برپایه ی آمار اعلام شده ازسوی سازمانی بهداشت جهانی( WHO) حدود ۱۰ درصد از جمعیت جهان معلولیت جسمی دارند. از این تعداد نزدیک به ۵۰ میلیون نابینا و ۱۸۰ میلیون نفر کم بینا هستند. برابر این آمارها در هر ۵ ثانیه یک فرد بزرگسال و در هر دقیقه یک کودک به جامعه نابینایان دنیا افزوده می شود. در ایران حدود ۲۵۰ هزار نفر نابینای مطلق و يك ميليون نفر كم بينا يا تك بينا هستند.
با توجه به این آمارها، برنامه ریزی دقیق و همکاری هد فمند به منظور تامین نیازهای متفاوت و امکانات لازم برای زندگی بهتر و پیشرفت این گروه از معلولان، ضرورت دارد. یکی از نیازهای اساسی نابینایان، آموزش، یادگیری و دسترسی آسان آن ها به اطلاعات است که ابزارهای متفاوت لازم دارد. امکان دسترسی به منابع متنوع و کتابخانه های ویژه یکی از حیاتی ترین نیازهای گروه های سنی پایین ا ست تا بتوانند خواندن، به ویژه خواندن مستقل را تجربه کند.
منابع:
منابع این گروه از آسیب دیدگان جسمی شامل: منابع حسی- لمسی، شنیداری و درشت نمایی شده اند که روند توسعه و فراگیر شدن آن ها به فناوری های جدید اطلاعاتی و ارتباطی وابسته است.
۱. کتاب بریل: نخستین مواد خواندنی برای نابینایان به خط بریل بود که لوئیس بریل،ریاضی دان نابینای فرانسوی، درسال ۱۸۲۹ ابداع کرد. این خط، نخست از ۶ نقطه تشکیل شده بود که بعدها به دلیل سادگی استفاده از آن، به طور گسترده ای به کار رفت. منابع و کتاب های تهیه شده با خط بریل با وجود اهمیت ویژه ای که برای انتقال اطلاعات و خواندن مستقل دارند، دارای مشکلاتی همچون هزینه ی بالای تولید و حجم زیادند و نگه داری آن ها با توجه به ضرورت حفظ برجستگی حروف کار بسیار حساسی است.
۲. کتاب گویا: از دهه ی ۱۹۵۰، باپیشرفت فناوری ، منابع نوشتاری در قالب نوارهای صوتی به نابینایان عرضه شد. با استفاده از این روش می توان کتاب های مختلف را روی نوار، سی دی و دیگر رسانه های صوتی ضبط کرد و به آن ها گوش داد. حجم زیاد این گونه منابع، استفاده از گویندگان غیرحرفه ای، رعایت حق کپی رایت پدیدآوردگان اثر و نبود امکان تهیه ی منابع مرجع همچون واژه نامه ها از مشکلات این رسانه بود که با پیشرفت ابزار دیداری- شنیداری، بخشی از این مشکلات رفته رفته رو به کاهش می رود. امروزه می توان منابع را روی ابزارهای مختلفی ذخیره کرد که افزون بر کیفیت بهتر صدا، امکان ذخیره ی مقاد یر زیاد اطلاعات روی آن ها و جست وجو و بازیابی بخش های مورد نظر هنگام استفاده از آن را به آسانی برای کاربران فراهم می کند. سیستم جدید دیزی یکی از این نوع فناوری هاست. استفاده از کتاب های گویا منحصر به کودکان و نوجوانان نابینا نیست و کودکان و نوجوانان عادی نیز می توانند از آن استفاده کنند.
۳. چاپ درشت. برای افراد کم بینا کتاب هایی با چاپ درشت تولید می شود، یعنی با تهیه ی کپی، درشت نمایی را زیاد می کنند یا در چاپی جدید، با استفاده از حروف درشت با فواصل معین، متون قابل خواندن برای این گروه از کاربران را فراهم می سازند. دستگاه بهدید نیز از جمله تجهیزاتی است که با درشت نمایی، امکان خواندن منابع چاپی عادی را برای کم بینایان فراهم می کند.
