پیمان نامه حقوق کودک در سال ١٣٦٨/١٩٨٩ از سوی١٩١ کشور عضو سازمان ملل متحد به تصویب رسید و ایران هم در سال١٣٧٣ به صورت مشروط آن را پذیرفت. بر پایه ی ماده ی ۱۳و ۱۷ این پیمان نامه، کودک حق آزادی بیان دارد. او بدون توجه به مرزها باید امکان آزادی جست وجو، دریافت و ارائه اطلاعات وعقاید از هر گونه به شکل شفاهی، نوشتاری، آثار هنری و یا از طریق هر رسانه ای که کودک انتخاب می کند را داشته باشد.
حق دسترسی کودکان به اطلاعات
پیمان نامه حقوق کودک در سال ١٣٦٨/١٩٨٩ از سوی١٩١ کشور عضو سازمان ملل متحد به تصویب رسید و ایران هم در سال١٣٧٣ به صورت مشروط آن را پذیرفت. بر پایه ی ماده ی ۱۳و ۱۷ این پیمان نامه، کودک حق آزادی بیان دارد. او بدون توجه به مرزها باید امکان آزادی جست وجو، دریافت و ارائه اطلاعات وعقاید از هر گونه به شکل شفاهی، نوشتاری، آثار هنری و یا از طریق هر رسانه ای که کودک انتخاب می کند را داشته باشد. کشورهای عضو با آگاهی ازعملکرد مهم رسانه های گروهی تضمین خواهند کرد که کودک به اطلاعات و مطالبی که هدف آن ها ترویج رفاه اجتماعی، معنوی، اخلاقی و بهداشتی کودکان و نوجوانان است از منابع گوناگون ملی و بین المللی دسترسی پیدا کنند.
در این راستا، دولت ها، سازمان ها ی جامعه ی مدنی، کتابداران، معلمان، مربیان و پدران و مادران در فراهم آوردن امکانات لازم برای بهره مندی کودکان از این حقوق مسئول هستند. بنابراین، کتابخانه های کودکان و نوجوان (عمومی، آموزشگاهی) به شرط تحقق فضای فیزیکی و محتوایی آن ها، قابل دسترس ترین نهادهای فرهنگی خواهند بود که این حقوق را برای کودکان و نوجوانان فراهم می کنند.
پنج اصل رانگاناتان
پدر علوم کتابداری و اطلاع رسانی Shiyali Ramamrita Ranganathan شیالی راماریتا رانگاناتان تاریخ؟ هندوستان قوانینی پایه گذاشت که شالوده ی خدمات در کتابخانه ای آرمانی را تشکیل می دهند. پنج قانون کتابداری رانگاناتان که در سال ۱۹۳۱ در عباراتی سودمند و کوتاه تدوین و منتشر شد، امروزه نه در بیان، بلکه در محتوا و مفهوم، همچنان معتبر باقی مانده است.پنج اصل رانگاناتان به شرح زیر است::
- کتاب برای استفاده است
- هر خواننده ای کتابش
- هر کتابی خواننده اش
- در وقت خواننده صرفه جویی کنید
- کتابخانه موجودی زنده و پویاست
اطلاعات Information
مجموعه ای از آگاهی ها است که مبنای تولید و اکتشاف دانش قرار می گیرد. اطلاعات، حقیقت یا مفهومی است که از طریق رسانه های اطلاعاتی ارایه می شود و زندگی پیچیده اقتصادی، سیاسی و اجتماعی امروز ما را هدایت میکندو عنصری حیاتی برای ادامه زندگی است.اطلاعات کمک می کند که به درستی برنامه ریزی شود وهمچنین در تحقیق و پیشرفت دانش ودر سیاست گذاری ها و تصمیم گیری ها نقش به سزایی دارد. زمانی که به واژه نامه مراجعه می کنیم، معنا یا املای واژه ی مورد جست و جو، حرکت بعدی ما را تعیین می کند که باید آن را چگونه بکار بریم .ویا زمانی که قصد تاسیس مدرسه ای را داریم، اطلاعاتی درباره ی وضع زمین ، محیط فرهنگی و جغرافیایی و زیستی بدست می آوریم تا بتوانیم با برنامه ریزی صحیح تصمیم بگیریم.
کتابداری و اطلاع رسانی Library & Information Science
کتابداری: دانشی است که به مطالعه و بررسی شیوه های گوناگون تولید دانش، گردآوری منابع اطلاعاتی با توجه به نیاز جامعه، نظم دادن و سازمان دهی منابع دانش اعم از :(کتاب، نشریه، لوح فشرده، بانک های اطلاعاتی، پایگاه اطلاعاتی، اینترنت و وب و...)، بازیابی و گسترش آن به کمک منابع اطلاعاتی و سازمان و مدیریت کتابخانه می پردازد و در این راستا می کوشد تا در وقت خواننده یا کار بر صرفه جویی نماید.
