پیش از مطالعه این مطلب بخش نخست آن را مطالعه کنید.
دگردیسی ایزدبانوی آب پس از اسلام
توجه به طبیعت و گرامیداشت مظاهر آن همچون آب، گیاه، آتش و ... از گذشته‌های دور مرسوم بوده است. در باورهای اسطوره‌ای ایرانیان باستان، آب و گیاه از نمادهای آناهیتا بوده‌اند. و نیایش آناهیتا ایزدبانوی آب‌ها، باروری و حاصلخیزی، در پیوند با آب و گیاه بوده است. بیش‌تر نیایشگاه‌های آناهیتا در جوار کوه و درخت مقدس برپا می‌شده است. برای نمونه به چارتاقی‌ها می‌توان اشاره کرد که برخی به آتشکده و یا مکان مقدس دیگری تبدیل شده‌اند. برپایه شواهد بسیار، پرستشگاه‌های آناهیتا در روند تاریخ و با ظهور ادیان نو دچار دگرگونی شده‌اند تا مناسب با عملکرد آیین نو باشند.
مهرپرستی در ایران با کیش زرتشت، در غرب با مسیحیت، و در هند با هندوئیسم درآمیخته است. برپایه برخی روایت‌های کهن و باورهای مردم، «مهر» زاده‌ی آناهیتا است.
پس از زرتشت، مهر و آناهیتا یاران اهورامزدا شدند. گاه میترا و آناهیتا در دل طبیعت و در بلندای کوه‌ها، درون غارها یا کنار چشمه و درختی مقدس در پای کوه، نیایش می‌شده‌اند؛ و زمانی دیگر نیایشگاه‌ها را در این مکان‌ها برپا می‌داشتند. در دوره‌ای معبدهای زیبا و باشکوه برای اَناهیتا ساخته می‌شد، مانند «معبد اَناهیتا» در «بیشابور» که نیایشگاه سلطنتی بوده و به دستور شاه ساسانی ساخته شده است.
اما مردم نیز برای خودشان مکان‌ها یا بناهایی مقدس داشته‌اند که در آن‌جا اَناهیتا را می‌ستودند و به او متوسل می‌شدند. معبدهایی برای ایزدبانو برپا می‌کردند، مانند آن‌چه امروز به نام «سقاتالار» ها نامیده می‌شود و اتاقک‌هایی با سقف و ستون چوبی یا مصالح دیگر ساخته شده‌اند، و بیش‌تر در کنار مزرعه‌ها بوده است و مردم در آن‌جا برای باران‌خواهی و فراوانی محصول، به نذر و نیاز می‌پرداختند و به ایزدبانوی اَناهیتا متوسل می‌شدند.
چشمه، درخت، کوه
نیایش آب و گیاه و اندک اندک نیایشگاه‌هایی که در پیوند با این عناصر مقدس برپا شده، از دیرباز میان ایرانیان متداول بوده است. اکنون نقاط دور و نزدیک، در عمق جنگل‌ها، در دل کوه‌ها و صخره‌ها، آثار چنین آیین‌های مقدس دیده می‌شود. برداشت از اسطوره‌های طبیعت از سوی انسان در آیین‌ها موج می‌زد، چنان که پدران دوران باستان‌مان، چشمه‌های آب را همانند مادری می‌پنداشتند که به گیاه و جانور و انسان شیر داده و آن‌ها را پرورش می‌دهند. از این رو، ایزدبانوی آب را به نام اَناهیتا ستایش می‌کردند، زیرا می‌گفتند مهر از کوه زاده شده و در کوه می‌میرد، پس هرجا غاری که در دامنه‌ی آن آبی جاری بود، آن‌جا را زیارتگاه مهر و ناهید (اَناهیت) می‌خواندند و در وقت معینی برای ستایش این دو مقدس به آن‌جا می‌رفتند و حاجت‌شان را طلب می‌کردند. مانند زیارتگاه «تاق بستان» در کرمانشاه، «پیربانو» و «پیرهریشت» در یزد، «بی‌بی‌شهربانو» در شهر ری. چنان که اکنون هرجا از کُتَل یا قلعه‌ی دختر، قلعه زن یا خانه پیرزن در سراسر ایران نام بُرده می‌شود، زمانی در آن‌جا آبشار، رودخانه یا چشمه آبی بوده و زیارتگاه آناهیتا بوده است.
درخت و چشمه مقدس، بناهای چارتاقی و کوه‌های مقدس و مکان‌هایی که به‌عنوان مقبره پیران و و برج‌های آرامگاهی که در دل طبیعت و در کنار رودخانه، چشمه یا قناتی بودند و از گذشته تا کنون به آن‌ها احترام گذاشته می‌شد، بی‌گمان برپایه باورهای طبیعت‌گرا و باورهای ایرانیان باستان شکل گرفته است.
در روستاهای مازندران بناهای چوبی وگاه با مصالحی چون آجر و سیمان، ستون‌دار که با پایه‌هایی از سطح زمین فاصله دارند، دیده می‌شوند که برخی از آن‌ها نقش و نگارهای نمادین و افسانه‌ای دارند. این بناها به سقاتالار یا سقانفار معروف هستند و از گذشته‌های نه‌چندان دور کنار مسجدها و تکیه‌ها حضور داشتند و در عزاداری‌ها استفاده می‌شدند.
«سقانفار کیجا»، در محوطه‌ی گورستانی و در کنار تکیه‌ای به همین نام در بابُل وجود دارد. مردم بابُل بر این باورند که این بنا را دوشیزه‌ای پس از بهبود بیماری، برای اَدای نذز خود و با فروش جهیزیه‌اش می‌سازد. کیجا به معنای دختر است. همچنان که نام بسیاری از بناهای باستانی نام دختر دارند، همچون پُل دختر، قلعه دختر، که اشاره به اَناهیتا، ایزدبانوی آب‌ها دارد.
به هر حال، در باور ایرانیان باستان آن‌چه با حیات ایشان پیوند داشت، مقدس بود و در قالب خدایان جلوه‌گری می‌کرد. این موضوع چنان مهم بوده است که تا امروز نیز پابرجاست و برای تداوم در آیین نو، آب را مهریه «حضرت زهرا» قرار داده‌اند.
امروزه در ایران، آیین‌های باران‌خواهی، گرامیداشت آب که به شکل‌های گوناگون در مکان‌های مقدس برپا می‌شود و بیش‌تر در جوار چشمه، رودخانه، و درختان کهن‌سال و بناهای مقدس است، نشانه‌ها و یادگارهایی از گذشته‌ی دور دارد.
منابع:
۱. شهرزادی، موبد رستم، مجله «وهومن»، شماره ۱۰، ۱۳۷۵.
۲. مشهدی‌زاده، ناصر، «مهرنامه، خبرنامه داخلی پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی نیاسر»، ۱۳۸۴.
۳. یاحقی، محمدجعفر، «فرهنگ اساطیر (اشارات داستانی در ادبیات فارسی)»، تهران: سروش، چاپ دوم ۱۳۶۹.
۴. جوادی، شهره، «مکان‌های مقدس مازندران»، مجله منظر، ۱۳۸۸
۵. جوادی، شهره و پروانه غضنفری، «نگاه آیینی به گردشگری ایران»، مجله منظر، ۱۳۸۸.
ادامه دارد...