معلم کتاب‌خوان؛ چگونه رفتار خواندن آموزگار بر دانش‌آموزان اثر می‌گذارد؟

به استناد پژوهش‌ها و منابع علمی معتبر

مقدمه

معلم نه‌تنها آموزش‌دهنده‌ی مهارت‌های خواندن است، بلکه یکی از نیرومندترین الگوهای فرهنگی در زندگی کودک و نوجوان محسوب می‌شود. رفتار، گفتار و نگرش او نسبت به کتاب می‌تواند سال‌ها در ذهن شاگردان ماندگار بماند.
بر اساس نظریه‌ی یادگیری اجتماعی بندورا (Bandura, 1977)، انسان‌ها رفتارهای دیگران را از راه مشاهده می‌آموزند، به‌ویژه زمانی که آن افراد از نظر جایگاه اجتماعی یا عاطفی برایشان مهم باشند. بنابراین، وقتی دانش‌آموزان آموزگاری را می‌بینند که با علاقه و لذت کتاب می‌خواند، ناخودآگاه می‌آموزند که خواندن عملی ارزشمند و لذت‌بخش است.

مطالعات گسترده‌ای در سازمان همکاری و توسعه اقتصادی OECD و بنیاد ملی سواد National Literacy Trust و مجلات آموزشی نشان می‌دهد که رفتار و الگوی خواندن معلم، حتی بیش از برنامه‌های رسمی سوادآموزی، بر انگیزه‌ی مطالعه‌ی دانش‌آموزان تأثیر دارد.

۱. معلم به عنوان الگوی زنده‌ی خواندن

دانش‌آموزان از چهره‌ی معلم، لحن صدای او در هنگام بلندخوانی، و گفت‌وگوهای روزمره‌اش درباره‌ی کتاب تأثیر می‌گیرند.
پژوهش کرمین و همکاران Cremin et al. (2014) در دانشگاه کمبریج نشان داد آموزگارانی که خودشان به‌طور منظم مطالعه می‌کنند و در کلاس از تجربه‌های خواندن‌شان می‌گویند، دانش‌آموزانی فعال‌تر، پرسشگرتر و کتاب‌خوان‌تر دارند.

۲. «خواننده‌ی نمایان بودن»؛ رفتار الهام‌بخش در کلاس

اصطلاح خواننده مرئی «Visible Reader» یا خواننده‌ی نمایان به معلمی گفته می‌شود که در کلاس، خواندن را در برابر دانش‌آموزان انجام می‌دهد — مثلاً چند دقیقه‌ای از کتابی برای خود می‌خواند، یا نشان می‌دهد که کتاب همراه دارد.
به گفته‌ی مککی و کرمین Mackey & Cremin (2019)، این نمایش ساده اما واقعی از رفتار خواندن، تأثیر بیشتری از هر سخنرانی درباره‌ی فواید مطالعه دارد.

۳. گفت‌وگوی کتابی؛ کلاس به عنوان جامعه‌ی خوانندگان

وقتی معلم از کتاب‌هایی که خوانده صحبت می‌کند، از دانش‌آموزان درباره‌ی کتاب‌های محبوبشان می‌پرسد، یا گوشه‌ای از کلاس را به «دیوار کتاب» اختصاص می‌دهد، کلاس به محیطی گفت‌وگویی و مشارکتی تبدیل می‌شود.
گوتریه و ویگفیلد Guthrie & Wigfield (2000) در مدل «انگیزش خواندن» نشان دادند که گفت‌وگو درباره‌ی کتاب، حس تعلق به جمع خوانندگان را افزایش می‌دهد و انگیزه‌ی درونی برای مطالعه را تقویت می‌کند.

۴. ایجاد فرصت برای انتخاب آزاد

یکی از نشانه‌های معلم کتاب‌خوان، احترام به انتخاب دانش‌آموزان است. او کتاب تحمیل نمی‌کند، بلکه فهرستی متنوع ارائه می‌دهد تا هر دانش‌آموز با توجه به سلیقه‌ی خود انتخاب کند. کرشن Krashen (2011) در نظریه‌ی «خواندن آزاد داوطلبانه» تأکید می‌کند که آزادی در انتخاب متن، قوی‌ترین عامل در پرورش علاقه به خواندن است.

۵. بلندخوانی به عنوان تجربه‌ی مشترک

بلندخوانی در کلاس، به‌ویژه زمانی که معلم با احساس و بیان طبیعی بخواند، یکی از مؤثرترین روش‌های ترویج خواندن است.
در پژوهش کلارک و تراوینن Clark & Teravainen (2017) آمده است که ۶۵٪ از دانش‌آموزان ابتدایی که معلمشان برایشان کتاب می‌خواند، گفته‌اند از کتاب و مدرسه بیشتر لذت می‌برند. بلندخوانی، علاوه بر افزایش دایره‌ی واژگان و درک مطلب، نوعی تجربه‌ی مشترک فرهنگی میان معلم و شاگرد می‌سازد.

