سرآغاز و پیشینه‌ی ادبیات نمایشی کودک و نوجوان ایران به سال‌های نخست سده‌ی 1300 خورشیدی بازمی‌گردد، هنگامی که نخستین کتاب نمایشنامهی تألیفی برای کودکان در سال 1307 در شیراز چاپ و منتشر شد. آگاهی از رَوَند کمّی و آماریِ داده‌های پردازش‌شده (اطلاعات Information) بیش از 90 ساله‌ی چاپ و نشر نمایش‌نامه‌های کودک و نوجوان در ایران، به شناخت درست و واقعی از داشته‌های این گستره‌ی ادبی و هنری یاری می‌رساند و می‌تواند راه‌نمای پژوهشگران، کوشندگان و دیگر علاقه‌مندان آن باشد.
اطلاعات آمده در این نوشتار، تدوین و بازتاب بخشی از دستاوردهای کمّیِ پژوهش گسترده‌ای‌ست با عنوان «فرهنگ‌نامه‌ی ادبیات نمایشی کودک و نوجوان ایران» که به روش کتابخانه‌ای انجام گرفته است. پژوهشی پُر دامنه در گستره‌ی ادبیات نمایشی و تئاتر کودک و نوجوان ایران که تا کنون انجام نشده است.[1]
آمارها و اطلاعات گرد آمده در این نوشتار، بررسی فشرده‌ای‌ست از رَوَند کمّی ادبیات دراماتیک کودک و نوجوان ایران از انتشار نخستین نمایشنامه برای کودکان به زبان فارسی تا پایان سال 1396. نمایش‌نامه‌هایی که در دوره‌ی نود ساله، برای کودکان و نوجوانان (تا 18 سال)، به زبان فارسی، در جغرافیای ایران و در قالب و پیکره‌ی کتاب و یا بخشی از کتاب، نوشته یا به فارسی برگردانیده و چاپ شده است.
آمارها و سنجش‌های تفکیکی ارائه شده در این نوشتار، بر پایه‌ی رَوَند سالانه و 9 دهه انتشار نمایش‌نامه‌های کودک و نوجوان در قالب کتاب، فراوانی تألیفی و ترجمه بودن آنها، فراوانی پدیدآورندگان، فراوانی جنسیت پدیدآورندگان این گونه‌ی ادبی، محل نشر و ناشران نمایش‌نامه‌ها، و ... بازتاب یافته است.
هدف از این بررسیِ آماری، بررسی و واکاوی درونه و رَوَند کیفی نمایش‌نامه‌ها در دوره‌ی 90 ساله نیست، بل که آشکار ساختن کمّی داشته‌های ادبیات نمایشی کودک و نوجوان ایران در این سال‌هاست.
انتشار نخستین نمایشنامه برای کودکان ایران و برخی از ویژگی‌های آن
ادبیات نمایشی، ادبیات داستانی، شعر و ادبیات غیر داستانی، چهار بخش سازنده‌ی ادبیات نو کودک و نوجوان است. ادبیات نمایشی گونه‌ای از ادبیات است که «ادبیات» را به «هنر نمایش» پیوند می‌دهد. گرچه نمایش‌نامه‌ها گونه‌ی ویژه‌ای از ادبیات نوشتاری هستند که موجودیت اصلی آنها با به اجرا گذاشتن، تحقق می‌یابد، ولی این نکته از ارزش ادبی این آثار نمی‌کاهد (قزل‌ایاغ، 1383: 334).
سرآغاز آشنایی بزرگ‌سالان ایران با قالب ادبی نمایشنامه به روش اروپایی، نزدیک به 150 سال پیش و در اردیبهشت سال 1253 ش. (ربیع‌الاول 1291 ق.) با چاپ و انتشار ترجمه‌ی نمایش‌نامه‌ها یا «تمثیلات» میرزا فتحعلی آخوندزاده[2] از تُرکی آذربایجانی به فارسی، و به کوشش میرزا محمدجعفر قراجه‌داغی بوده است.[3] در حالی که آغاز آشنایی کودکان و نوجوانان ایران با گونه‌ی نو ادبی نمایشنامه، پس از 54 سال از انتشار نخست ترجمه‌ی کتاب تمثیلات به فارسی رخ داده است.
