جایگاه کتابخانه ها و کتابداران آموزشگاهی در آموزش مهارت های سواد اطلاعاتی

کتابخانه ها و کتابداران آموزشگاهی در عصر حاضر که عصر فناوری اطلاعات و ارتباطات است، نقش مهمی را در امر آموزش ایفا می کنند. یکی از کارهای مهم و اساسی آن ها در نظام آموزشی نوین کمک به برنامه های آموزشی مدرسه و ایجاد و توسعه مهارت های سواد اطلاعاتی در بین دانش آموزان است.

هدف این مقاله نیز نشان دادن اهمیت و ضرورت وجود کتابخانه و کتابداران آموزش دیده در مدارس، ضمن بررسی جایگاه آن ها در آموزش مهارت های سواد اطلاعاتی به دانش آموزان و لزوم هماهنگی بین برنامه های آموزشی مدرسه و کتابخانه است. آموزش مهارت های سواد اطلاعاتی به دانش آموزان سبب می شود که آن ها افراد خلاق و نقاد تربیت شوند، و بتوانند اطلاعات مناسب و مورد نیاز خود را آگاهانه انتخاب کنند و به طور مؤثر مورد استفاده قرار دهند. همکاری بین معلم و کتابدار اطلاعات خوبی در مورد آن دسته از مهارت های سواد اطلاعاتی که باید در آموزش ها بیشتر مورد توجه باشد در اختیار آنان قرار می دهد.

مقدمه

سواد اطلاعاتی کلید اصلی یادگیری مادام العمر است و آموزش آن از همان دوران ابتدایی در مدرسه ضروری است. دانش آموزانی که مهارت های سواد اطلاعاتی را فرا می گیرند. خلاق تر و مستقل تر از دیگر دانش آموزانی هستند (گارلر ۱۳۸۵) . در واقع آن ها با آموزش سواد اطلاعاتی می آموزند که «چگونه بیاموزند». در این راستان کتابخانهها و کتابداران آموزشگاهی به عنوان بخشی از نظام آموزشی مدرسه می توانند با ارائه خدمات و برنامه های آموزشی متنوع و هماهنگ با نظام آموزشی مدرسه سبب گسترش سواد اطلاعاتی و معلومات دانش آموزان شده و تقویت کننده و مکمل آموزش رسمی باشند. در آموزش و پرورش نوین که حرکت از «معلم محوری» به سوی «دانش آموز محوری» آغاز شده، تأکید بر آموزش براساس پرسش و پژوهش است. در چنین شرایطی آموزش مهارت های سواد اطلاعاتی به دانش آموزان ضرورت دارد و کتابخانه های آموزشگاهی اصلی ترین ابزار برای کسب موفقیت و رسیدن به هدف های آموزشی هستند. هدف آموزش و پرورش غنا بخشیدن به زندگی انسان و گسترده نمودن افق ذهنی اوست ، کتابداران و کتابخانه های آموزشگاهی مانند اهرمی در تحقق و پیشرفت این هدف عمل می کنند.

کتابخانه های آموزشگاهی و آموزش مهارت های سواد اطلاعاتی

امروزه کتابخانه های آموزشگاهی از اینکه مخزنی برای گردآوری و ذخیره منابع آموزشی باشند باید به مرکز دسترسی به دانش تغییر جهت دهند و متوجه آموزش مهارت های سواد اطلاعاتی شوند که دانش آموزان، والدین و معلمان در طلب آن هستند(Barton 2006 ) یک کتابخانه خوب و مجهز آموزشگاهی باید حاصل تجربه ها، اندیشهها، سنت ها، عادات و دانش های گذشته و حال را برای بهره گیری یادگیرنده و یاد دهنده در خود جای دهد.(مجیدی ۱۳۷۸ ، ۱۸).

سواد اطلاعاتی به خواندن متکی است و برای خواننده شدن باید از اهرم دو گانه عادت به مطالعه در سال های اولیه زندگی و تمرین کافی بهره گرفت (آیر۱۳۸۳). کتابخانه آموزشگاهی با فراهم آوردن مواد و خدمات مناسب و تشویق دانش آموزان به خواندن، سبب پرورش و تقویت چنین مهارت هایی خواهند شد.