۶. حضور کتاب در فضای آموزشی

در کلاس معلم کتاب‌خوان، کتاب‌ها دیده می‌شوند: در قفسه‌ها، روی میز، در تابلوهای معرفی کتاب یا در گوشه‌ی مطالعه. بر اساس دیدگاه سازمان همکاری و توسعه اقتصادی OECD (2022)، ایجاد محیط‌های غنی از کتاب، احساس مالکیت و کنجکاوی نسبت به مطالعه را در دانش‌آموزان تقویت می‌کند. محیط آموزشی اگر از متن و تصویر خالی باشد، انگیزه‌ی خواندن نیز کاهش می‌یابد.

۷. پیوند کتاب با زندگی واقعی

معلم کتاب‌خوان، خواندن را به مسائل روز، احساسات انسانی و رویدادهای واقعی پیوند می‌دهد. او از کتاب برای گفت‌وگو درباره‌ی دوستی، احترام، یا محیط‌زیست استفاده می‌کند تا دانش‌آموزان درک کنند کتاب فقط برای نمره نیست، بلکه برای زندگی است.
روزنبلات Rosenblatt (1994) در نظریه‌ی «خواندن واکنشی» (Transactional Reading) تأکید دارد که معنا از تعامل میان خواننده و جهان شکل می‌گیرد — معلم می‌تواند این تعامل را در کلاس فعال کند.

۸. استمرار و صداقت در رفتار

دانش‌آموزان رفتار نمایشی را به‌سرعت تشخیص می‌دهند. تأثیر الگوی معلم تنها زمانی ماندگار است که خواندن بخشی واقعی از زندگی او باشد.
در مطالعه‌ی گمبریل Gambrell (2011) درباره‌ی «انگیزه‌ی خواندن»، آمده است که صداقت و شور واقعی معلم، عامل کلیدی در درونی شدن علاقه به مطالعه است.

۹. حمایت از کتابخانه‌ی مدرسه

معلم کتاب‌خوان با کتابدار مدرسه همکاری می‌کند، دانش‌آموزان را به استفاده از کتابخانه تشویق می‌کند و خود نیز از منابع آن بهره می‌برد.
مطابق راهنمای ایفلا برای کتابخانه‌های مدرسه IFLA Guidelines for School Libraries (2020)، حضور فعال معلمان در برنامه‌های کتابخانه مدرسه، کیفیت آموزش سواد و انگیزه‌ی مطالعه‌ی دانش‌آموزان را به شکل چشمگیری افزایش می‌دهد.

جمع‌بندی

معلم کتاب‌خوان، خواندن را از فعالیتی آموزشی به تجربه‌ای انسانی تبدیل می‌کند. او با رفتار و گفت‌وگو، نه‌تنها مهارت خواندن، بلکه نگرش فرهنگی و اجتماعی دانش‌آموزان را شکل می‌دهد.
هر زمان که کودکی معلم خود را در حال خواندن ببیند، ذهن او پیامی روشن دریافت می‌کند: خواندن بخشی از زندگی است، نه تکلیف.

از چنین کلاس‌هایی، خوانندگان مادام‌العمر پرورش می‌یابند — کودکانی که خواندن را راهی برای فهمیدن و زیستن می‌دانند.

منابع

• Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

• Clark, C., & Teravainen, A. (2017). Children’s and Young People’s Reading for Pleasure: 2016/17. National Literacy Trust.

• Cremin, T., Mottram, M., Collins, F., Powell, S., & Safford, K. (2014). Building Communities of Engaged Readers. Routledge.

• Gambrell, L. B. (2011). Seven Rules of Engagement: What’s Most Important to Know About Motivation to Read. The Reading Teacher, 65(3), 172–178.

• Guthrie, J. T., & Wigfield, A. (2000). Engagement and Motivation in Reading. In Handbook of Reading Research, Vol. III. Lawrence Erlbaum Associates.

• IFLA. (2020). Guidelines for School Libraries. The Hague: IFLA.

• Krashen, S. (2011). Free Voluntary Reading. Santa Barbara: Libraries Unlimited.

• Mackey, M., & Cremin, T. (2019). Teachers as Readers: Visible Reading Practices. Literacy, 53(3), 137–145.

• OECD. (2022). PISA Reading Literacy Framework. Paris: OECD Publishing.

• Rosenblatt, L. M. (1994). The Reader, the Text, the Poem. Southern Illinois University Press.