اطلاع رسانی: دانشی است که در باره کیفیت و کاربرد اطلاعات، نیروهای حاکم بر جریان اطلاعات و ابزارهای آماده سازی اطلاعات برای دسترسی و استفاده ی مطلوب از آن ها می پردازد. کار اطلاع رسانی پرداختن به آن بخش از دانش است که به تولید، گردآوری، سازماندهی، ذخیره، بازیابی، ترجمه، انتقال، تبدیل و کاربرد اطلاعات مربوط می شود. دانش اطلاع رسانی همچنین درباره ی ارائه ی اطلاعات به صورت طبیعی یا ساختگی و کاربرد قالب ها برای انتقال کامل اطلاعات و شیوه های آماده سازی آن ها و ابزارها و فنون آن، همچون: رایانه ها و روش های برنامه ریزی آن ها بحث می کند.
کتابخانه Library
کتابخانه نهادی اجتماعی است که با گرداوری سازماندهی و نگهداری هر مجموعه ای اعم از کتاب های چاپی، ادواری ها و سایر مواد نوشتاری، دیداری – شنیداری و الکترونیکی و همراه با خدمات کارکنان به منظور ایجاد تمهیدات و تسهیلاتی برای استفاده از این مواد که برای رفع نیاز های اطلاعاتی، پژوهشی، آموزشی یا تفریحی استفاده کنندگان ضروری است.کتابخانه باید قادر باشد تا همسایگان خود را به افرادی تبدیل کند که از روی عادت به کتابخانه می روند و خواننده کتاب هستند . علاوه بر موارد فوق کتابخانه حیاتی ترین عامل تبادل فکریست. برخی از انواع کتابخانه ها عبارتند از: کتابخانه ملی کتابخانه های عمومی،کتابخانه های کودکان و نوجوانان کتابخانه های آموزشگاهی، کتابخانه های تخصصی، کتابخانه های روستایی، کتابخانه های شخصی، کتابخانه های سیار، کتابخانه های نابینایان، کتابخانه های دانشگاهی، کتابخانه های بیمارستانی و... .
کتابخانه ی ملی National Library
در هر کشوری کتابخانه ملی، کتابخانه مادر است و در تمامیت خود آیینه تمام نمای فرهنگ معنوی هر قوم وملتی به شمار می رود. در هر کشور تنها یک کتابخانه ملی وجود دارد و می تواند ارزشمند ترین و معتبر ترین کتابخانه آن کشور باشد. کتابخانه ملی مسئولیت فراهم آوری و نگهداری از تمام آثار منتشرشده در کل کشوررابعهده دارد.این امر بر اساس قانون واسپاری (مصوبه ای قانونی است که به موجب آن افراد حقیقی یا حقوقی که اثری را در نسخه های متعدد به صورت عمومی منتشر کرده اند، موظفند یک یا بیش از یک نسخه آن را به مؤسسه های ملی واسپاری نظیر کتابخانه ملی تحویل دهند.)انجام می شود .در ایران بیشتر اقشار جامعه اعم از پژوهشگران، اهل قلم، استادان،دانشجویان تحصیلات تکمیلی می توانند از کتابخانه ملی استفاده نمایند .
همچون: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران
کتابخانه ی عمومی Public Libraries
کتابخانه های عمومی یا همگانی کتابخانه هایی هستند که بیشتر با سرمایه عمومی و گاه توسط گروهی از افراد جامعه تاسیس شده و بطور رایگان ویا در برابر مبلغی جزیی در خدمت عموم مردم یک جامعه و یا یک منطقه هستند. این کتابخانه ها با فراهم آوری دانش و اطلاعات در گونه های مختلف اعم از مواد چاپی، دیداری ـ شنیداری و الکترونیکی به صورتی برابر ویکسان صرف نظر از نژاد، ملیت، سن، جنس، مذهب زبان، ناتوانی های جسمی و ذهنی وضعیت اقتصادی ووضعیت شغلی ودرجات تحصیلی وسواد در دسترس مردم قرار میگیرند. همچنین این کتابخانه ها ممکن است در خدمت عامه مردم باشند و یا به اقشار خاصی از استفاده کنندگان مانند کودکان، بیماران بیمارستان ها، زندانیان و ... خدمات ارائه دهند.