۴. کتاب پارچه ای و حسی- لمسی. کتاب‌های حسی- لمسی برای همه ی گروه های سنی کودکان و کودکان دارای نیازهای ویژه، به خصوص نابینایان و کودکان کم توان ذهنی مناسب ا ست. کودک با لمس کتاب، با ادبیات و عناصر مختلف موجود در محیط خود آشنا می شود. کتاب لمسی با تکیه بر تحریک حس لامسه و استفاده از تنوع جنس و بافت روی آن، برای کودکان و نوجوانان نابینا، کم بینا و دارای دیگر معلولیت ها پیش بینی شده است.
۵. اینترنت و رایانه. از سال ۱۹۷۰ این فناوری در حال سازگاری روزافزون با نیازهای معلولان و نابینایان بوده است. با توجه به اینکه منابع مورد استفاده ی نابینایان به خط بریل و لمسی یا شنیداری هستند ،رایانه های ویژه ی نابینایان نیز به سیستم های مختلفی مجهز شده اند که قادر به ارایه اطلاعات با این نوع قالب ها باشند. رایانه های برجسته نگار و نرم افزارهایی همچون جاز و پارس آوا از جمله تجهیزاتی هستند که راه را برای دسترسی این گروه از کودکان و نوجوانان به دانش موجود در محیط وب هموار می کنند.
تولید منابع
مرکز امور توانبخشی نابینایان کشور "رودکی"مرکز امور توانبخشی نابینایان کشور "رودکی": این مرکزنخستین ارایه دهنده ی خدمات ویژه به نابینایان در سراسر کشور است. این مرکز با هدف تولید و دسترس پذیر کردن مواد خواندنی برای نابینایان و کم بینایان و با مذاکره با ناشران، به تولید کتاب های بریل، گویا و ارایه آن ها از طریق کتابخانه ی خود یا ارسال آن از طریق پست به سراسر ایران برای اعضا ی نابینا می پردازد و دارای امکانات تولید و تکثیر کتاب های بریل و گویا ست. بخش اطلاع رسانی و اینترنت آن که با تجهیزات ویژه ی نابینایان مجهز شده است، امکان دسترسی به منابع تحت وب را برای اعضا فراهم می آورد.
شورای کتاب کودک: این نهاد در سال ۱۳۷۹با مشارکت یونسکو و با هدف توجه به مواد خواندنی کودکان و نوجوانان ویژه و مجموعه سازی مناسب کتابخانه ها برای استفاده ی ا ین گروه از مخاطبان، به تهیه ی کتاب‌های گویا، بریل و حسی- لمسی پرداخت. همزمان با تولید این مواد خواندنی در حد نمونه ( نه تولید انبوه)،شورای کتاب کودک شیوه نامه های تولید این منابع رابرای علاقه‌مندان منتشر کرد. این مجموعه، پایه ی کار نخستین کتابخانه‌ی فراگیر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در پارک فدک شد (مرکز شماره ۲۱). شوراي کتاب کودک در اواخر تابستان ۱۳۸۹ با همکاری موسسه ی محک به مدت سه ماه ميزبان نمايشگاه بين‌المللي کتاب براي کودکان و نوجوانان دارای نيازهاي ويژه خواهد بود. این مجموعه از سوی دفتر کتاب برای نسل جوان IBBY که شورا یکی از اعضای فعال آن است در اختیار شورا قرار می گیرد. شورای کتاب کودک در فراخوانی از تمامی نویسندگان و تصویرگران برای ارایه ی آثار خود به این نمایشگاه دعوت کرده است.
"نشر کتاب های پارچه ای": این ناشر از سال ۱۳۶۸ کار خود را آغاز کرد و در ۱۳۷۰ نخستین کتاب حسی – لمسی با عنوان " گل یا پوچ" را منتشر کرد. این کتاب در سال ۱۹۹۹ از سوی دفتر کتاب برای نسل جوان (IBBY) یکی از هشت کتاب برگزیده ی جهان معرفی شد و در سال ۲۰۰۱ از طرف همین دفتر به عنوان "برترین برترها" شایسته ی دریافت جایزه IBBY شناخته شد. "نشر کتاب های پارچه ای " تا کنون بیش از ۲۰ عنوان کتاب با تیراژ ۱۰۰۰ نسخه در سال منتشر کرده است.
انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان: این ناشر از سال ۱۳۸۲ انتشار کتاب های بریل برای مقاطع سنی گوناگون کودک و نوجوانان رادر شمارگان بالا با قیمت پشت جلد مناسب آغاز، و تا کنون ۶۰ عنوان کتاب بریل منتشرکرده است. این مجموعه از میان انتشارات گذشته ی کانون انتخاب و خط آن ها به بریل تبدیل شده است. بنابر برنامه‌ی این بخش، سالانه ۱۰ عنوان کتاب به این مجموعه اضافه خواهد شد. در حوزه ی تولید کتاب های گویا نیز این بخش از سال ۱۳۷۸ شروع به کار کرده و تا کنون ۱۰ عنوان کتاب همراه با موسیقی روی لوح های فشرده منتشر کرده است و هر سال ۱۰ عنوان به آن ا فزوده خواهد شد. کتاب های الکترونیکی از دیگر محصولات شنیداری این ناشر است. آثار این ناشر به صورت لوح فشرده و همراه با تصاویر انیمیشنی و کتاب منتشر می شوند و می توانند مورد استفاده ی نابینایان قرار گیرند. هر چند انتشار این تعداد عنوان پاسخگوی نیازهای کودکان ونوجوانان نابینا و کم بینا نیست، قرار گرفتن همین تعداد کتاب مناسب در مجموعه‌های ویژه‌ی نابینایان در کتابخانه‌های عمومی زیر پوشش نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، کتابخانه‌های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به ویژه ۴ کتابخانه‌ی فراگیر این نهاد و کتابخانه‌های ٱموزشگاهی مدارس استثنایی، گامی است به دعوت این گروه از مخاطبان به حضور در کتابخانه ها، که همیشه به دلیل نداشتن مجموعه مواد خواندنی و فضای مناسب و نبود کتابدار متخصص، از این خدمات عمومی محروم بوده اند.
موسسه پژوهشی کودکان دنیا: این نهاد نخستین بار از اوایل سال ۱۳۷۹ بر پایه ی نمونه کتاب های حسی – لمسی تهیه شده در گروه ویژه ی شورای کتاب کودک و با همکاری "تعاونی ساخت کتاب های پارچه ای ۱۳ آبان" وابسته به این نهاد، به تولید این گونه کتاب ها در شمارگان دست کم ۲۰ نسخه و دست بالا سالی ۱۰۰۰ نسخه پرداخت. نخستین اثر از این مجموعه ،کتاب "مهمانهای ناخوانده" بود. پس از آن، با توجه به نقش این کتاب ها در تقویت حواس نوزادان و خردسالان و برخی امتیاز های آن ها از جمله قابلیت شست و شو و نرم بودن ، کار تولید کتاب های پارچه ای آموزشی، داستانی و بازی و سرگرمی برای کودکان عادی نیز در این مجموعه آغاز شد. تا کنون ۲۰ عنوان کتاب پارچه ای و حسی- لمسی از سوی این نهاد تولید شده که تعداد ۶ عنوان آن با شمارگان ۱۲۸۹ نسخه، کتاب های حسی- لمسی و مناسب کودکان ویژه و عادی است.
موسسه کودکان خلاق: این موسسهاز سال جاری با هدف تولید کتاب‌های پارچه‌ای و حسی- لمسی برای خردسالان عادی و ویژه و تولید موادی برای ا جرای نمایش های خلاق برپایه ی ادبیات ایرانی آغاز به کار کرده است. نخسین عنوان از انتشارات آن، کتاب "بزبزقندی" است. این موسسه تا کنون ۳ عنوان کتاب منتشر کرده و امیدوار است بتواند به شمارگان ۱۰۰۰ نسخه در سال برسد.
کتابخانه ها
نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور: این نهاد باوجود دارا بودن بیشترین ظرفیت پاسخگویی به نیازهای اطلاعاتی کودکان و نوجوانان نابینا و کم بینا، به دلیل توزیع جغرافیایی کتابخانه‌های این نهاد در سراسر ایران، هیچ گاه در عرصه‌ی خدمات رسانی به نابینایان کودک و نوجوان فعال نبوده است.
