فهرست مقاله
1- بهره بردن از تجربیات تمام عمر افراد در مدت زمانی کوتاه
2- درک بهتر آثار و اندیشههای مشاهیر
4- آموختن از افرادی که موانع و مرارتهای زندگی را به فرصت تبدیل کردند
5- مطالعهی دقیقتر دورههای تاریخی با استفاده از زندگینامهها
6- آشنایی با درونمایههای فرهنگهای گوناگون و تحولاتشان در طول زمان
7- آشنایی با مشاغل و هنرهای گوناگون
9- افشای حقیقت چهرههای سیاسی و ستمگری حکومتها
مقدمه
بیتردید تاکنون برای یک بار هم که شده با خود اندیشیدهاید که اگر به گذشته باز میگشتید، کدام خطاها را مرتکب نمیشدید یا جسارت انجام دادن چه کارهایی را در خود تقویت میکردید. آگاهی دربارهی خطاها و اندیشیدن به اقدامات گذشته دریافتی است که پس از گذشت سالها و بر اساس تجربه به دست میآید؛ بنابراین رشد شخصیتی شالودهی تجربه و آموختن است. اکنون با خود بیندیشید: اگر به دفعات در کالبدهای گوناگون متولد میشدید و در فضاهای فرهنگی و تاریخی گوناگون تجربههای بیشمار به دست میآوردید، آیا روند زندگی و اهداف امروز شما باز هم همینگونه بود؟ آیا خواندن زندگینامهها میتواند کسب چنین تجربیاتی را به همراه داشته باشد؟
هدف از این جُستار پرداختن به اهمیت مطالعهی زندگینامهها و بررسی چرایی این ضرورت است. افراد در سنین گوناگون میتوانند از این مزایا بهره ببرند، اما همانگونه که کتابخوانی در دوران کودکی اهمیتی دوچندان دارد، مطالعهی کتابهای زندگینامه نیز برای کودک و نوجوان نتیجهای درخشانتر به دنبال خواهد داشت.
برای درک هرچه بهتر مطالب این جُستار، نمونههایی از کتابهای باکیفیت حوزهی کودک، نوجوان و بزرگسال معرفی خواهد شد. در برخی موارد، برای توضیح بهتر به معرفی کتاب حوزهی بزرگسال نیاز است، اما در مجموع تمرکز اصلی این جُستار بر کتابهای حوزهی کودک و نوجوان معطوف شده است.
زندگینامهها انواع گوناگونی دارند. برخی زندگینامهها اتوبیوگرافی یا خودنوشت هستند که شخص بدون واسطه سرگذشت و تجربههای شخصیاش را به رشتهی تحریر درمیآورد. اما گاه زندگینامهها حاصل مصاحبهها یا جمعآوری اطلاعات از آشنایان و نزدیکان فرد است.
زندگینامهها همیشه پایانی موفق و خوش ندارند و با شهرت و محبوبیت فرد همراه نیستند؛ گاه انگیزه میبخشند، گاه عبرتآموزند و گاه نیز فقط روزنامهوار باید آنها را مطالعه کرد. اما فراموش نکنیم که مطالعهی هیچ زندگینامهای بیارزش نیست؛ هرچه باشد تجربه است. همواره نباید در انتظار نتیجهگیری فوری و آنی بود. ذهن انسان در گذشت زمان از این تجربیات استفاده خواهد کرد؛ بنابراین ذهن پیچیده و تواناییهای شگفتانگیز آن را نباید دستکم گرفت.
این جُستار اصلیترین مزیتهای مطالعهی زندگینامهها را خاطرنشان میکند. البته همهی این موارد برای تمامی زندگینامهها صدق نمیکند و ممکن است مطالعهی یک زندگینامه فقط با چند مورد از این امتیازات همراه باشد.
1- بهره بردن از تجربیات تمام عمر افراد در مدت زمانی کوتاه
برخی افراد سالخورده علاقهمندند خاطرات گذشته را بازگو کنند و تجربیاتشان را در اختیار جوانترها بگذارند. آنها از اهمیت تجربهها آگاهند. اما گاه بیان تجارب بزرگترها شکل نصیحت و سرزنش به خود میگیرد و برای برخی، بهخصوص نوجوانان، ملالآور و کسالتبار میشود. زندگینامهها برخلاف چنین پندهای مذبوحانهای قالبی روایتی دارند که مخاطبِ خود را مورد قضاوت یا سرزنش قرار نمیدهند.