با آن که تئاتر کودک و نوجوان ایران بیش از 120 سال پیشینه دارد، برپایه‌ی داده‌های به‌دست آمده از پژوهش «فرهنگ‌نامه‌ی ادبیات نمایشی کودک و نوجوان ایران» که خاستگاه این نوشتار بر آن استوار است، بی‌گمان نخستین نمایشنامهی چاپ شده در گستره‌ی ادبیات نمایشی نو کودک و نوجوان ایران، کتاب نمایشنامهی تألیفی «خانم خزوک یا خود انتخاب رفیق» نوشته‌ی میرزا جبّار عسگرزاده نامدار به جبّار باغچه‌بان (1264 – 1345 ش.) است که «برای کودکستانیها و اطفال ابتدائی» نوشته و در نوزدهم اسفند 1307 ش. در شیراز چاپ و منتشر شده. این سند افزون بر نخستین بودن، در تاریخ ادبیات نمایشی نو کودک و نوجوان ایران، چند ویژگی چشمگیر و ارزنده دیگر نیز دارد:
- بهره‌گیری هوشمندانه از روایت عامیانه: میرزا جبّار عسگرزاده، پدیدآورنده‌ی نخستین نمایشنامهی خردسالان و کودکان ایران، با بهره‌گیری هوشمندانه از روایت عامیانه‌ی افسانه-متل «خاله سوسکه»، آن را بازآفرینی و دگرگون ساخته و روایتی نو، با رویکرد و ساختاری مناسب برای کودکستانیها و کودکان دبستانی پدید آورده است.
- بهره‌گیری از کاراکترهای جانوری و آشنای خردسالان و کودکان: پدیدآورنده‌ی نمایشنامهی خانم خزوک یا خود انتخاب رفیق، به‌جای بهره‌گیری از کاراکترهای انسانی و بزرگ‌سال همچون بقّال، قصّاب، و علّاف که در روایت عامیانه‌ی افسانه-متل خاله سوسکه هستند و کودکان با آنها کم‌تر همذات‌پنداری می‌کنند، شخصیت‌های جانوری و آشنای خردسالان و کودکان همچون گاو، غوک، خر، زنبور و موش را در پی‌رنگ نمایشنامهی خانم خزوک به‌کار گرفته است تا نه همچون روایت عامیانه با خاله سوسکه ازدواج کنند، بلکه رفیق سفر خانم خزوک شوند تا او بتواند به جشن عروسی موش پهلوان برود و در آن‌جا شادمانی کند.
- آگاهی و شناخت از پدیده‌ی مدرن تئاتر و ادبیات دراماتیک: جبّار عسگرزاده (باغچه‌بان) با آگاهی و شناختی که از تئاتر و ادبیات دراماتیک نو داشت، نخستین نمایشنامهی چاپ شده‌ی خردسالان و کودکان ایران را نوشت، تصویرگری کرد و منتشر ساخت.
- آغازگری و پیشگامیِ شایسته و پدر ادبیات نمایشی کودک و نوجوان ایران: خانم‌خزوک یا خود انتخاب رفیق، نمایش‌نامه‌ای کامل برای خوانش و اجرای صحنه‌ای از سوی کودکستانیها و کودکان دبستانی است. این نمایشنامه سرآغازی شایسته در تاریخ ادبیات نمایشی و تئاتر کودک و نوجوان ایران است که جبّار باغچه‌بان را در جایگاه «پدر ادبیات نمایشی کودک و نوجوان ایران» نمایان و ماندگار می‌سازد.[4]
آمارهای توصیفی و سنجشی 90 ساله‌ی ادبیات نمایشی در قالب کتاب برای کودکان و نوجوانان ایران
در این پژوهش، سال 1307 خورشیدی - سال انتشار کتاب نمایشنامهی خانم خزوک یا خود انتخاب رفیق - سرآغاز و پایه‌ی آمارها و سنجش‌های کمّی ادبیات نمایشی کودک و نوجوان است، زیرا پیش از انتشار این کتاب، هیچ کتاب نمایشنامه دیگری برای کودکان و نوجوانان در ایران چاپ نشده است.