همچون: کتابخانه های وابسته به نهاد کتابخانه های عمومی کشور، کتابخانه های وابسته به شهرداری ها، کتابخانه های وابسته به کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.، کتابخانه های عمومی وابسته به نهادهای غیردولتی
بخش کودکان در کتابخانه های عمومی:
کودکان و نوجوانان تا سن ١٥ و ١٦ سالگی خواست های خاص خود را دارند آنها نیازمند کتاب ها و منابعی مانند’. نشریات و منابع دیداری – شنیداری و غیره با موضوع های خاص، ویژگیهای زبانی و واژگانی و سبک نوشتاری خاص وکتابهایی با چاپ و قطع و صحافی مخصوص در خور سن خودشان هستند .علاوه بر این کتابداران کوشش میکنند با توجه به خلاقیت ذهنی کودکان و نوجوانان امکاناتی را برای برخورداری از سرگرمیها و بازیهای سالم و خلاق برای آنها فراهم کنند و کتابخانه را به جایی جذاب برای ترویج عادت مطالعه در میان کودکان تبدیل کنند . کتابداران این مراکز هم باید از توانایی و دانشهای ویژه ای برخوردار باشند . این بخش در کتابخانه های عمومی در کنار کتابخانه بزرگسالان و یا در تالار جداگانه ای قرار دارد و دارای بخش های امانت، کتاب مرجع و پیایند ها است.این بخش در کتابخانه های عمومی بدلیل ویژگی های گروه های سنی گوناگون به واحد های جداگانه ای تقسیم می شود ، که خردسالان وکودکان و نوجوانان برای یکدیگر مزاحمت ایجاد نکنند. اما در کنار این نوع مراکز اخیراً کتابخانه های مستقلی تنها برای گروه سنی خاص تشکیل شده است و تحت عنوان کتابخانه نوزادان و خردسالان، کتابخانه کودک وکتابخانه نوجوان فعالیت می کنند.
همچون: بخش کودکان کتابخانه حسینیه ارشاد
کتابخانه های تخصصی یا اختصاصی Special Libraries
کتابخانه ای است که برای کمک به اعضای یک سازمان یا یک موسسه و با هدف رفع نیاز های ویژه آنان تشکیل می شود و مجموعه آن هم به موضوع یا بخشی از موضوعات خاص اختصاص دارد. کتابخانه های تحقیقاتی نیز که با مجموعه تخصصی خود خدمات اطلاعاتی ویژه ای را به گروهی از کاربران و پژوهشگران ارائه می دهند جزو کتابخانه های تخصصی محسوب می شوند .بطور کلی عملکرد کتابخانه ی پژوهشی، مرکز اطلاعات، کتابخانه ی تحقیقاتی، و مرکز خدمات اطلاع رسانی هم مانند کتابخانه های تخصصی است. در کل کتابخانه ی تخصصی کتابخانه ای است که: ١) مجموعه ی آن از نظر موضوع ماهیت تخصصی دارد، ۲) به گروهی متخصص خدمات ارائه می کند، ۳) نیروی انسانی شاغل در این کتابخانه در یک رشته ی موضوعی تخصص دارد، و ۴) خدمات اختصاصی و ویژه ارائه می دهد. .
همچون : کتابخانه ی تحقیقاتی شورای کتاب کودک، موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان، کتابخانه ی ترویج خواندن خانه کتابدار کودک و نوجوان، کتابخانه مرجع کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، کتابخانه کودکان کتابخانه ملی ایران، مرکز مطالعات ادبیات کودک دانشگاه شیراز، ...
کتابخانه های کودکان و نوجوانان Children libraries
علاوه بر آنچه در بخش کودکان و نوجوانان کتابخانه های عمومی اشاره شد و با توجه به اهمیتی که ارائه خدمات کتابخانه ای در سراسر دنیا و عصر امروز برای کودکان و خانواده هایشان دارد و همچنین اهمیت دسترسی به گنجنه ی دانش و منابع چند فرهنگی جهان ضرورت کتابخانه هایی با سطح کیفی سواد آموزی و فراگیری بالا از اهمیت ویژه ای برخوردار است . کتابخانه ها قادر خواهند بود کودکان و نوجوانان را برای شرکت در فعالیت های اجتماعی آماده سازند . این گونه کتابخانه ها باید پیوسته خود را با تغییرات روز افزون جامعه سازگار کنند و به نیازهای اطلاعاتی فرهنگی و تفریحی همه ی کودکان پاسخ دهند . تمام کودکان باید با کتابخانه های محل خود ماءنوس باشند ودر آن احساس راحتی کنند و مهارت و ورزیدگی های لازم را برای استفاده از کتابخانه بیاموزند .