زندگینامهها با نادیده گرفتن بخشهای کسالتبار و غیرضروری زندگی افراد و به تصویر کشیدن بخشهای مهم و اصلی، در کمترین زمان، تجربیات ارزشمندی را در اختیار مخاطب قرار میدهند. در این حالت، شیوهی تفکر، تصمیمات، موانع، مبارزه با مشکلات، پایداری و موفقیت یا شکست افراد را میتوان در پیرنگ روایت بهصورت خطی مطالعه کرد.
برای نمونه، کتاب «گاندی، رؤیایی برای هند» (حوزهی نوجوان) بدون آنکه به شکل مستقیم مخاطب را به صداقت، صلح و کنترل خشم دعوت کند، زندگی مردی را روایت میکند که با شیوهای صلحآمیز و بدون خشونت در برابر تبعیض و ناعدالتیها دست به اعتراض میزند. نویسندهی کتاب بدون هیچگونه سرزنش یا دعوت مستقیم به راستی و درستی، ثمرهی زندگی فردی را بیان میکند که همواره در پرورش چنین صفاتی در خود و دیگر افراد جامعهاش و در نهایت رسیدن به یک جامعهی آرمانی اهتمام ورزیده است. مخاطب در این کتاب صرفاً نظارهگر تصمیمات و عملکردهای گاندی است و درمییابد که عملکرد همواره بیش از گفتار مؤثر است.
خرید کتاب گاندی، رویایی برای هند
در کتاب «نلسون ماندلا مردی با مشتهای گره کرده» (حوزهی نوجوان) مخاطب با فردی سرسخت مواجه است که مبارزه و فعالیتهای سیاسیاش مانند گاندی به دور از خشونت یا انتقام شخصی است. کتاب «هریت تابمن» (حوزهی کودک) از مجموعهی «زنان کوچک، رؤیاهای دور و دراز» دربارهی دختری سیاهپوست به نام مینتی است که برای به دست آوردن آزادی مصمم است و در این راه کوشش فراوانی میکند. او الگوی مبارزه با بردهداری در جهان است.
خرید کتاب نلسون ماندلا، مردی با مشتهای گره کرده
محبوبیت این افراد فراتر از محدودهی زمانی و جغرافیاییشان رفته و منش و کردار انسانیشان الهامبخش مردم جهان شده است. این کتابها، با تکیه بر زندگی افراد عدالتخواه و صلحجو، میآموزند که مبارزه همیشه به معنای جنگ و خونریزی نیست؛ بلکه با شیوههای مسالمتآمیز و صلحجویانه هم میتوان مطالبهگری کرد. این کتابها به دلیل بیان روان و طبقهبندی جذاب و مهیجی که از زندگی مشاهیر دارند کودکان و نوجوانان را به کتابخوانی ترغیب میکنند.
خرید کتاب هریت تابمن – مجموعه زنان کوچک رویاهای دور و دراز
2- درک بهتر آثار و اندیشههای مشاهیر
کتابهای زندگینامه معمولاً از کودکی افراد آغاز میشوند. تجربیات سالهای نخست زندگی تأثیر بسیار عمیقی بر شخصیت یک فرد دارد و زیربنای تمام زندگی اوست؛ بنابراین با خواندن دربارهی کودکی فردی سرشناس میتوان از دریچهی نگاه او به زندگی نگریست و دریافت که در طول تاریخ، محرک و مشوق بسیاری از اقدامات چه بوده است و حتی به ریشهها و دلایل بسیاری از آشوبها و رویدادهای ناگوار تاریخی پی برد. با کسبِ چنین آگاهیای میتوان از برخی رویدادهای تلخ آینده پیشگیری کرد.