این کتابخانه ها نقش مؤثری در افزایش کنجکاوی دانش آموزان و آماده سازی آنان برای پژوهش و مطالعه دارند و هدف آن ها تشویق و توانمند کردن دانش آموزان برای رسیدن به حداکثر دانایی و توانایی است.

(School Libraries Reference. . . . ,2008 ). کتابخانه های آموزشگاهی با پرورش خوانندگان مشتاق و توانا موجب رشد درک اطلاعاتی، توسعه دانش، تقویت تفکر و افزایش سواد اطلاعاتی دانش آموزان می شوند.

(Loertscher 1997 ) . کتابخانه های آموزشگاهی همچنین می توانند با برگزاری برنامه های مختلف کتابخانه ای از قبیل جلسات شعرخوانی، داستان گویی، بحث و گفتگو (علمی، اجتماعی، فرهنگی)، و کتابخوانی باعث ایجاد و تقویت توانایی بحث و گفتگو در میان دانش آموزان و بالا رفتن بینش و عزت نفس آنان گردند. این امر تأثیر زیادی در پیشرفت درسی دانش آموزان دارد. به ویژه دانش آموزانی که از پاسخ دادن شفاهی به درس در حضور معلم و دیگر دانش آموزان ترس و نگرانی دارند با شرکت در چنین برنامه هایی که در محیطی صمیمی و دوستانه برگزار میشود و افرادی با اعتماد به نفس بار می آیند.

آموزش مطلوب و پویا آموزشی است که بر پایه تفکر خلاق و انتقادی باشد. از آنجا که انسان در خلاء نمی اندیشد باید با ارائه مواد جدید و مناسب افکار و عقاید وی را شکل داد تا بیاندیشد. پرورش قدرت تفکر و خلاقیت دانش آموزان تنها از طریق حضور در کلاس درس و انجام دادن تکالیف و یا حتی موفقیت در آزمون ها میسر نمی شود. بلکه آنان نیاز دارند به ژرفای هر نکته بیاندیشند و کتابخانه های آموزشگاهی بخش مهمی از این نیازها را برآورده می کنند(باب الحوائجی ۱۳۷۸ ، ۲۵). کتابخانه های آموزشگاهی می توانند بر فرایند تفکر، مهارت های ذهنی و شیوههای یادگیری دانش آموزان تأثیر شگرف بگذارند. تا آنان بتوانند به راحتی در جهت تفکر خلاق و انتقادی و کشف مجهولات پیش بروند و راه حل مناسبی برای مشکلات ارائه دهند. کتابخانه های آموزشگاهی به عنوان یک مرکز یادگیری دانش آموزان را تربیت و ترغیب می کند، خلاق و نقاد بار آیند و تجربه و تحلیل مطالب را در هریک از محیط های تفکر (انتقادی، تحلیلی، . . . . ) تمرین کنند. در واقع آن ها با فراهم آوری و دسترس پذیر کردن اطلاعات مناسب برای دانش آموزان که ابزار اصلی در روند تفکر انتقادی و تحلیلی است زمینه های خلق و رشد تفکر انتقادی و تحلیلی را فراهم می آورند.

لزوم هماهنگی بین برنامه های آموزشی مدرسه و کتابخانه

رسالت اصلی کتابخانه های آموزشگاهی یاددهی، یادگیری و برآوردن اهداف آموزشی و پژوهشی مدرسه است (Massachusetts School 2003 ). همانگونه که آموزش بدون انتقال اطلاعات میسر نیست نظام آموزشی بدون کتابخانه نیز ناقص خواهد بود و کارایی مطلوبی نخواهد داشت. کتابخانه های آموزشگاهی از طریق هماهنگی بین برنامه های آموزشی مدرسه و برنامه های کتابخانه ای، می توانند کلاس های آموزشی برای دانش آموزان برگزار کنند. همچنین برخی از کلاس های درسی، که نیاز به منابع و امکانات کتابخانه ای دارند می تواند در محیط کتابخانه و با همکاری معلم و کتابدار برگزار شود. ( Standards for New Mexico . . . . 2004 ).