همچون :کتابخانه های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، کتابخانه ی کودک خانه کتابدار کودک و نوجوان
کتابخانه نوزادان وخردسالان Babies and toddler libraries
نوزادان و خردسالان به دلیل ویژگی ها و توانایی های خاص جسمانی وحرکتی نیاز به کتابخانه مخصوص خود دارند. سالهای اخیر ایجاد کتابخانه های نوزادان نیز مورد توجه قرار گرفته است که می تواند شروع تازه ای برای این نوع کتابخانه ها باشد . بدیهی است که این مراکز منابع، وسایل وتجهیزات و نیروی انسانی خاص خود را نیاز دارد. مخاطبان این کتابخانه ها خردسالان ٠-٦ سال هستند . خدمات کتابخانه برای این گروه همراه با ارایه خدمات برای والدین آنان است. در سال های اخیر کتابخانه های عمومی دست به ابتکار جالبی زده ا ند . آنان با ارسال کارت های عضویت برای نوزادان در بیمارستان های اطراف کتابخانه ، آن ها را از بدو تولد به عضویت کتابخانه در می آورند . کتابخانه با ارسال بسته هایی شامل منابع ساده، لالایی ها، کتابهای پارچه ای و سباب بازی و . . . مناسب این گروه، آنان را از همان ابتدا با خواندن آشنا می کنند.
کتابخانه نوجوانان Youth libraries
دوره نوجوانی به دلیل ورود به دوران بلوغ مرحله خاصی در زندگی فرد به شمار می آید . به همین دلیل شاید نوجوانان چندان تمایلی به همجواری با کودکان کوچکتر از خود نداشته باشند، بنابراین توجه به آن ها و ارایه خدمات به نوجوانان در کتابخانه ها از اهمیت بیشتری برخوردار است. از این رو در سال های اخیر توجه به ایجاد کتابخانه ویژه نوجوانان بیشتر دیده می شود. بسیاری از نوجوانان مطالعه شخصی و اختیاری را در این مرحله ای از زندگی کنار می گذارند. آشناسازی نوجوانان با طیف گسترده ی کتاب هایی که با علایق متغیرشان سازگار باشد، از جمله وظایف کتابداران و دیگر کسانی است که در جریان رشد و تغییرات روانی و احساسی آن ها قرار دارند. کتابخانه ها می توانند با فراهم آوری و دسترس پذیر کردن منابع و فضایی که رشد فکری، احساسی و اجتماعی نوجوانان را پرورش دهد، نقش مهم و موثری را در گذار موفقیت آمیز آن ها از مرحله ی کودکی به دوران نوجوانی ایفا کنند. مخاطبان این کتابخانه ها تمامی نوجوانان ۱٢- ۱۶ سال هستند.
همچون: کتابخانه نوجوانان در اصفهان
کتابخانه های آموزشگاهی School Libraries
جامعه دانش آموزان از مقطع پیش دبستان، سال های نخستین دبستان تا آخرین سال های دبیرستان به کتابخانه نیازمندند. بنابراین کتابخانه های آ موزشگاهی شامل کتابخانه های پیش دبستان، دبستان، دوره راهنمایی، دبیرستان و پیش دانشگاهی و حتی کتابخانه کلاسی است . این کتابخانه هانه تنها به منظور پشتیبانی از برنامه های آموزشی مدرسه بلکه برای ترویج کتاب خوانی نیز فعالیت دارند . برای رسیدن به این امر با ارائه خدمات مربوط از طریق فراهم آوردن مواد ، امکانات و خدمات فردی و گروهی عملی می شود . کتابخانه آموزشگاهی باید بتواند پاسخگوی نیازهای آموزشی ، اطلاعاتی ، تحقیقاتی واوقات فراغت دانش آموزان و معلمان باشد و روحیه پژوهش و میل مطالعه را در آنها ایجاد نماید . در آموزش نوین این گونه کتابخانه ها اهمیت بسزایی دارد.
همچون : مجتمع آموزشی خرد
کتابخانه های کودکان و نوجوانان ویژه آسیب د ید گان جسمی - ذهنی
خدمات ویژه ومواد کتابخانه ای باید به استفاده کننده گانی که به هر دلیل نمی توانند از خدمات عادی کتابخانه استفاده کنند مانند آسیب دیدگان جسمی – ذهنی ارائه شود . آشنا کردن کودکان با کتاب وکتابخانه و ایجاد عادت به مطالعه به منظور برخورداری از زندگی لذت بخش ، پی بردن به استعداد ها و توانایی های فردی و ایجاد علاقه و امید در افراد معلول و تشویق آنان برای کسب استقلال فردی امکان پذیر خواهد بود. این کتابخانه ها با ایجاد فضایی مناسب برای رشد توانمندی های ذهنی و مهارتی کودکان کم توان جسمی و مناسب . سازی منابع و تجهیزات ویژه ی کودکان و نوجوانان نابینا، ناشنوا و آسیب دیدگان جسمی، همچون: کتاب گویا(صدای ضبط شده، صدای مصنوعی)، کتاب لمسی، کتاب بریل، کتاب چاپ درشت، کتاب مناسب سازی شده برای ناشنوایان، نوارهای ویدئویی (قصه گویی به زبان اشاره) و وسایل و تجهیزات کمکی، مانند: دستگاه تایپ پرکینز، کامپیوتر برجسته نگار، دستگاه به دید، ضبط صوت، ... وجود داشته باشد.
