خانواده کتاب‌خوان، کودک کتاب‌خوان؛ چگونه خانه را به پناهگاه کتاب تبدیل کنیم؟

به استناد پژوهش‌ها و منابع علمی جهانی

مقدمه

خانه‌ای که در آن کتاب حضور دارد، صرفاً محل سکونت نیست، بلکه محیطی زنده برای رشد اندیشه، تخیل و گفت‌وگوست. پژوهش‌های بین‌المللی در حوزه‌ی سواد و ترویج خواندن نشان می‌دهند که میزان دسترسی کودک به کتاب در خانه، قوی‌ترین شاخص پیش‌بینی‌کننده‌ی علاقه و توانایی خواندن در آینده است (OECD, 2022).
خانه‌ای که در آن کتاب بخشی از زندگی روزمره است، ذهنی کنجکاو، پرسش‌گر و خلاق پرورش می‌دهد. اما چگونه می‌توان خانه را به «پناهگاه کتاب» و نقطه‌ی آغاز لذت از خواندن تبدیل کرد؟

۱. حضور کتاب در فضای دید و زندگی

کودک باید کتاب را ببیند تا کتاب‌خوان شود. قفسه‌های باز و در دسترس، کتاب‌های تصویری روی میز یا کنار تخت، و حتی چند مجله در آشپزخانه یا اتاق نشیمن، پیام روشنی به او می‌دهند: کتاب جزئی از زندگی است، نه شیء تزئینی.
در گزارش OECD PISA Reading Literacy (2022) آمده است کودکانی که در خانه حداقل ۲۰ کتاب دارند، از نظر مهارت‌های زبانی و درک مطلب، به‌طور میانگین دو سال جلوتر از همسالانی‌اند که در محیط بدون کتاب رشد می‌کنند.

۲. ایجاد فضای دنج و امن برای خواندن

خانه‌ای کتاب‌خوان، الزاماً پر از کتاب نیست، بلکه جایی است که خواندن در آن احساس خوبی دارد. نور مناسب، صندلی یا گوشه‌ی نرم، و زمان‌های آرام در روز (پیش از خواب یا بعد از شام) می‌تواند «پناهگاه خواندن» بسازد.
پژوهش Clark & Douglas (2011) نشان می‌دهد کودکان زمانی به خواندن علاقه‌مند می‌شوند که خواندن در محیطی همراه با آرامش و امنیت عاطفی انجام شود. چنین فضاهایی نه‌تنها به تمرکز، بلکه به پیوند عاطفی با کتاب کمک می‌کند.

۳. پیوند کتاب با روابط خانوادگی

در خانه‌ی کتاب‌خوان، کتاب ابزاری برای گفت‌وگو و ارتباط است، نه صرفاً آموزش. بلندخوانی پیش از خواب، گفت‌وگو درباره‌ی داستان‌ها، یا پرسیدن نظر کودک درباره‌ی شخصیت‌ها، سبب می‌شود کتاب به بخشی از رابطه‌ی خانوادگی تبدیل شود.
پژوهش Bus et al., 1995 نشان داده است که خواندن مشترک والد و کودک، افزون بر رشد زبانی، به شکل‌گیری دلبستگی ایمن و احساس تعلق کمک می‌کند. این تجربه‌ها، بنیان روانی عادت به خواندن را می‌سازند.

۴. دعوت به خواندن از راه رفتار، نه اجبار

در خانواده‌ی کتاب‌خوان، کسی به کودک نمی‌گوید «برو کتاب بخوان»، بلکه خود والدین یا اعضای خانواده در حال مطالعه دیده می‌شوند. کودک به‌صورت طبیعی کنجکاو می‌شود بداند چرا والدین از کتاب لذت می‌برند.
نظریه‌ی یادگیری اجتماعی بندورا (Bandura, 1977) توضیح می‌دهد که مشاهده‌ی رفتار لذت‌بخش در اطرافیان، به‌ویژه والدین، قوی‌ترین محرک برای تقلید و تکرار آن رفتار است.