همچنین برای سنجش و شناخت درست و بهتر این گستره، جامعه‌ی نمایش‌نامه‌های منتشر شده برای کودکان و نوجوانان از سال 1307 تا پایان 1396 به 9 دوره‌ی ده ساله جداسازی و رده‌بندی شده است.
در این سرشماری و آمارگیری چنان‌چه نمایش‌نامه‌ای در قالب مجموعه یا به تنهایی (تک نمایشنامه) و یا به نام دیگر، یا از سوی ناشری دیگر و سال‌ها بعد چاپ و بازنشر شده باشد، تنها یک عنوان، و آن‌هم در سال نخست انتشار آن نمایشنامه، محاسبه شده است.
در گام نخست پژوهشِ کتاب‌شناسی ادبیات نمایشی و تئاتر کودک و نوجوان ایران - که بخشی از آن در جامعه‌ی آماری این نوشتار بازتاب یافته است - با جست‌وجو و بازنگریِ کتاب‌شناسی‌ها، فهرست‌های کتابخانه‌ها و ناشران عمومی و تخصصی، پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها، معرفی‌ها و نقد و بررسی تئاتر‌ها و نمایش‌نامه‌های کودکان و نوجوانان چاپ شده در کتاب‌ها و پیایندها، ویژگی‌های کتاب‌شناختی کتاب‌های نمایشنامهی منتشر شده برای کودکان و نوجوانان ایران از آغاز تا پایان سال 1396 خورشیدی یادداشت شد.
در گام دوم، اصلِ هر یک از کتاب‌های نمایشنامهی فهرست شده، بررسی و پس از درستی پیوند کتاب با سنجه‌ها و ویژگی‌های ادبیات نمایشی کودک و نوجوان، داده‌های کتاب‌شناختی آن در کاربرگه‌‌های ویژه، نوشته، گردآوری و رده‌بندی گردید. برپایه‌ی موضوع این مقاله و برای نمایان ساختن فراوانی و سنجش آماری از جامعه‌ی نمایش‌نامه‌های چاپ شده برای کودکان و نوجوانان در رَوَند نود ساله‌ی آن در ایران، به تفکیک و آمارگیری آنها پرداخته شد.
برای آگاهی و شناخت و سنجش درست و واقعی از داشته‌ها و رَوَند 9 دهه ادبیات نمایشی کودک و نوجوان ایران در قالب و پیکره‌ی کتاب، در جدول شماره 1، نمای فراگیر از فراوانی کتاب‌های نمایشنامه، شمار نمایش‌نامه‌ها، شمار تفکیکی کتاب‌هایی با یک نمایشنامه و مجموعه نمایش‌نامه‌ها و همچنین فراوانی تألیفی و ترجمه بودن نمایش‌نامه‌ها بازتاب یافته است.
|
دوره‌ی ده ساله |
کتاب‌های نمایشنامه |
نمایش‌نامه‌ها |
کتاب‌های مجموعه نمایشنامه |
کتاب‌های تک نمایشنامه |
نمایش‌نامه‌های تألیفی |
نمایش‌نامه‌های ترجمه شده |
|
1307-1316 |
5 |
5 |
- |
5 |
5 |
- |
|
1317-1326 |
4 |
6 |
- |
6 |
6 |
- |
|
1327-1336 |
5 |
32 |
2 (29 نمایشنامه) |
3 |
26 |
6 |
|
1337-1346 |
7 |
23 |
5 (21 نمایشنامه) |
2 |
5 |
18 |
|
1347-1356 |
15 |
24 |
1 (10 نمایشنامه) |
14 |
10 |
14 |
|
1357-1366 |
34 |
111 |
6 (83 نمایشنامه) |
28 |
109 |
2 |
|
1367-1376 |
75 |
180 |
38 (142 نمایشنامه) |
38 |
176 |
4 |
|
1377-1386 |
365 |
835 |
108 (579 نمایشنامه) |
256 |
726 |
109 |
|
1387-1396 |
318 |
966 |
144 (794 نمایشنامه) |
172 |
804 |
162 |
|
90 سال |
828 |
2182 |
304 |
524 |
1867 |
315 |
جدول شماره 1: فراوانی شمار کتاب‌های نمایشنامه، نمایش‌نامه‌ها، مجموعه نمایش‌نامه‌های کودک و نوجوان و تألیفی و ترجمه بودن آنها در دوره‌ی 90 ساله (96-1307) در ایران.