معماری داخلی این کتابخانه ها باید با توجه به نوع معلولیت، برای استفاده ی راحت و ایمن این گونه مخاطبان طراحی شوند. استفاده از اتاق های مطالعه ی تک نفره با تجهیزات مناسب، حذف هرگونه عوامل خطرزا همچون: ورودی های نامناسب، شیب های خطرناک، مسیرهای بدون دید، و موانع به ظاهر کوچک در مسیر عبور کودکان باید رفع شوند. استفاده از روکش های نرم برای ستون ها و سطوح سر راه و نصب نشانه های گویا یا لمسی از جمله مواردی هستند که باید به آن ها توجه کرد.
همچون: کتابخانه های فراگیر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
کتابخانه های روستایی Rural Libraries
این نوع کتابخانه با ارائه ی خدمات با هدف پرورش فکر و افزایش مهارت روستاییان و روستایاران تشکیل می شوند . کتابخانه های روستایی با ارائه خدمات عمومی و جنبی، گذران اوقات فراغت و سرگرمی فکری روستاییان را ممکن می سازد و با تأمین منابع، در توسعه ی پایدار کشاورزی و عمران روستایی نقش پشتیبان اطلاعاتی را ایفا می کند. به این ترتیب، در تمام طرح ها و پروژه های روستایی و کشاورزی، جایگاه ویژه ای دارد. به عبارتی، پایگاه و مرکز گردآوری و پخش اطلاعات روستا، کتابخانه ی روستایی است. نقش دیگر کتابخانه ی روستایی، پشتیبانی از سواد آموزی و یادگیری مداوم است. کسب دانش های لازم برای بهبود کیفیت زندگی و ترویج دانش کشاورزی و دامپروری و تولید صنایع و محصولات جانبی کشاورزی در میان آن ها، از دغدغه های اصلی کتابخانه های روستایی است. دولت ها و نهاد های غیردولتی می کوشند با بهره گیری از فنآوری های جدید اطلاع رسانی برای ارتقای سطح زندگی ساکنان روستاها، از مهاجرت آن ها به شهرها بکاهند و کتابخانه های روستایی می توانند ابزاری برای تحقق این منظور باشند
همچون: کتابخانه روستای خنگ، کتابخانه روستای ناچیت، کتابخانه روستای چایخانسر
کتابخانه های سیار Mobile Libraries
کتابخانه هایی هستند که به ساکنین نقاط دوردست کشو ویا گاهی محله های دور وحاشیه شهر ها و شهرکها و مناطقی که مردم در آنجا به کتابخانه عمومی دسترسی ندارند و رفتن به کتابخانه به سادگی میسر نیست کتاب می رسانند . این کتابخانه ها معمولا" خدمات کتاب رسانی را به کمک وسیله نقلیه چون مینی بوس، اتوبوس و گاهی به صورت صندوق، خورجین و سبد که بر پشت موتور یا قاطر حمل می شود و یا اشکال دیگر انجام می دهند. کارکرد اصلی کتابخانه ی سیار نیز مانند دیگر کتابخانه ها، به جریان انداختن اطلاعات و خدمات به جامعه ی تحت پوشش است.
همچون: کتابخانه سیار ساویسا مهوار در اسلام شهر (وابسته به شورای کتاب کودک)کتابخانه های سیار کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، کتابخانه سیار ناشنوایان حسینیه ارشاد
کتابخانه های بیمارستانی Hospital libraries
کتابخانه های بیمارستانی با دو کاربرد متفاوت مطرح است: ١- کتابخانه ای که در بیمارستان ها و سایر مراکز پزشکی ایجاد می شود و هدف آ ن اطلاع رسانی به جامعه پزشکی مربوطه مانند : پزشکان،پرستاران، تکنسین های آزمایشگاه ،پیرا پزشکان و مدیران بیمارستان است. که البته این تعریف مورد نظر ما نیست. ٢-کتا بخانه ای عمومی است که برای ارائه خدمات به بیمارانی که در بیمارستان بستری هستند و یا کارمندان آن مرکز ایجاد می شود . این مراکز گاهی توسط خود بیمارستان ، یا سازمان های علاقمند ویا خیریه و یا کتابخانه های عمومی اداره می شود . در حال حاضر در بخش کودکان بیمارستان ها و یا بیمارستان های ویژه ی کودکان خدماتی توسط سازمان های غیردولتی و یا خود بیمارستان ارائه می شود.