۵. آزادی در انتخاب کتاب

خانه‌ی کتاب‌خوان، فضای کنترل نیست، فضای انتخاب است. کودکان باید بتوانند از میان موضوعات و ژانرهای مختلف، کتاب مورد علاقه‌شان را برگزینند.
Krashen (2011) در نظریه‌ی «خواندن آزاد داوطلبانه» می‌نویسد: خواندن زمانی پایدار می‌ماند که از علاقه‌ی واقعی برخیزد، نه از اجبار بیرونی. خانواده‌ها با تنوع کتاب و احترام به سلیقه‌ی فرزند، این آزادی را تقویت می‌کنند.

۶. جشن گرفتن برای کتاب و خواندن

برگزاری رویدادهای خانوادگی کوچک مانند «روز کتاب جدید»، «بلندخوانی جمعی» یا «تعویض کتاب‌های خوانده‌شده»، می‌تواند به خواندن حالتی شاد و اجتماعی بدهد.
مطالعه‌ی Clark & Rumbold (2006) نشان می‌دهد که پیوند دادن کتاب با احساس شادی و تجربه‌ی مشترک خانوادگی، انگیزه‌ی درونی خواندن را در کودکان تقویت می‌کند.

۷. پیوند خانه با کتابخانه

خانه‌ی کتاب‌خوان، ارتباط پویایی با کتابخانه دارد. رفتن منظم به کتابخانه، آشنایی با کتابدار کودک، و استفاده از خدمات قصه‌خوانی یا امانت خانوادگی، دامنه‌ی تجربه‌های خواندن را گسترش می‌دهد.
در راهنمای IFLA برای خدمات کتابخانه‌ای به کودکان (2020) آمده است که خانواده‌هایی که با فرزندان خود به کتابخانه می‌روند، نه‌تنها مهارت خواندن بلکه احساس تعلق فرهنگی بیشتری در کودکان ایجاد می‌کنند.

۸. گسترش فرهنگ گفت‌وگو و تفکر

خانه‌ای که در آن کتاب خوانده می‌شود، فقط محل انباشت اطلاعات نیست، بلکه مکانی برای گفت‌وگو و اندیشیدن است. والدین کتاب‌خوان به کودکان می‌آموزند پرسش کنند، نظر بدهند و از خواندن برای درک بهتر جهان استفاده کنند.
به گفته‌ی Nussbaum (2010)، پرورش تخیل و همدلی از راه ادبیات، یکی از پایه‌های آموزش انسانی و دموکراتیک است — و این بنیان در خانواده شکل می‌گیرد.

جمع‌بندی

خانه‌ی کتاب‌خوان نه لوکس است، نه پیچیده؛ خانه‌ای است که در آن کتاب دیده می‌شود، خوانده می‌شود، و درباره‌اش گفت‌وگو می‌شود.
چنین خانه‌ای، محیطی امن برای پرورش ذهن و تخیل کودک است — پناهگاهی که در آن خواندن نه تکلیف، بلکه لذت، گفت‌وگو و کشف است.
از دل خانواده‌های کتاب‌خوان است که جامعه‌ای کتاب‌خوان زاده می‌شود.

منابع

• Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

• Bus, A. G., van Ijzendoorn, M. H., & Pellegrini, A. D. (1995). Joint Book Reading Makes for Success in Learning to Read. Review of Educational Research, 65(1), 1–21.

• Clark, C., & Douglas, J. (2011). Young People’s Reading: The Importance of the Home Environment and Family Support. National Literacy Trust.

• Clark, C., & Rumbold, K. (2006). Reading for Pleasure: A Research Overview. National Literacy Trust.

• IFLA. (2020). Guidelines for Library Services to Children. The Hague: IFLA.

• Krashen, S. (2011). Free Voluntary Reading. Santa Barbara: Libraries Unlimited.

• Nussbaum, M. (2010). Not for Profit: Why Democracy Needs the Humanities. Princeton University Press.

• OECD. (2022). PISA Reading Literacy Framework. Paris: OECD Publishing.