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان: کانون از ۱۲ آذر ۱۳۸۰ به یاری شورای كتاب كودك، سازمان یونیسف و سازمان بهزیستی، نخستین كتابخانه ی فراگیر را در پارک فدک راه اندازی کرد. واژه ی فراگیر در كنار كتابخانه به این معناست كه این كتابخانه امكانات خود را به گونه ای تجهیز كرده است كه همه ی كودكان عادی یا دارای نیازهای ویژه بتوانند از آن استفاده كنند. بد ین ترتیب، كودكان نابینا، ناشنوا و دیگر معلولان جسمی در كنار كودكان عادی و همراه با آن ها در كتابخانه حضور می یابند و می توانند از فعالیت‌های آموزشی، هنری و تفریحی كه كتابخانه برای آنان تدارك دیده است، بهره مند شوند. تا کنون ۴ کتابخانهِ ی فراگیر توسط کانون در سطح شهر تهران فعال شده و پاسخگوی کودکان و نوجوانان عادی و ویژه است. با برنامه ریزی جدید معاونت فرهنگی این نهاد و آموزش ۱۸۰ ساعتی کتابداران این کتابخانه ها، قرار است کتابداران با مراجعه به مدارس استثنایی، برنامه‌های ترویجی خواندن در میان دانش آموزان آن ها را دنبال کنند. در بخش نابینایان این کتابخانه ها، مجموعه کتاب های بریل، گویا و حسی- لمسی موجود است. اما در حال حاضر ۴ مرکز موجود نتوانسته اند مجموعه های خود را به روز کنند و تعداد منابع، از زمان آغاز به کار این کتابخانه ها برای کودکان ویژه، به جز تغییری اندک در کتاب های بریل افزایش نداشته است. این در حالی است که بخش انتشارات کانون با تجربه ی خوب تولید منابع بریل و گویا نه تنها با تولید منابع مناسب می تواند تمامی کتابخانه‌های فراگیر فعلی و آتی را تغذیه کند، بلکه قادر است در راه اندازی بخش کودکان و نوجوانان ویژه در کتابخانه های آموزشگاهی آموزش و پرورش استثنایی و بخش کودکان و نوجوانان کتابخانه های عمومی وابسته به نهاد کتابخانه های عمومی کشور، نقش مثبت داشته باشد.
کتابخانه عمومی حسینیه ی ارشاد: این کتابخانه از سال ۱۳۷۲ به منظور ارائه ی خدمات به همه ی قشرهای جامعه و فراگیر کردن خدمات رسانی کتابخانه، اقدام به راه اندازی بخش نابینایان کرد و دارای یک اتاق ضبط صداست که در آن کتاب های گویا در تعداد یک یا دو نسخه بر اساس نیاز مراجعان با انتخاب مسولان تهیه می شوند. تعداد کتاب های بریل کتابخانه ۸۰عنوان و تعداد کتاب های گویای آن ۱۲۰عنوان (۶۴ عنوان روی سی دی و ۵۶ عنوان روی نوار کاست) است. کتاب های گویا به درخواست اعضای نابینای کتابخانه در یک نسخه تکثیر می شود.
کتابخانه خانه کتابدار کودک ونوجوان: مجموعه کتاب های بریل، گویا و حسی- لمسی شورای کتاب کودک که در سال ۱۳۸۰ تولید شده اند، در سال ۱۳۸۶ به کتابخانه ی ترویج خواندن این نهاد منتقل شده است و به زودی برای استفاده ی کودکان و نوجوانان نابینا در کتابخانه ی آن آماده خواهد شد. این کتابخانه دارای ۶۵ عنوان کتاب بریل، ۸۰ عنوان کتاب گویا و ۱۶ عنوان کتاب حسی- لمسی است.
کتابخانه نابینایان سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران: این کتابخانه در سال ۱۳۸۵ با هدف اطلاع رسانی به بزرگسالان گشایش یافت. سال گذشته با انتقال چند کتاب بریل از کتابخانه ی کودک به کتابخانه ی نابینایان، این کتابخانه عهد ه دار خدمات رسانی به این گروه سنی نیز شده است.
وضعیت تولید مواد خواندنی مناسب و متنوع به لحاظ شکل و موضوع، دسترس پذیری این منابع در کتابخانه های عمومی و ایجاد و توسعه فضاهای مناسب کتابخانه ای برای این گروه ویژه به طور اعم و برای کودکان و نوجوانان این گروه به طور اخص در ایران با کاستی های بسیار روبرو است. آمار مواد خواندنی موجود در هر کتابخانه و میزان روز آمد شدن آن ها نشان می دهد که هیچ کتابخانه ای در ایران نمی تواند بیش از یک سال عضو فعال داشته باشد و این نه تنها به دلیل تولید پایین منابع مناسب برای این گروه آسیب دیده ی جسمی است بلکه نشان از ضعف سیاستگذاران، برنامه ریزان و کتابداران کتابخانه ها در شناسایی تولید کنندگان منابع، مجموعه سازی و خدمات عمومی برای اینگونه کتابخانه هاست.