.همچون : کتابخانه بیمارستان فوق تخصصی سرطان کودکان محک
کتابخانه های مساجد Mosque Libraries
کتابخانه های مساجد هم دو کاربری دارد: گاهی مجموعه کوچکی از کتاب های دینی است که در یکی از شبستان های مسجد و یا در جوار آن و یا گاهی در کنار منبر و محراب نگهداری می شود تا در دسترس عموم قرار گیرد .اما از سال ١٣٧٢که ستاد عالی هماهنگی و نظارت بر کانون های فرهنگی و هنری مساجد تأسیس شد برنامه ریزی و ساماندهی این کتابخانه ها به شکل دیگری شروع شد. وزارت ارشاد و فرهنگ اسلامی نیز به کتابخانه های مساجد کتاب ارسال می کند. افرادی که از این کتابخانه ها استفاده می کنند بیشتر دانش آموزان و دانشجویان محلی هستند که می توانند کتاب امانت بگیرند. معمولاً کتابدار و اعضای استفاده کننده از اهالی یک محل هستند و کار در این کتابخانه ها داوطلبانه انجام می شود. هدف اصلی کتابخانه های مساجد خدمت به جامعه مومنان و سایر شهروندان به ویژه اهالی محل است.
کتابخانه های زندان Prison Libraries
نهاد یا سازمان تأدیبی که افراد در آن مرکز به صورت بازداشت بسر می برند زندان و کتابخانه ای هم که در محل بازداشگاه برای استفاده زندانیان ایجاد می شود کتابخانه زندان می گویند. هدف از این کتابخانه ها کمک کردن به زندانیان برای بدست آوردن شرایط مطلوب برای بازگشت به زندگی در اجتماع است.از وظایف این کتابخانه ها:
١)ایجاد و تقویت عادت به مطالعه در زندانیان؛٢)حمایت از خود آموزی وآموزش های انفرادی تحصیلات رسمی در تمام سطوح ؛ ٣)پرورش خلاقیت های فردی ؛ ٤) فراهم آوردن دسترسی زندانیان به اطلاعات مورد نیاز در زمینه های مختلف ؛ ٥)تأمین نیاز های برنامه های باز پروری فرهنگی ؛ ٦) پر کردن اوقات فراغت ؛ ٧)ایجاد علائق مثبت در افراد ؛ ٨)فراهم آوردن مواد خواندنی شغلی و حرفه ای برای کارکنان.
این مسئله در کانون های اصلاح وتربیت که محل نگهداری از کودکان ، نوجوانان و جوانان بزهکار است ،از اهمیت بیشتری برخوردار است.
کتابخانه های شخصی یا خانوادگی (Family Libries) Private Libraries
کتابخانه های شخصی یا خانوادگی یا خصوصی مجموعه ای از کتاب های گردآوری شده توسط افراد برای استفاده ی شخصی و کسب لذت است ونشان دهنده علایق و سلیقه های یک شخص یا افراد یک خانواده است تا یک جامعه و معمولا" برای تهیه آن از بودجه عمومی استفاده نمی شود.
کتابخانه خانگی Home Library
کتابخانه خانگی کتابخانه کوچکی است که در یک خانه شخصی، مجتمع های مسکونی تشکیل شود و یا مادران می توانند با کمک هم اتاقی در محله اشان را به این کار اختصاص دهند. این کتابخانه ها برای استفاده ی کودکان و نوجوانان محل و یا افراد مسن که به دلایل گوناگون نمی توانند از خدمات جاری کتابخانه های عمومی استفاده نمایند توسط افراد علاقمند دایر می شود. تشکیل چنین کتابخانه هایی یک اقدام شخصی است . کتابخانه خانگی در واقع جانشین ساده ای برای کتابخانه های عمومی است ، با این تفاوت که افراد در این کتابخانه ها همچون خانه خود احساس راحتی می کنند و آنجا را مانند خانه خود می پندارند و با کتابدارانش هم صمیمی تر هستند . در کتابخانه های خانگی کودکان و نوجوانان از توجه و مراقبت بیشتری برخوردارند . این کتابخانه ها معمولاً در یک اتاق جداگانه و یا گوشه ای از اتاق نشیمن خانه با تعداد محدودی قفسه تشکیل می شود . افراد می توانند با عضویت در کتابخانه های خانگی کتاب امانت ببرند و در سایر فعالیت های کتابخانه مشارکت نمایند . مجموعه این کتابخانه ها با یکدیگر متفاوت هستند . گاهی بیش از ٢٠٠٠و گاهی کمتر از ١٠٠ جلد کتاب دارند. از جنبه کیفیت هم با هم فرق دارند زیرا مراجعه کنندگان هم متفاوت هستند . سا عت کار و نوع پذیرش اعضأ و اداره آنجا هم متفاوت است. گاهی پاره ای از آنها هفته ای یکبار و گاهی بیشتر به مراجعین خدمات ارایه می دهند. اداره این مراکز گاهی توسط یک فرد و گاهی به شکل تعاونی و به صورت داوطلب اداره می شود و حق عضویت هم متغیر است.