کتابداران باید در طراحی و زمان بندی برنامه آموزشی به معلمان کمک کنند. و آنان را در دسترسی و تحلیل اطلاعات جدید یاری رسانند. در صورت همکاری معلم و کتابدار در طراحی برنامه آموزشی مدرسه روش حل مشکلات اطلاعاتی به طور گسترده توسط معلم و کتابدار به دانش آموزان آموخته می شود. و معلمان می توانند آموزش خود را مطلوبتر و به روش پرسش و پژوهش و با کمک کتابدار در کتابخانه انجام دهند. کتابدار دانش آموزان را در انجام پژوهش و تمرینات درسی کمک می کنند و منابع اطلاعاتی مورد نیازشان را به آن ها معرفی می کنند و موجب افزایش سواد اطلاعاتی آنان می شود. (Massachusetts School. . . . 2003 ).

منابعی که برای کتابخانه های آموزشگاهی تهیه می شود باید مطابق با برنامه آموزشی مدرسه باشد تا به نحو مطلوبی نیاز اطلاعاتی معلمان و دانش آموزان را در یاددهی و یادگیری برطرف نماید. بنابراین کتابدار قبل از فراهم آوری و تهیه کتاب های کمک درسی و علمی، کتاب های داستانی و تفریحی، فرهنگ ها، دائره المعارف ها، زندگینامهها ، و دیگر منابع مرجع، و همچنین مواد دیداری و شنیداری باید با مدیر، معلمان و دانش آموزان مشورت نماید، و حتی نظر والدین دانش آموزان را جویا شود. سپس اقدام به تهیه این مواد نماید. (Standards for New Mexico. . . . 2004 ).

ساعات کار کتابخانه مدرسه نیز باید با مدرسه هماهنگ باشد کتابخانه مدرسه باید قبل و بعد از مدرسه، در مدت برگزاری کلاس ها، و همچنین در روزهای تعطیل در ساعات ویژه ای باز باشد.

کتابدار کتابخانه مدرسه باید با همکاری معلمان بهترین استفاده را از فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی در امر آموزش نماید. سایت های رایانه ای در مدرسه باید تحت نظارت کتابخانه باشند. کتابدار باید با مشارکت معلمان استفاده اخلاقی و مناسب از فناوری های ارتباطات و اطلاعات را به دانش آموزان آموزش دهد. او باید معلمان و دانش آموزان را راهنمایی و تشویق کند از فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی مرکز رسانه کتابخانه، به عنوان ابزاری برای آموزش و یادگیری استفاده کنند. کتابداران آموزشگاهی با کمک معلمان، می توانند راهکارهای مناسب به دانش آموزان و معلمان معرفی کند. کتابداران آموزشگاهی با کمک معلمان می توانند راهکارهای متنوع و مؤثری را برای بومی نمودن، ارزیابی و استفاده از فناوری اطلاعات در قالب های مختلف و برای اهداف گوناگون بکار گیرند.

(American library association 2003 )

لزوم همکاری کتابدار و معلم در آموزش مهارت های سواد اطلاعاتی

از عوامل مهمی که می تواند در جذب دانش آموزان به کتابخانه مؤثر باشد وجود کتابدار متخصص و آموزش دیده در کتابخانه است. کتابدار آموزشگاهی تنها ذخیره سازی منابع را انجام نمی دهد، بلکه نقش او مانند یک معلم، پرورش قدرت تفکر و اندیشیدن در دانش آموزان است. امروزه ضرورت وجود کتابداران متخصص در نظام آموزشی با توجه به ظهور آموزش های مبتنی بر نتایج پژوهش، آموزش هایی که با ساختار دانش هدایت می شوند و برای کسب آگاهی از تحقیق بهره می جویند بیش از بیش درک می شود. کتابداران متخصص نقش کاتالیزور را برای انجام این فعالیت ها و آموزش ها در محیط مدرسه ایفا می کنند. (American library association 2003 ).