برپایه‌ی داده‌های پردازش شده در جدول شماره 1، مجموع نمایش‌نامه‌های انتشار یافته در ایران برای کودکان و نوجوانان به زبان فارسی (در قالب کتاب تک نمایش‌نامه‌ای یا مجموعه نمایشنامه یا بخشی از کتاب) در دوره‌ی 90 سال، 2182 عنوان است.
برپایه‌ی این سرشماری، رَوَند انتشار ادبیات نمایشی کودک و نوجوان ایران در قالب کتاب و در پنج دهه‌ی نخست آن (1307 تا 1356) بسیار کُند و اندک است و تنها 90 عنوان نمایشنامه در قالب 36 کتاب چاپ شده. در حالی که در چهار دهه‌ی 1357 تا 1396، این رَوَند و فراوانی، رو به افزایش چشمگیر و جهش کمّی چند برابری دارد. چنان که شمار نمایش‌نامه‌های منتشر شده برای کودکان و نوجوانان در دهه‌ی ششم (66-1357)، 111 عنوان نمایشنامه، در سنجش با پنج دهه‌ی پیش از آن، بیش از همه‌ی نمایش‌نامه‌هایی‌ست که در پنجاه سال 1307 تا 1356 در قالب کتاب چاپ شده است. این سنجش و نسبت در دهه‌ی هفتم، (76-1367)، دو برابر، در دهه‌ی هشتم، (86-1377)، بیش از 9 برابر و در دهه‌ی نهم (96-1387)، بیش از 10 برابر شده است.
مجموع نمایش‌نامه‌های منتشر شده برای کودکان و نوجوانان ایران در چهل سال دوم (1357 تا 1396)، 2092 عنوان، یعنی بیش از 23 برابر پنج دهه‌ی نخست است.
این افزایش چشمگیر و جهش شگفت‌انگیز در شمار انتشار نمایش‌نامه‌ها، افزون بر این که نشان‌دهنده‌ی نهادینه شدن ادبیات نمایشی و تئاتر کودک و نوجوان در ایران است، بازتاب‌دهنده‌ی حضور کوشندگان و پدیدآورندگان حرفه‌ای در این دو گستره است. پدیدآورندگانی که نه برای تمرین و طبع‌آزمایی، بلکه به آفرینش حرفه‌ای و تخصصی ادبیات نمایشی و تئاتر برای خردسالان، کودکان و نوجوانان پرداخته‌اند و می‌پردازند.
در دوره‌ی 90 ساله‌ی انتشار ادبیات نمایشی کودک و نوجوان ایران، 2182 عنوان نمایشنامه برای کودکان و نوجوانان در قالب 828 کتاب، چاپ و منتشر شده که 312 کتاب به شکل مجموعه نمایشنامه (با 1658 نمایشنامه)، و 516 کتاب دارای تنها یک نمایشنامه است. این رَوَند و آمار، بازتاب گرایش بسیار بیش‌تر (چه‌بسا از سوی ناشران) با چاپ نمایشنامه در قالب مجموعه بوده است؛ چنان که بیش از سه‌چهارم نمایش‌نامه‌های چاپ شده برای کودکان و نوجوانان (76 درصد)، در قالب مجموعه نمایشنامه و 24 درصد آن (یک‌چهارم)، تک نمایش‌نامه‌ای است.