برای نمونه، کتاب «چنگیزخان چه کسی بود؟» (حوزهی نوجوان) سرگذشت کودکی را روایت میکند که خشونت و بیرحمی محیطش را احاطه کرده است. بهطور طبیعی، «تموچین» یا همان چنگیزخان نیز چنین خشونتی را از محیط و طایفهاش به ارث برده است. تموچین در کودکی پدرش را از دست داد و طایفهاش به دلیل اینکه برای زنان و کودکان ارزشی قائل نبودند، او و خانوادهاش را طرد کردند. نتیجهی این اقدام چیزی نبود جز آوارگی، گرسنگی و رنج فراوان برای آنها. مرارتها و رنجهای کودکی تموچین تأثیری مهم بر شیوهی حکمرانی، وضع قوانین و لشکرکشیهای او داشت.
خرید کتاب چنگیز خان چه کسی بود؟ – مجموعه چه کسی بود؟
کتاب «نبرد من» (حوزهی بزرگسال)، که اتوبیوگرافیای از زندگی هیتلر است، شرایط سخت پس از جنگ جهانی اول در آلمان آگاه و ریشهی خشم و نفرت هیتلر را بر مخاطب آشکار میکند. کشورهای قدرتمند جهان پس از جنگ جهانی دوم به خود آمدند. در این برههی زمانی بود که آنها دربارهی سختگیریها، تحمیل غرامتهای سنگینشان بر کشور آلمان در پایان جنگ جهانی اول و چگونگی شکلگیری تفکرات نژادپرستانه آگاه شدند؛ اما پس از کشته شدن میلیونها انسان به این آگاهی رسیدند!
مجموعهی «سی شعر» (حوزهی نوجوان) شامل زندگینامهی مختصر و بررسی سبک و محتوای اشعار شاعران سرشانس ایرانی است. آگاهی از سبک زندگی و وضعیت فرهنگی، سیاسی و اجتماعی در هر دورهی تاریخی سبب میشود مخاطب جهانبینی هریک از مشاهیر را بهتر درک کند. برای نمونه، اگر زندگینامهی حافظ را خوانده باشید، متوجه خواهید شد که چرا برخی اشعارش سرشار از امید است و در برخی دیگر یأس و اندوه موج میزند. برخی اشعار حافظ نشان از تزویر و ظلم حاکمان دورهی او را دارد و برخی دیگر تغییر و بهبود شرایط حاکم بر جامعه را به تصویر میکشد.
3- پرهیز از پیشداوری و قضاوت
زندگینامهها مخاطب را از تولد تا مرگ شخصی خاص با خود همراه میکنند و سبب همزادپنداری میشوند. به همین دلیل، درک بسیاری از خطاهای آن شخص را برایمان آسانتر میکنند. با مطالعهی این کتابها، مخاطب به اصطلاح با کفش دیگری راه میرود و بدین ترتیب دشواریهای شرایط گوناگون و تصمیمگیری در آن راه را هرچه بهتر درک میکند. این تجربه مخاطب را یاری میکند تا در طول زندگیاش، کمتر به کرسی قضاوت بنشیند. این مورد میتواند حاصل درک بهتر آثار و اندیشههای مشاهیر باشد که پیش از این به آن اشاره کردیم.
4- آموختن از افرادی که موانع و مرارتهای زندگی را به فرصت تبدیل کردند
زندگینامهها به ما میآموزند که گاهی رنجها شخصیت انسان را تعالی میبخشند و موانع و دشواریها محرک تلاش و انگیزه میشوند.
از زمان تولد تا مرگ، زندگی بارها و بارها موقعیتهای مسئلهساز و دشواریهای گوناگون را پیش روی آدمی میگذارد و او را به مبارزه دعوت میکند. این موقعیتها فراخوانی است که فرد را در دوراهی مبارزه و ایستادگی یا پذیرفتن شکست و تسلیم شدن قرار میدهد. یک مبارزهی پُرقدرت میتواند از فردی ضعیف شخصیتی سرسخت و بیهمتا بسازد.
برای نمونه، در کتاب «توران میرهادی» (حوزهی کودک) از مجموعهی «انسانهای کوچک؛ آرزوهای بزرگ» زندگینامهی بانویی فرهیخته را میخوانیم که در طول زندگیاش بارها سوگوار عزیزانش شد. اما این رنجها از او شخصیتی استوار و بااراده ساخت. او از مادرش آموخته بود که غم بزرگ را باید به کاری بزرگ تبدیل کند. «گفتوگو با زمان» و «توران، دختر ایران» نیز دو نمونه از زندگینامههای باکیفیت دربارهی اندیشههای توران میرهادی برای بزرگسالان است.
