ها دارند.
«ستاره‌ها را بشمار»:
لینک خرید کتاب ستاره‌ها را بشمار
در کتاب «ستاره‌ها را بشمار» از لوئیس لوری که شاید او را با کتاب «بخشنده» بشناسید، آنه‌مری به یاری دوست یهودی‌اش می‌شتابد و به مأموریتی خطرناک می‌رود تا او و خانواده‌اش را نجات دهد. چنین کتاب‌هایی به‌خوبی نشان می‌هد که عنصر عشق و دوستی چگونه تفاوت‌های فردی را نادیده می‌گیرد و قوی‌تر از آن ظاهر می‌شود و انسان‌دوستی را در مخاطبان خود تقویت می‌کند.
«چراغ را خاموش کن»:
لینک خرید کتاب چراغ را خاموش کن
کتاب «چراغ را خاموش کن»، یکی از آثار تری دیری، نویسنده محبوب نوجوان است. داستان در فضای جنگ جهانی دوم در دو شهر شفیلد انگلستان و داخائو آلمان روایت می‌شود. به جرات می‌توان گفت که این کتاب یکی از جذاب‌ترین و هیجان‌انگیزترین کتاب‌های ماجراجویانه است که با درون‌مایه جنگ نوشته‌شده است. پس از کشمکش‌های بسیار در این داستان، تری دیری معنای تازه‌ای از دوست و دشمن به مخاطب خود القا می‌کند.
«دشمن»:
لینک خرید کتاب دشمن
کتاب «دشمن» اثری از دیوید کالی، داستان دو سرباز تنها در دو چاله یا سنگر نه‌چندان دور از هم است. هر دوی این سربازان متوحش و خسته‌اند. در این روایت، شنیدن ندای درونی یکی از سربازان کافی است، چرا که این گفت‌و‌گو با خود برای سرباز دیگری هم صدق می‌کند.
هر دو یکدیگر را آغازگر جنگ و بی‌رحم و مروت می‌دانند که می‌توانند زن‌ها و بچه‌ها را بکشند. همه‌ی این دانسته‌ها از دفترچه‌ی راهنمایی است که رهبران و فرماندهان به هر دو سرباز داده‌اند.
در پایان، هر دو به این می‌اندیشند که دشمن خسته است و خانواده‌ای چشم انتظار دارد.
بنابراین، هر دو تصمیم می‌گیرند بطری با پیغام صلح به گودال یکدیگر بیاندازند. دشمن، از برترین کتاب‌های صلح‌طلبانه‌ای است که چشم‌انداز تازه و قابل درکی از جنگ و دشمنی‌ها به مخاطب کودک می‌دهد.
بارزترین پیام این کتاب آن است که روح خردمند و انسان‌دوستانه و شباهت‌های بسیار در میان ما انسان‌ها، می‌تواند به دشمنی‌ها و لغزش‌های ما پایان دهد.