سنجش تألیفی و ترجمه بودن ادبیات نمایشی کودک و نوجوان ایران
با سنجش آمارهای گردآمده‌ی 90 ساله از فراوانی تألیفی و ترجمه بودن نمایش‌نامه‌های کودکان و نوجوانان در ایران، درمی‌یابیم با آن که تنها در چهار سال شمار نمایش‌نامه‌های ترجمه شده برای این گروه‌های سنی بیش‌تر از نمایش‌نامه‌های تألیفی برای آنها بوده است - سال‌های 1343 (4 تألیف - 7 ترجمه)، 1344 (1 تألیف - 10 ترجمه)، 1350 (2 ترجمه) و 1388 (18 تألیف - 51 ترجمه) - نسبت شمار نمایش‌نامه‌های تألیفی (1867 عنوان) به نمایش‌نامه‌های ترجمه شده (315 عنوان) در قالب کتاب برای کودکان و نوجوانان در این دوره‌ی نود ساله، نزدیک به 6 برابر است (85.6 درصد تألیف، 14.4 درصد ترجمه). این نسبت، برتری تألیفی بودن ادبیات نمایشی کودک و نوجوان ایران را آشکار می‌سازد.
پدیدآورندگان نمایش‌نامه‌های منتشر شده‌ی تألیفی برای کودکان و نوجوانان برپایه‌ی نمایش‌نامه‌های چاپ شده در قالب کتاب، و فراوانی جنسیت پدیدآورندگان در دوره‌ی 90 ساله در ایران
در رَوَند نود ساله‌ی ادبیات نمایشی کودک و نوجوان ایران، 515 پدیدآورنده ایرانی، 2182 عنوان نمایشنامه تالیفی در قالب کتاب چاپ و منتشر کرده‌اند. از این شمار پدیدآورنده، 183 زن (35.5 درصد) و 332 مرد (64.5 درصد) هستند.
38 عنوان نمایشنامهی تالیفی، فرایند همکاری 15 گروه دو نفره (14 زن و 11 مرد) و یک گروه سه نفره (3 زن) بوده است. 2 نمایشنامهی منتشر شده نیز کار گروهی «دانش‌آموزان هنرستان کارآموز» (1357) و «گروه تئاتر دبستان شهید رجایی منطقه‌ی 6 تهران» (1369) است. 3 عنوان نمایشنامه نیز بدون نام نویسنده‌ی آن منتشر شده است.
در این دوره‌ی نود ساله، از مجموع 515 پدیدآورنده‌ی ادبیات نمایشی کودک و نوجوان ایران، 303 پدیدآورنده (59 درصد) توانسته‌اند تنها یک نمایشنامه در قالب کتاب برای کودکان و نوجوانان چاپ و منتشر سازند: 125 زن و 178 مرد. این پدیده علت‌های گوناگونی می‌تواند داشته باشد.
«حسن دولت‌آبادی» از میان مردان با 207 عنوان نمایشنامه، و «افسانه شعبان‌نژاد» از میان زنان با 30 عنوان، پدیدآورندگانی هستند که موفق شده‌اند بیش‌ترین نمایش‌نامه‌های‌شان را برای کودکان و نوجوانان در قالب کتاب چاپ و منتشر سازند.
«منوچهر اکبرلو» نیز با 114 عنوان نمایشنامهی منتشر شده برای کودکان و نوجوانان در قالب کتاب، در جایگاه دوم جای دارد.
رَوَند حضور زنان در دوره‌ی 90 ساله‌ی انتشار ادبیات نمایشی کودک و نوجوان ایران
از سال 1352 تا 1373 چاپ و انتشار نمایش‌نامه‌های زنان نویسنده برای کودکان و نوجوانان از هم گسیخته است، چنان که در این دوره‌ی 22 ساله، از 34 عنوان نمایش‌نامه‌ای که برای کودکان و نوجوانان در قالب کتاب چاپ شده، تنها 5 عنوان نمایشنامه از سوی نویسندگان زن برای کودکان و نوجوانان منتشر شده است: چاپ یک عنوان نمایشنامه در سال‌های 1362، 1368، 1371 و 2 عنوان در سال 1370. ولی از سال 1374 در رَوَند چاپ و انتشار نمایشنامه برای کودکان و نوجوانان از سوی پدیدآورندگان زن، پیوستگی دیده می‌شود. هرچند این پیوستگی تنها با انتشار سالیانه یک یا دو و گاهی سه عنوان نمایشنامه در قالب کتاب است.