خرید کتاب توران میرهادی – مجموعه انسان های کوچک؛ آرزوهای بزرگ
خرید کتاب گفتوگو با زمان، مجموعهی گفتوگوهای توران میرهادی
خرید کتاب توران، دختر ایران – توران میرهادی اندیشهمند و روشنگر نهادگذار
در کتاب «پیروزی بر شب» (حوزهی نوجوان) زندگینامهی پسرکی را مطالعه میکنیم که در یک سانحه ابتدا کمبینا و سپس نابینا میشود. او لویی بریل مخترع خط بریل، رسمالخط ویژهی نابینایان، است. او با روحیهی شکستناپذیر و کوشای خود توانست میلیونها انسان نابینا را از تاریکی مطلق نجات داده، آنان را به دنیای کتاب و آگاهی پیوند دهد.
5- مطالعهی دقیقتر دورههای تاریخی با استفاده از زندگینامهها
هر دورهی تاریخی ویژگیهای منحصربهفردی دارد که زندگی فردی و اجتماعی اشخاص از آن تأثیر میپذیرد؛ بنابراین بخش چشمگیری از رخدادهای یک زندگینامه ماحصل تصمیمات حاکمان و صاحبمنصبان آن دوره است؛ برای نمونه، با مطالعهی کتاب «چارلز دیکنز و بچههای خیابانی لندن» (حوزهی نوجوان و بزرگسال) مخاطب ضمن خواندن زندگینامهی نویسندهای حاذق و چیرهدست با وضعیت سیاسی، فرهنگی و معیشتی دورهی ویکتوریا در انگلستان آشنا میشود. زمانهی دیکنز با انقلابهای خونین متعددی در کشورهای همسایه همزمان بود. دیکنز طرفدار انقلاب نبود، چون به تجربه میدانست سبب هرجومرج و اغتشاش میشود؛ همان اتفاقی که در فرانسه افتاد. در این کتاب، با یکی از مسالمتآمیزترین تغییرات اجتماعی-سیاسی تاریخ مواجه هستیم؛ زیرا چارلز دیکنز و بسیاری از فرهیختگان زمان او با استفاده از نبوغشان در هنر و ادبیات موجب تغییر و بهبود شرایط شدند.
خرید کتاب چارلز دیکنز و بچههای خیابانی لندن
همچنین کتاب «دزیره» (حوزهی نوجوان و بزرگسال) در قالب داستانی مهیج و عاشقانهای کلاسیک مخاطب را به دورهی تاریخی مهمی میبرد که رخدادها و جنگهای بزرگی را در بر میگیرد. این کتاب رخدادهای پس از انقلاب فرانسه را به تصویر میکشد و سیاستمداران بزرگ و قدرتمندی چون ناپلئون بناپارت و ژان باپتیست برنادوت را معرفی میکند. ژانر این کتاب سبب میشود مخاطب ارتباط بهتری با وقایع بگیرد و رخدادهای تاریخی آن در ذهنش ماندگار شود.
خرید کتاب دزیره (جلد اول) – مجموعه عاشقانههای کلاسیک خرید کتاب دزیره (جلد دوم) – مجموعه عاشقانههای کلاسیک
6- آشنایی با درونمایههای فرهنگهای گوناگون و تحولاتشان در طول زمان
با مطالعهی زندگینامهها میتوان به درون قبیله، روستا یا شهری قدم گذاشت که در طول عمر، شاید هیچگاه امکان دیدن آن مکان یا ملاقات با مردمش برایمان فراهم نشود. به عبارت دیگر، میتوان گفت که زندگینامهها نوعی مطالعات اجتماعی مهیج و جذاباند. این کتابها راهی برای مطالعهی ارزشها، هنجارها، خردهفرهنگها و تفاوتهای فرهنگی اقوام گوناگون هستند. محمد بهمنبیگی، که بنیانگذار آموزشوپرورش عشایری در ایران است، در مجموعهی آثارش از آدابورسوم عشایر فارس مینویسد. در کتاب «عرف و عادت در عشایر فارس» (حوزهی بزرگسال) مخاطب با رسوم ازدواج و طلاق، مجازاتها و حقوق کیفری عشایر فارس آشنا میشود.
