نقش والدین در شکل‌گیری عادت کتاب‌خوانی در کودکان و نوجوانان

به استناد پژوهش‌ها و منابع علمی بین‌المللی

مقدمه

خانواده نخستین و ماندگارترین بستر شکل‌گیری عادت‌ها، ارزش‌ها و رفتارهای فرهنگی است. پیش از آنکه کودک وارد مدرسه شود، تجربه‌های روزمره‌اش با کتاب، تصویر، قصه و گفت‌وگو در خانه، پایه‌های علاقه و نگرش او نسبت به خواندن را می‌سازد. پژوهش‌های متعددی در روان‌شناسی تربیتی و ترویج خواندن (ازجمله Clark & Rumbold, 2006؛ OECD, 2022) نشان داده‌اند که حضور والدین کتاب‌خوان در خانه، یکی از قوی‌ترین عوامل پیش‌بینی‌کننده‌ی موفقیت تحصیلی، گسترش واژگان و انگیزه‌ی مطالعه در آینده است.

نقش والدین در پرورش کودک کتاب‌خوان تنها به «خرید کتاب» محدود نمی‌شود، بلکه به رفتار، نگرش و فضای ارتباطی خانه گره خورده است. در ادامه، بر پایه‌ی منابع علمی و تجربه‌های جهانی، به مهم‌ترین ابعاد این نقش می‌پردازیم.

۱. الگو بودن در رفتار خواندن

کودکان از راه مشاهده یاد می‌گیرند. بر اساس نظریه‌ی یادگیری اجتماعی بندورا (Bandura, 1977)، رفتارهایی که کودک در اطراف خود می‌بیند، به‌ویژه رفتار والدین، به‌سرعت در الگوهای ذهنی او ثبت می‌شود. وقتی والدین کتاب می‌خوانند، حتی بدون تشویق مستقیم، به کودک نشان می‌دهند که خواندن عملی ارزشمند و لذت‌بخش است.
مطالعه‌ی بنیاد ملی سواد بریتانیا (National Literacy Trust, 2022) نشان داده است کودکانی که حداقل یکی از والدینشان اهل مطالعه‌اند، ۲٫۵ برابر بیش از دیگران از خواندن لذت می‌برند.

۲. ایجاد محیط کتاب‌محور در خانه

محیط فیزیکی خانه در شکل‌گیری عادت‌ها نقش بنیادین دارد. حضور قفسه‌ی کتاب، کتاب تصویری در دسترس، مجله یا حتی روزنامه در فضای خانه، پیام ضمنی قدرتمندی به کودک می‌دهد: «کتاب بخشی از زندگی ماست».
گزارش OECD PISA (2022) تأکید می‌کند تعداد کتاب‌های موجود در خانه، یکی از شاخص‌های کلیدی در ارزیابی سطح سواد عملکردی کودکان در کشورهای مختلف است. خانواده‌هایی که محیط غنی از متن دارند، کودکانی پرورش می‌دهند که درک مطلب و توان زبان‌آموزی بالاتری دارند.

۳. بلندخوانی مشترک؛ نخستین تجربه‌ی لذت از کتاب

بلندخوانی یکی از مؤثرترین شیوه‌ها برای پیوند عاطفی و زبانی میان والد و کودک است. در این فعالیت، کودک نه‌فقط با زبان و واژگان، بلکه با ریتم، احساس و معنا درگیر می‌شود.
پژوهش Bus, van Ijzendoorn & Pellegrini (1995) نشان داد کودکانی که در سال‌های پیش از دبستان تجربه‌ی بلندخوانی مداوم با والدین دارند، در مهارت‌های زبانی و درک متن، به‌طور معناداری از همسالان خود پیشی می‌گیرند.
در دوره‌ی نوجوانی نیز گفت‌وگو درباره‌ی کتاب‌های خوانده‌شده (حتی اگر به شکل بلندخوانی نباشد) نقش مهمی در حفظ پیوند خانوادگی و علاقه به مطالعه دارد.

۴. گفت‌وگو درباره‌ی کتاب و تجربه‌های خواندن

وقتی والدین درباره‌ی کتاب‌ها صحبت می‌کنند، نظر کودک را می‌پرسند یا احساس خود را درباره‌ی داستان‌ها بیان می‌کنند، خواندن از حالت فردی خارج شده و به تجربه‌ای اجتماعی تبدیل می‌شود.
پژوهش Clark & Douglas (2011) در National Literacy Trust نشان می‌دهد کودکانی که در خانه درباره کتاب گفت‌وگو می‌کنند، بیش از سه برابر احتمال دارد که خواندن را به عنوان فعالیتی لذت‌بخش در نظر بگیرند.