از سال 1383 شمار نمایش‌نامه‌های چاپ شده‌ی زنان برای کودکان و نوجوانان رو به افزایش است و در برخی از سال‌ها، شمار عنوان نمایش‌نامه‌های چاپ شده‌ی زنان از شمار نمایش‌نامه‌های پدیدآورندگان مرد، بیش‌تر می‌شود. همچون سال‌های 1384، 1385، 1387و 1390. این رَوَند می‌تواند بازتاب حضور فعّال‌تر زنان در تئاتر و ادبیات نمایشی کودک و نوجوان ایران و انتشار نمایش‌نامه‌های آنها باشد.
ناشران و محل نشر کتاب‌های نمایشنامهی کودکان و نوجوانان در دوره‌ی 90 ساله در ایران
از مجموع 828 عنوان کتاب نمایشنامهی چاپ شده برای کودکان و نوجوانان ایران (دربرگیرنده‌ی 2182 نمایشنامه) در دوره‌ی 90 سال، 473 عنوان کتاب نمایشنامه را تنها 10 ناشر چاپ کرده‌اند (57 درصد): 1. «سوره مهر (حوزه هنری تهران)»، 2. «مؤسسه فرهنگی منادی تربیت»، 3. «کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان»، 4. «عابد»، 5. «نمایش»، 6. «آیین تربیت» (مشترک با دو ناشر «آیین تابران» و «سنبله»)، 7. «مدرسه» (مدرسه برهان)، 8. «ایتا»، 9. «فاخر» و 10. «قطره».
انتشارات «سوره مهر» (حوزه هنری تهران) با چاپ و انتشار 90 عنوان، در رده‌ی نخست و پس از آن «مؤسسه فرهنگی منادی تربیت» با 78 عنوان و «کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان» با 59 عنوان کتاب نمایشنامه، در رده‌های دوم و سوم، پُرکار‌ترین ناشران در زمینه‌ی انتشار نمایشنامه برای کودکان و نوجوانان جای دارند.
از مجموع 828 عنوان کتاب نمایش‌نامه‌ای که ناشران در دوره‌ی 90 سال برای کودکان و نوجوانان ایران چاپ کرده‌اند، ناشران شهر تهران با چاپ و انتشار 653 عنوان کتاب (78.8 درصد)، بیش‌ترین عنوان کتاب نمایشنامه را برای این گروه‌های سنی منتشر کرده‌اند. سپس ناشران شهر مشهد با 80 عنوان (9.7 درصد) و ناشران شهر اصفهان با 21 عنوان کتاب نمایشنامه (2.5 درصد)، در رده‌ی دوم و سوم جای دارند.
سهم ناشران دیگری که در این 9 دهه به انتشار کتاب نمایشنامه برای کودکان و نوجوانان کوشیده‌اند و در 19 شهر ایران قرار داشته و دارند، تنها 74 عنوان کتاب (9 درصد) است.
با سنجش داده‌های پردازش شده، از میان 10 ناشر پُرکار، تنها ناشر غیر تهرانی، انتشارات «آیین تربیت» در شهر مشهد است که با همکاری دو ناشر مشهدی دیگر - «آیین تابران» و «سنبله» - 47 عنوان کتاب نمایشنامه برای کودکان و نوجوانان چاپ و منتشر کرده و در رده‌ی ششم جای گرفته است. با این همه، ناشران مشهد رده‌ی دوم را در پیوند با انتشار نمایشنامه برای کودکان و نوجوانان در این دوره‌ی نود ساله به‌دست آورده‌اند. انتشار 80 عنوان (9.7 درصد).
سخن پایانی
در این نوشتار تنها به رَوَند کمّی 90 ساله‌ی ادبیات نمایشی کودک و نوجوان ایران، برپایه‌ی انتشار نمایش‌نامه‌هایی که در قالب و پیکره‌ی کتاب از 1307 تا پایان سال 1396 چاپ شده است، پرداخته شد. این بررسی توصیفی و سنجش کمّی، نشان‌دهنده‌ی پیشینه و رَوَند بیش از نود سال و رشد و گسترش کمّی این گونه‌ی ادبی هنری در ایران است.