مخاطب clientele
مجموع استفاده کنندگان و امانت گیرندگان منابع مطالعاتی از کتابخانه، به ویژه مجموع کسانی که با عضویت، از خدمات یک کتابخانه بهره مند می شوند، مخاطبان یک کتابخانه هستند. در باره ی مخاطبان کتابخانه های کودکان، دستاوردهای پژوهشی در زمینه ی رشد و پرورش کودک، به شناخت دوره های رشد و پرورش زبانی، شناختی، شخصیتی و اجتماعی در کودکان انجامیده است، که در شناسایی بهتر و ارائه ی خدمات کتابخانه ای متناسب با هر یک نقش بسیار دارد. آهنگ پیشرفت تمامی کودکان در پیمودن این مراحل یکسان نیست. این ویژگی ها در بسیاری از کودکان در گروه سنی معینی بروز می کند. کودکان برای پشت سر گذراندن هر مرحله ی خاص از رشد، به کتاب هایی (منابع مطالعاتی ) ویژه نیاز دارند. این منابع پیشروی آن ها را به سوی مرحله ی بعدی ممکن می سازند. به همین سبب، شناخت گوناگونی رشد و پرورش کودک برای تمامی کسانی که با کودکان و نوجوانان سرو کار دارند، سودمند است.
خواندن Reading
خواندن زیر مجموعه مطالعه است. ومطالعه بررسی عمیق و همه جانبه یک مقوله است و شامل خوب دیدن، خوب شنیدن و لمس کردن و چشیدن ، تجربه کردن ، پرسش کردن و به دنبال پاسخ ها بودن است. ولی خواندن عملی است که در آن علائم نوشتاری شناسایی می شود ، علائم نوشتاری به صوتی تبدیل و مجموعه علائم و آواها درک می شود و در نتیجه معنا از آن بدست می آید. بدیهی است این درک بی هدف نخواهد بود. خواننده گاه به قصد آموختن، زمانی با هدف آگاه شدن و در جایی برای قصد لذت بردن و پر کردن اوقات فراغت به آن روی می آورد.با توجه به ویژگی های کودکان پی می بریم که صرف نظر از نیاز های ابتدایی که بیشتر جنبه زیستی دارد ، انسان در تمام فعالیت های ذهنی وراهبردی خود به خواندن نیاز دارد. خواندن عملی اکتسابی است که باید زمینه و بستر مناسب آن به وجود آید. پایگاه هایی که در ایجاد عادت به مطالعه و خواندن نقش سازنده دارند :١)خانواده ؛ ٢) مدرسه؛ ٣ ) کتابخانه های عمومی و٤)سایر رسانه های گروهی اند. در یک جمع بندی اگر همه ی رسانه ها اعم از چاپی و صوتی و تصویری در هماهنگی کامل با یکدیگر عمل کنند، نه تنها مخل خواندن نیستند بلکه گزیده خواندن و خوب خواندن و عمیق خواندن را ترویج می کنند بطوریکه مطالعه وخواندن به عنوان یک ارزش در جامعه نهادینه می شود.
کتابدار Librarian
در یک تعریف کلی کتابدار کسی است که با داشتن دانش کتابداری، به کار کتابداری و امور فنی آن اشتغال دارد. اما نباید فراموش کرد که کتابداری ترکیبی از زمینه های دانش، مهارت فنی و انسان گرایی است. از جنبه ی اخلاق کتابداری، کتابدار در هر یک از انواع کتابخانه ها باید این گونه تربیت شو د:
١-نسبت به نظریه های مختلف فردی بی طرف باشد و اجازه دهد هر کس با هر اندیشه ای آزادانه حرفش را بزند.
٢-برای آزادی حرمت قائل شود و آن را حفظ کند و آزادی مطالعه، اندیشه، گفتار، مطبوعات و غیره را ضمانت کند.
٣-کتابدار باید اعتقاد خود را با استدلال و بسیار رسا بیان کند.
٤-کتابدار باید خود خواننده ای آزمند باشد و برای کمک به دیگران شور و شوق داشته باشد.
اما کتابداران کتابخانه های کودک و نوجوان وآموزشگاهی با توجه به امکانات فراوانی که برای پیشبرد و ترویج کتاب خوانی در اختیار دارند باید نکات دیگری را هم رعایت نمایند.آنان می توانند با پدید آوردن محیطی گرم وجذاب ویا با انجام فعالیت های نوآورانه گوناگون باعث جذ ب کودکان و نوجوانان به سوی کتاب و کتابخانه شوند. این فعالیت ها در پیوند با درون و بیرون از کتابخانه در گستره ی جامعه خواهد بود . فعالیت های درون کتابخانه ای شامل : قصه گویی، داستان خوانی ، شعر خوانی برای کودکان و نوجوانان ، نشست ها و گفت وگوها، اجرای انواع نمایش های عروسکی و ... که نیازمند برخی امکانات است. ولی فعالیت های بیرون از کتابخانه نیاز به همراهی خانواده ها، آموزگاران، مربیان دارد.