کتابدار متخصص برنامه های درسی را پویا نگه می دارد و از حالت تک بعدی و یادگیری صرف کتاب های درسی خارج می سازد و دانش آموزان را در دستیابی به اطلاعات مورد نیازشان کمک می کنند. وی با بررسی دقیق اهداف کوتاه مدت و بلند مدت کتابخانه و مدرسه و هماهنگ نمودن آن ها با یکدیگر نقش مهمی را در پیشرفت آموزشی و موفقیت علمی دانش آموزان دارد (Barton 2006 ). او می تواند هم زمان و هماهنگ با پیشرفت جامعه، نحوه ارائه خدمات خود را به دانش آموزان تغییر دهد و موجب رشد دانش و درک اطلاعاتی آنان شود. نقش آموزشی کتابداران کتابخانه های آموزشگاهی به عنوان منادیان و خبره گان سواد اطلاعاتی نقش رهبری مؤثر است. ابعاد این نقش عبارت است از:

• رهبری آگاهانه: علاقه به تحقیق و یادگیری از آن و استفاده از این تحقیق ها برای شکل دادن به ابتکارات آموزشی؛
• رهبری هدفمند: داشتن دیدی روشن از نتایج مطلوب یادگیری برای دانش آموزان، تمرکز بر اندوخته های فکری دانش آموزان تا آنان را در دانش پروری توانمند سازد؛
• رهبری مدیرانه: داشتن طرحی برای یادگیری مبتنی بر پرسش به منظور افزایش درک و فهم دانش آموزان؛
• رهبری خلاق: تلفیق خلاقانه توانایی ها به منظور دستیابی به نتایج یادگیری واقعی در دانش آموزان؛
• رهبری انعطاف پذیر: داشتن قابلیت انعطاف و انطباق در سطحی بالا، یادگیری مستمر، تغییر و تحول مداوم و نوآوری مکرر، و تفکر ورای شیوه های سنتی که در حال حاضر انجام می گیرد. (تاد ۱۳۸۵).

همکاری کتابدار و معلم در امر آموزش می تواند به طور کلی به صورت زیر خلاصه شود:

•  تعامل و گفت و گو در مورد زمینه های اطلاعاتی مورد نیاز فراگیران؛
•  طراحی شرح درس کلاس (چگونگی جستجوی اطلاعات، تحلیل و ارزیابی اطلاعات . . . . )؛
•  همکاری کتابدار و معلم در تهیه تمرین های درسی (انشاء و روش تحقیق)؛
•  طراحی سؤالات امتحانی به صورت مشترک، اداره بخشی از کلاس رسمی به وسیله کتابدار؛
•  ارائه بخشی از درس رسمی توسط معلم در کتابخانه و با کمک کتابدار (پریرخ ۱۳۸۶ ، ۱۰۲ ـ ۱۰۳ )؛

این همکاری ها می تواند در اثربخشی برنامه ها نقش عمده ای داشته باشد. همکاری بین معلم و کتابدار، اطلاعات خوبی در مورد آن دسته از آموزش هایی که در کتابخانه باید بیشتر مورد توجه باشد در اختیار کتابدار قرار می دهد این اطلاعات به کتابدار کمک می کند تا بر آموزش یک مهارت خاص بیشتر تمرکز کند. همکاری بین کتابدار و معلم از یک سو باعث شناسایی و تعیین استانداردهای سواد اطلاعاتی و منابع مورد نیاز می شود که باید توسط کتابخانه آموزش داده یا حمایت شود و از سوی دیگر باعث شناسایی و تحلیل برنامه های آموزشی کتابخانه و مدرسه میشود که در تبدیل کتابخانه به یک مکان آموزشی ارزشمند نقش مهمی دارد(Wiggins & Mctighe 2006 )