برتریِ تألیفی بودن نمایش‌نامه‌های منتشر شده برای کودکان و نوجوانان، یکی دیگر از ویژگی‌های باارزش دوره‌ی نود ساله‌ی ادبیات نمایشی کودک و نوجوان ایران است. نسبت 1867 عنوان نمایشنامه تألیفی چاپ شده به 315 عنوان نمایشنامه ترجمه شده در قالب کتاب.
حضور بیش از 500 پدیدآورنده‌ی مرد و زن و همچنین ناشران پُرشمار، و رَوَند رو به افزایش انتشار در گستره‌ی ادبیات نمایشی کودک و نوجوان ایران، بازتاب نهادینه شدن این گونه‌ی ادبی و پدید آمدن نمایش‌نامه‌نویسان حرفه‌ای در ادبیات نو کودک و نوجوان ایران است.
با آن که چاپ و نشر نزدیک به 2200 عنوان نمایشنامه به زبان فارسی و در قالب کتاب و در دوره‌ی 90 سال برای کودکان و نوجوانان ایران، چشمگیر و ارزشمند است، این آمارها هرگز بازتاب داشته‌های ادبیات نمایشی کودک و نوجوان ایران نیست. برای کامل شدن این سرشماری‌ها و سنجه‌ها و شناخت درست‌تر و فراگیر از داشته‌های این گونه‌ی ادبی، افزون بر آمارگیری و سنجش نمایش‌نامه‌هایی که در این 90 سال در قالب پیایندها، پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها برای کودکان و نوجوانان چاپ و نشر یافته است، باید به روش علمی رَوَند کیفی این جامعه‌ی آماری نیز بررسی و واکاوی شود. با شناخت درست گذشته است که آینده را می‌توان ساخت.
* متن کامل این مقاله در ماهنامه «نمایش»، شماره 261، خرداد 1400، ص 81 تا 87.
پی‌نوشت‌ها:
1. ده‌ها سال است که نبود یک کتاب‌شناسی علمی و فراگیر، ادبیات نمایشی و تئاتر کودک و نوجوان ایران را دچار مشکل کرده است. کتاب‌شناسی که به روش علمی گردآوری شده باشد و نیازهای فراوان پژوهشگران و دیگر کوشندگان این گستره‌ی ادبی و هنری را - همچون هر کتاب‌شناسی علمی دیگر - پاسخ‌گو و راه‌نما باشد. تنها کتاب‌شناسی منتشر شده در این زمینه، افزون بر آن که دوره‌ی کوتاه 20 ساله‌ی 1358 تا پایان سال 1377 را دربر می‌گیرد، سرشار از کژی‌ها و نادرستی‌هاست. نگاه کنید به: میرعلایی، مسعود، «بازنشر کژی‌های یک کتاب‌شناسی؛ بررسی و نقد بخش کتاب‌ها در کتاب "فهرستگان نمایش کودک و نوجوان"»، فصل‌نامه «پژوهشنامه ادبیات کودک و نوجوان»، دوره‌ی جدید، بهار 1399، شماره 23.
2. میرزا فتحعلی آخوندزاده یا آخوندوف (1812 - 1878 م. / 1191 - 1256 ش.)، شش نمایشنامهی کمدی و یک داستان خود را در سال‌های 1851 تا 1856 (1230 تا 1235 ش.) نخست به زبان روسی و در روزنامه‌ی روسی «قفقاز» و سپس در سال 1852 م. و باز هم به زبان روسی در یک مجموعه انتشار داد. پس از آن، آخوندزاده به بازنویسی نمایش‌نامه‌های خود پرداخت و متن ترکی آذربایجانی اصلاح شده‌ی نهایی آنها را در سال 1859 (1238 ش.) در شهر تفلیس و در مجموعه‌ی «تمثیلات» منتشر ساخت. (محمدزاده صدیق، حسین، تحلیل محتوایی نمایشنامه خرس (قولدورباسان)، ماهنامه «نمایش»، آذر و دی 1383، شماره 70 و 71، ص 50).