خرید کتاب عرف و عادت در عشایر فارس
در کتاب «روشنگران تاریکی» (حوزهی بزرگسال) مخاطب با جبار باغچهبان و همسرش، صفیه میربابایی، در میانهی جنگ و آشوب، بارها از شهرهای گوناگون گذر میکند. در این کتاب میتوان از وضعیت فرهنگی و کیفیت سوادآموزی آگاه شد؛ همچنین دربارهی تحولی که جبار باغچهبان و صفیه میربابایی در این حوزه ایجاد کردند، اطلاعات جامعی به دست آورد. جبار باغچهبان بنیانگذار نخستین مدرسهی ناشنوایان ایران در تبریز و اولین مؤلف و ناشر کتاب کودک در ایران است.
خرید کتاب روشنگران تاریکی – خودنوشتهای جبار باغچهبان و همسرش
7- آشنایی با مشاغل و هنرهای گوناگون
زندگینامههای فراوانی دربارهی هنرمندان، بهخصوص موسیقیدانان و نقاشان مشهور، وجود دارد. با مطالعهی این کتابها مخاطب از چگونگی شکوفا شدن استعدادهای شخص هنرمند، پشتکار و روند پیشرفت او مطلع میشود.
زندگینامهی «لئوناردو داوینچی چه کسی بود؟» (حوزهی نوجوان) مخاطب را با هنرمندی بلندپرواز آشنا میکند که از متفاوت اندیشیدن نمیهراسد. او مخترع، موسیقیدان، مهندس، دانشمند و نقاش است. از این رو، مطالعهی زندگینامهی او مخاطب را با هنرهای گوناگون آشنا خواهد کرد.
خرید کتاب لئوناردو داوینچی چه کسی بود؟ – مجموعهی چه کسی بود؟
با مطالعهی کتاب «ولفگانگ موتسارت چه کسی بود؟» (حوزهی نوجوان) مخاطب قدم به دنیای موسیقی میگذارد و ضمن خواندن زندگینامهی موسیقیدانی نابغه و ماهر با سازهای گوناگون و موسیقیدانان دیگری چون سباستین باخ آشنا میشود.
خرید کتاب ولفگانگ موتسارت چه کسی بود؟ – مجموعهی چه کسی بود؟
8- پرهیز از نگرش سیاه و سفید
محیط اجتماعی و شیوهی تربیتی گاه نگرشی سیاه و سفید یا به بیانی همه یا هیچ را در جامعه ترویج میکند. با مطالعهی زندگینامهها این تصورات منعطف میشوند و از کمالگرایی و پیشداوری فاصله میگیرد. ما با خواندن زندگینامهی افرادی که از آنها شکلی اسطورهای یا شیطانی ساختهایم، غافلگیر خواهیم شد. شاید شخصی را به داشتن نیکوترین خصلتها بشناسیم، اما با مطالعهی زندگینامهاش با دیگر زوایای شخصیتی او نیز آشنا شویم؛ ابعادی که هرگز انتظارشان را نداشتهایم. چهرهی اجتماعی و شخصی افراد گاه کاملاً با یکدیگر متفاوت است.
از سوی دیگر، در طول تاریخ، بسیاری از افراد به دلیل اقدامات چشمگیرشان به اسطورههایی بیهمتا بدل شدند و بسیاری دیگر منفور شدند. این بزرگنماییها تاریخ را از واقعیت دور میکند؛ برای نمونه، مصطفی کمال آتاترک، که نظامی، دولتمرد، نویسنده، بنیانگذار و نخستین رئیسجمهور جمهوری ترکیه بود، اصلاحات بسیار ارزشمندی برای کشورش انجام داد، اما تمام اصلاحاتش درست و کارساز نبود؛ زیرا روحیهی نژادپرستی آتاترک، که در زندگینامهاش مبرهن و آشکار است، در آن زمان نیز سبب اختلافات و تبعیض میان مردمان ترکیه شده بود.