کتابداران کودک و نوجوان برای موفقیت در کار خود باید دارای شرایط زیر باشند:
الف) شناخت کودک
١-درک درستی از دوران کودکی، نوجوانی و جوانی داشته باشد٢- محیطی شاد و لذت بخش برای کودکان برای مطالعه ایجاد و علاقه آنان را به کتابخانه جلب نماید.٣- .ضمن شناخت و آشنایی با رسانه های جدید و مزایا و معایب آنها، نیاز های کودک و نوجوان را رفع نماید. ٤-از علایق کودکان و نوجوانان و نحوه ی تفکر و رفتار آن ها به خوبی آگاه باشد.
ب) ویژگی های فردی
١-واقع بین ودارای انعطاف باشد ٢-بردبار و شکیبا باشد. افراد عصبی، زود رنج و مضطرب که با کوچکترین مسئله آرامش خود را از دست می دهند برای اینکار مناسب نیستند. ٣-خیلی سختگیر وجدی نباشد و روحیه جوان داشته باشد. ٤-در ارتباط با دیگران قوی باشد وبتواند به خوبی با کودکان و والدین آنها و مدیران و سایر کارکنان ارتباط برقرار کند. ۵-دلسوز ، خوش خلق وخوش رفتار باشد ،که باعث موفقیت در کار او خواهد شد و مانع دلسردی مخاطب به کتاب و کتابخوانی می شود. او باید دوست همه باشد. ٥-به کودکان ، کتاب ها و کتابخانه علاقمند باشد و بدون تعصب با کودکان و بزرگسالان برخورد کند و توانایی بر قراری ارتباط مثبت با آنان را داشته باشد.٦-شرایط سخت کار را پذیرا باشد و پشتکار و تلاش لازم را در پیشبرد رسالت خود به کار گیرد. ٧-به کار کتابداری ایمان و اعتقاد داشته باشد و در هر شرایطی عاشق کار خود باشد.
پ) دانش و مهارت فنی
١-ضمن آشنایی با ادبیات کودک، مجموعه کتاب های خود را بشناسد و از منابع مرجع ویژه کودکان آگاه باشد و توانایی انتخاب کتاب های خوب را داشته باشد. و سیر مطالعاتی مخاطبان را هدایت کند. ٢-آگاهی از منابع و مواد اطلاعاتی موجود در بازار ومکان یابی آن ها برای انتخاب و تهیه انواع مواد آموزشی و سرانجام گزینش و سفارش، و این کار باید با همکاری خانواده ها، معلمان و مربیان انجام شود. ٣- آشنایی با خدمات فنی و تکنولوژی اطلاعات برای سازماندهی منابع و ساماندهی برنامه های خدمات کتابخانه ای و انجام هر چه ساده تر آن. ٥- ایجاد ارتباط و هماهنگی بین کتابخانه های کودک و نوجوان و سازمان هایی که با کودکان سر و کار دارند تا بتوانند به اتفاق برنامه ها ی مشارکتی اجرا نمایند. ٦- دانش و مهارت لازم در حوزه مدیریت و ترویج خدمات کتابخانه ای داشته باشدو از روش های منطقی و علمی پیروی کند. ۷-آگاهی نسبی از روانشناسی تدریس و نظریه های یادگیری وبرنامه ریزی درسی و آموزشی ۸-آشنایی با رسانه ها و رویداد های فرهنگی تا بتواند به خوبی برای کودکان آنها را به کار گیرد.
البته دانستن موارد بخش سوم نیاز به گذراندن دوره های تخصصی دارد. در برخی کتابخانه های کودک ونوجوان معمولاً تنها یک کتابدار به کار مشغول است. بنابر این بهتر است در مدرسه از وجود دانش آموزان و یا اعضای مستعد برای انجام امور کتابخانه مانند: ثبت و ضبط و نگهداری و گردش کتاب استفاده کند. کتابدار می تواند با شرکت دادن مستقیم و غیر مستقیم کودکان و نوجوانان در اداره، گسترش و بهبود وضع کتابخانه باعث دو رویداد شود:
- اول اینکه، کار های جاری کتابخانه انجام می پذیرد؛
- ودیگر آنکه کودکان و نوجوانان احساس مسئو لیت می کنند و احساس سرافرازی و اعتماد به نفس در آن ها افزایش می یابد و ایجاد انگیزه و همکاری بیشتر با دیگران می شود.
کتابدار کتابخانه کودک و آموزشگاهی باید از هر جهت یعنی تحصیلات، اطلاعات عمومی، خلق و خو، شخصیت، برازندگی و سرزندگی نسبت به سایرین سرآمد باشد و بدیهی است که از جنبه های دیگر هم شرایط لازم باید برای وی فراهم باشد.