3. میرزا محمدجعفر قراجه‌داغی (1250-1310 ق. / 1213-1270 ش.)، نامدار به «منشی تحقیق»، هنگامی که منشی جلال‌الدین میرزا قاجار فرزند فتحعلی شاه قاجار بود، به سفارش او کتاب تمثیلات آخوندزاده را به فارسی برگرداند.
قراجه‌داغی نیز پیش از انتشار شش نمایشنامه (تمثیل) و یک داستان آخوندزاده در کتاب تمثیلات، نخست «چند تمثیل را تک تک منتشر کرده است و در انتشار آنها ترتیب متن اصلی را رعایت کرده». ترجمه‌ی فارسی نمایشنامه «ملا محمدابراهیم خلیل کیمیاگر» را در سال 1288 ق./ 1250 ش.)، دومین نمایشنامهی متن تُرکی «موسی ژوردان حکیم نباتات و...» را در سال 1289 ق، و نمایشنامه «خرس قولدورباسان» را در سال 1290 ق. منتشر کرد. سرانجام در 1291 ق. (اردیبهشت 1253 ش.) «موجبات نشر همۀ تمثیلات میرزا فتحعلی برای مترجم [فارسی آنها] فراهم می‌شود و آنها را در یک مجلد [در «دارالطباعه دولتی تهران»] به چاپ می‌رساند.» (آخوندزاده، میرزا فتحعلی، «تمثیلات و شش نمایشنامه و یک داستان»، ترجمه میرزا محمدجعفر قراجه‌داغی، [به تصحیح و مقدمه علی‌رضا حیدری]، 1356، مقدمۀ مصحح، صفحه 4 و 5).
4. این موضوع نخستین‌بار در اسفند 1392 مطرح و انتشار یافت. نگاه کنید به: میرعلایی، مسعود، «جایگاه حقیقی جبار باغچه‌بان و نخستین نمایشنامهی خردسالان و کودکان او؛ با نگاهی به نخستین نمایشنامهی چاپ شده‌ی تاریخ ادبیات نوین نمایشی کودکان ایران: خانم خَزوک یا خود انتخاب رفیق»، ماهنامه «کتاب ماه کودک و نوجوان»، اسفند 1392، شماره 197، صفحه 49 - 56.
منابع:
- آدمیت، فریدون، (1349)، اندیشه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده، تهران، خوارزمی.
- آخوندزاده، میرزا فتحعلی، (1356)، [به تصحیح و مقدمه‌ی علی‌رضا حیدری]، تمثیلات، شش نمایشنامه و یک داستان، ترجمه میرزا محمدجعفر قراجه‌داغی، تهران، خوارزمی، چاپ سوم.
- تبریزی، میرزاآقا، (1355)، [با مقدمه و کوشش محمدباقر مؤمنی]، چهار تیاتر، تهران، نیل و ابن‌سینا، چاپ نخست.
- پورحسن، نیایش، (1397)، جریان طلیعۀ نمایشنامه‌نویسی در ایران، ج 1، تهران، کتاب کوله‌پشتی.
- قزل‌ایاغ، ثریا، (1383)، ادبیات کودکان و نوجوانان و ترویج خواندن؛ (مواد و خدمات کتابخانه‌ای برای کودکان و نوجوانان)، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
- محمدزاده صدیق، حسین، (1383)، تحلیل محتوایی نمایشنامه خرس (قولدورباسان)، ماهنامه «نمایش»، آذر و دی 1383، ش 70 و 71.
- محمدی، محمد؛ قایینی، زهره، (1380)، تاریخ ادبیات کودکان ایران: ادبیات کودکان در دوره مشروطه، ج 4، تهران، چیستا.
-http://www.drsadigh.irنقدهای-دکتر-صدیق/186-تمثيلات-تماشاخانه-و-ميرزا-محمد-جعفر-قراجه-داغی