۵. احترام به سلیقه‌ی خواندن کودک

هر کودک سلیقه و نیاز متفاوتی دارد. برخی به داستان علاقه‌مندند، برخی به کتاب‌های تصویری یا علمی. والدین باید اجازه دهند کودک مسیر خود را در انتخاب کتاب بیابد.
Stephen Krashen (2011) در نظریه‌ی «خواندن آزاد داوطلبانه» تأکید می‌کند که آزادی در انتخاب کتاب، انگیزه‌ی درونی برای خواندن را چندین برابر می‌کند و تأثیر آن از هر نظام پاداش یا اجبار آموزشی بیشتر است.

۶. پیوند دادن خواندن با زندگی روزمره

خواندن زمانی معنا پیدا می‌کند که کودک ببیند کتاب به زندگی واقعی او مربوط است. والدینی که درباره‌ی موضوعات روزمره از کتاب‌ها مثال می‌زنند، یا از داستان‌ها برای گفتگو درباره‌ی احساسات، دوستی، یا مسائل خانوادگی بهره می‌گیرند، به کودک نشان می‌دهند که کتاب منبعی برای شناخت خود و جهان است.
Louise Rosenblatt (1994) در نظریه‌ی «پاسخ خواننده» بیان می‌کند که معنا در تعامل میان خواننده و متن شکل می‌گیرد؛ والدین می‌توانند این تعامل را به شکل زنده در خانه بازآفرینی کنند.

۷. حمایت از ارتباط کودک با فضاهای کتابی

یکی از نشانه‌های والدین کتاب‌خوان، پیوند دادن فرزندان با کتابخانه‌ها، باشگاه‌های مطالعه و برنامه‌های فرهنگی است. بازدید منظم از کتابخانه، شرکت در جشنواره‌های کتاب و هدیه دادن کتاب به مناسبت‌های مختلف، از رفتارهای ساده اما مؤثر در ترویج مطالعه است.
بر اساس IFLA Guidelines for Library Services to Children (2020)، خانواده‌ای که به‌صورت مستمر از کتابخانه استفاده می‌کند، نقش مهمی در گسترش سواد فرهنگی و اجتماعی کودک دارد.

۸. تداوم نقش والدین در سال‌های نوجوانی

با ورود کودک به دوره‌ی نوجوانی، گرچه استقلال‌خواهی افزایش می‌یابد، اما تأثیر والدین از بین نمی‌رود. والدینی که در این مرحله، به جای کنترل، به گفت‌وگو، اعتماد و احترام به علایق نوجوان روی می‌آورند، زمینه‌ی تداوم علاقه به مطالعه را فراهم می‌کنند.
OECD (2022) و National Literacy Trust (2020) هر دو تأکید دارند که حتی در سنین دبیرستان، رابطه‌ی مثبت والدین با کتاب، پیش‌بینی‌کننده‌ی رفتار مطالعه‌ی نوجوانان است.

جمع‌بندی

والدین نخستین و مؤثرترین الگوی خواندن برای فرزندان خود هستند. رفتار واقعی آن‌ها — نه توصیه‌های کلامی — بیشترین نقش را در شکل‌گیری نگرش و عادت مطالعه دارد.
خانه‌ای که در آن کتاب دیده می‌شود، درباره‌ی کتاب گفت‌وگو می‌شود و خواندن بخشی از زندگی خانوادگی است، به‌طور طبیعی کودکانی کتاب‌خوان پرورش می‌دهد.
ترویج خواندن از خانواده آغاز می‌شود و از دل رفتار، عادت و نگاه والدین به فرهنگ و لذت مطالعه ریشه می‌گیرد.

منابع

• Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

• Bus, A. G., van Ijzendoorn, M. H., & Pellegrini, A. D. (1995). Joint Book Reading Makes for Success in Learning to Read: A Meta-Analysis on Intergenerational Transmission of Literacy. Review of Educational Research, 65(1), 1–21.

• Clark, C., & Douglas, J. (2011). Young People’s Reading: The Importance of the Home Environment and Family Support. National Literacy Trust.

• Clark, C., & Rumbold, K. (2006). Reading for Pleasure: A Research Overview. National Literacy Trust.

• IFLA. (2020). Guidelines for Library Services to Children. The Hague: IFLA.

• Krashen, S. (2011). Free Voluntary Reading. Santa Barbara: Libraries Unlimited.

• OECD. (2022). PISA Reading Literacy Framework. Paris: OECD Publishing.

• Rosenblatt, L. M. (1994). The Reader, the Text, the Poem: The Transactional Theory of the Literary Work. Southern Illinois University Press.