9- افشای حقیقت چهرههای سیاسی و ستمگری حکومتها
برخی زندگینامهها سرگذشت قربانیان یک حکومت یا جریان سیاسی هستند؛ مانند کتاب «آخرین دختر» (حوزهی بزرگسال). این اثر اتوبیوگرافیای است از زندگی نادیا مراد؛ دختری که همراه هزاران دختر دیگر در راستهی بردهفروشی داعش معامله شد و بارها مورد آزار جسمی، جنسی و روحی قرار گرفت. اما در نهایت از چنگال شبهنظامیان خلافت اسلامی گریخت و موفق شد جنایتهای آنان را برملا کند. در حال حاضر، نادیا فعال حقوق بشر و برندهی جایزهی صلح نوبل است.
زندگینامههایی از این دست ماهیت اصلی حکومتهای محافظهکارانهای را که فعالیتها و اقدامات ظالمانهی خود را از دنیا مخفی کردهاند، فاش میسازد. کتابهای حوزهی بزرگسال با عناوین «به خاطر زندگی»، «دختری با هفت اسم» و «روح گریان من» از جمله زندگینامههایی هستند که اطلاعات مهمی را دربارهی رژیم دیکتاتوری کرهی شمالی افشا میکنند.
10- امید بخشیدن
ماجراجویی، ایستادگی، شهامت، شکست و شروع دوباره از عناصر مهم یک زندگینامهاند. در نگاه اول، شاید شخصیت موفق و جنگجو فردی خوشاقبال به نظر برسد، اما با آگاهی از مسیر پررنجوزحمت و شکستهای پیدرپیاش به پشتکار و استقامت او پی میبریم. حتی میتوان گفت که برخی زندگینامهها در امید و انگیزه بخشیدن قدرتی بیش از کتابهای انگیزشی دارند.
بسیاری از مشاهیر اشخاصی با نیازهای ویژه بودند. اما با وجود معلولیتهای گوناگون موفقیتهای بزرگی کسب کردهاند؛ مانند کتاب «رؤیای امانوئل» (حوزهی کودک). این اثر زندگینامهی امانوئل افوسو دوچرخهسواری است که از ابتدای تولد فقط یک پای سالم داشت. هلن کلر شخصیت برجستهی دیگری است که تاکنون نسخههای کوتاه و بلندی از زندگی او منتشر شده است.
کلام پایانی:
بیگمان مزیتهای فراوانی در مطالعهی زندگینامهها نهفته است. اما در این جُستار به بررسی بارزترین امتیازات مطالعهی زندگینامهها پرداخته شده و از باقی موارد چشمپوشی شده است؛ زیرا این جُستار به اختصار هدف ترویجی دارد و خواستار مخاطبانی همهخوان است.
با مطالعهی هر زندگینامه میتوان تولدی دوباره یافت؛ تجربههای تازهای کسب کرد؛ جهان را به گونهای دیگر دید و ذهن و روح را پرورش داد. زندگینامهها از دل واقعیت بیرون میآیند. حقیقت گاه مانند یک سیلی دردناک و در عین حال بیدارکننده است؛ اما گاه نیز عاملی تسلیدهنده و امیدبخش برای روزهای پُرمشقت و تلخ به شمار میآید.
رنج در حقیقت حیات نهفته و همراه همیشگی انسان است و گریزی از آن نیست. اما برخی افراد، که از اتصال روح و روان ما موجودات به یکدیگر آگاهند، انتخاب میکنند رنجهایشان را بشناسند، تلاش میکنند از تکرار این مرارتها بکاهند و حتی پس از گذر از تجربههای تلخشان، برای زدودن آنها از جهان میکوشند. حال آنکه برخی دیگر از شناخت رنجها اجتناب میکنند و تسکین را در شریک کردن دیگری در تلخیهای خود میبینند؛ ذهن و روح این افراد هرگز آرام نخواهد گرفت.
بر این مبنا و بر اساس بینش هر انسان دربارهی رنج، میتوان تعریف تازهای از زندگینامه عرضه کرد. بنا بر این دیدگاه، زندگینامهها روایت چگونگی مواجه شدن با رنج است و هر انسانی روایتی منحصربهفرد از آن دارد: قصهای نو؛ تجربهای نو.