نتیجه گیری

امروزه کتابخانه ها و کتابداران آموزشگاهی جزء جدایی ناپذیر فرایند آموزش رسمی محسوب می شوند. همانگونه که برای پیشرفت جامعه به رشد و توسعه آموزش و پرورش توجه می شود. برای پیشرفت برنامه ها و اهداف آموزشی نیز باید به مجهز نمودن مدارس به کتابخانه های غنی و استفاده از کتابداران متخصص در این کتابخانه ها توجه شود. برنامه های آموزشی مدرسه باید با مشارکت کتابدار طراحی و تنظیم شود. معلمان در روش های نوین آموزش برای داشتن آموزش بهتر و افزایش یادگیری دانش آموزان باید با کتابداران همکاری داشته باشند. این همکاری ها می تواند در زمینه یاددهی و یادگیری، دسترسی و تحویل اطلاعات و منابع، مدیریت و هماهنگی بین برنامه های آموزشی باشد. چنین همکاری هایی موجب تحقق بخشیدن به اهداف آموزشی مدرسه، افزایش موفقیت تحصیلی دانش آموزان، ایجاد عادت مطالعه در آنان، تقویت مهارت های سواد اطلاعاتی دانش آموزان، و سرانجام وسیع تر شدن افق فکری دانش آموزان و آماده کردن آنان برای زندگی و کار بهتر در آینده خواهد شد.

(School Libraries Reference. . . . 2008 ).

منابع:

آیر، گینر. ۲۰۰۱، نقش آثار تخیلی در آماده سازی جوانان برای جامعه اطلاعاتی، در گزیده مقالات ایفلا. ترجمه گیتی حیدری. ۱۳۸۳. زیرنظر فریبرز خسروی؛ ویراستار سیمین نیازی . تهران: سازمان اسناد کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.

باب الحوائجی، فهیمه. ۱۳۷۸. نقش و اهمیت کتابخانه های آموزشگاهی و رهنمودهایی برای کتابخانه های کودکان. تهران: وزارت آموزش و پرورش، پژوهشکده تعلیم و تربیت.

پریرخ، مهری. ۱۳۸۶. آموزش سواد اطلاعاتی: مفاهیم، روش ها و برنامه ها. تهران: کتابدار.

تاد، راس جی. ۲۰۰۲. کتابدار مدرسه به عنوان معلم: نتایج آموزشی و اقدام مبتنی بر شواهد در گزیده مقالات ایفلا. ترجمه حسین مختاری معمار. ۱۳۸۵. زیر نظر فریبرز خسروی؛ ویراستار سیمین نیازی. تهران: سازمان اسناد کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.

گالر، ام. ۱۹۹۷. سواد اطلاعاتی: الگویی برای استفاده در کتابخانه های آموزشگاهی، در گزیده مقالات ایفلا. ترجمه مهدی داوودی. ۱۳۸۵. زیرنظر فریبرز خسروی؛ ویراستار سیمین نیازی. تهران: سازمان اسناد کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.

مجیدی، موسی. ۱۳۷۸. راهنمای ایجاد و گسترش کتابخانه های آموزشگاهی، تهران: انتشارات مدرسه.

American Library Association & American Association of School Librarians. 2003. “ Program Standards School Library Media Specialist Preparation.”

http://www.ala.org/ala/aasl/aasleducation/schoollibraymed/ala/aasl_slms…

Barton,R.2006.”No mor story lady. WE: Washington Education Assocation”.

http://www.nwrel.org/nwedu/09-01/story.asp

Massachusetts School Library Mediaprogram Standards for21ST Century Leaming.2003. “MASSACHUSETTS SCHOOL LIBRARY MEDIA ASSOCIATION.”

http:www.mslma.org/whoweare/standards/standardsrev.pdfLoertscher,D.V.,W…. “the Information Literacy Movement of the School Library Media Field a Preliminary Summary of the Research”. http://slisweb.sjsu.edu/courses/250.loertscher/modelloer.html#19 Standards for New Mexico School Libraries New Mexico Task Force for School Libraries.2004.

http://www.nmla.org/resources/NMTaskForceforSchool

Wiggins,G.,Mc Tigh, J. 2006. “Put Understanding First Educational Leadership .” from

http://www.ascd.org/portal/site/ascd/template

School Libraries Reference Committee . 2oo8.”Connections:Policy and Guidelines for School Libraries in Saskatchewan.” http://www.leaming.gov.sk.ca//adx/aspx/adxGetMedia.aspx? DocID=1870.