هر کتابخانه ای، خدمات عمومی خود را سازگار با هدف، وظیفه، نوع مجموعه و جامعه‌ی استفاده کننده و حتی موقعیت مکانی، وضعیت اجتماعی و اقتصادی و آداب و رسوم و اوضاع اقلیمی، برنامه ریزی و عرضه می کند. بر همین اساس، خدمات عمومی کتابخانه ها بر مبنای تنوع نیازها، سلیقه ها و علاقه های مردم، گسترده و گوناگون است. نکته‌ی قابل توجه دیگر، چگونگی ارائه‌ی خدمات عمومی به گروه های ویژه (مانند معلولان جسمی- حرکتی و ذهنی، بیماران، اقلیت های دینی و قومی، خارجیان مقیم کشور، بزهکاران نوجوان) در کتابخانه هاست. هدف از این کار، ایجاد ارتباط میان آنها با کتابخانه برای تامین نیازهای مطالعاتی، ایجاد سرگرمی و همسازی با محیطی است که در آن به سر می برند. به طور کلی، رابطه با اجتماعی که مخاطبان بدان تعلق دارند، از طریق خدمات عمومی کتابخانه ها ممکن خواهد شد. بنابر این، درهای کتابخانه های کودکان و نوجوانان باید به عنوان یک فضای فرهنگی- آموزشی آزاد و جذاب، برای انجام انواع فعالیت های فردی و گروهی و اطلاع یابی باید به روی آنها باز باشد.
ملاک های ارزیابی خدمات عمومی در کتابخانه ها:
- تنوع خدمات عمومی
- تناسب خدمات عمومی ارائه شده با توجه به گروه سنی مخاطبان و جنسیت و نیازهای آنها
- خلاقیت در ارائه و اجرای خدمات عمومی
از انواع برنامه‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
امانت
این واژه برای توصیف مجموعه‌ای از فعالیت‌های كتابخانه‌ای، شامل: تمامی خدماتی كه از طریق آن كتاب‌ها، مجلات، و دیگر منابع كتابخانه‌ای به طور مستقیم در دسترس درخواست‌كنندگان قرار می‌گیرد، به کار می‌رود. بنابراین، می‌توان گفت كه نظارت بر ورود و خروج منابع از كتابخانه‌ها و در دسترس قراردادن آنها، اصلی‌ترین عملكرد خدمات امانت است. تقریباً همه‌ی كتابخانه‌ها، به جز آنهایی كه دارای مجموعه‌های نفیس و كمیاب هستند، منابع خود را برای خروج از كتابخانه به امانت می‌دهند. برحسب نوع نهادی كه كتابخانه به آن تعلق دارد، خط‌مشی‌های امانت متفاوت است. این تفاوت‌ها در زمینه‌ی نوع منابع، مدت زمان امانت، تمدید زمان امانت، یا ذخیره‌سازی نوبت استفاده از منابع (رزرو) است.
گسترش دانش بشری، محدودیت امكانات مالی و فیزیكی كتابخانه‌ها و افزایش روزافزون بهای منابع اطلاعاتی، كتابخانه‌ها را در زمینه‌ی تهیه‌ی منابع اطلاعاتی موردنیاز كاربران خود با مشكل رو به رو ساخته است، به‌گونه‌ای كه امروزه هیچ كتابخانه‌ای نمی‌تواند نیازهای اطلاعاتی مراجعان خود را به‌تنهایی برآورده سازد و خودكفا بودن كتابخانه‌ها، به مفهوم در اختیار داشتن همه‌ی مدارك، نه امكان‌پذیر و نه مقرون به صرفه است. از این‌رو، سیاست كتابخانه‌ها از مالكیت بر منابع، به دسترسی به منابع اطلاعاتی تغییر كرده است. همكاری‌های بین كتابخانه‌ای یكی از مهم‌ترین شیوه‌های تحقق این سیاست است كه می‌تواند در سطح محلی، ملی، منطقه‌ای، یا بین‌المللی انجام شود. مبادله‌ی منابع مطالعاتی افزون بر سطح کتابخانه با کتابخانه، می‌تواند در سطح کتابخانه با خانواده و خانواده با خانواده نیز باشد که از بهترین راه‌های گسترش دستیابی به منابع متنوع است.
البته رشد و گسترش فنآوری اطلاعات و ارتباطات امكان تحقق ارتباطات، مؤثرتری را در بسیاری از زمینه‌های همكاری بین كتابخانه‌ای همچون فهرست‌نویسی تعاونی، تبادل اطلاعات كتابشناختی و تهیه‌ی فهرست‌های مشترك از طریق شبكه‌های رایانه‌ای فراهم كرده است. دسترسی از راه دور به بسیاری از منابع كتابخانه‌ها از دیگر آثار فنآوری اطلاعات و ارتباطات است كه كاربران را از مراجعه‌ی حضوری به كتابخانه‌ها ساخته و آنها را قادر می‌سازد تا از طریق شبكه‌های رایانه‌ای در فهرست كتابخانه‌ها به جست‌وجو بپردازند، كتابی را از كتابخانه‌ی خود یا دیگر كتابخانه‌ها برای امانت رزرو کنند و سفارش تصویر مدركی را به كتابخانه‌ی خود یا دیگر مراكز تحویل مدرك ارسال دارند. همكاری در زمینه‌ی تولید و اشتراك محتوای دیجیتالی، یكی دیگر از زمینه‌های مهم است. تلاش‌های فراوانی برای اشتراك در تولید و تبادل محتوای دیجیتالی، شده است و می‌توان آن را پیشرفتی چشمگیر در عرصه‌ی همكاری بین كتابخانه‌ای در عصر اطلاعات به‌شمار آورد.
شیوه‌های برخورداری از منابع:
- عضویت (دائم، موقت)
- معرفی‌نامه
وظایف بخش امانت:
- تهیه‌ی برنامه و آیینامه‌ی امانت منابع
- زمان‌بندی امانت
- كنترل خروج و ورود منابع
- رزرو امكانات كتابخانه
- تعیین جریمه‌های دیركرد
- امانت بین كتابخانه‌ای
- امانت منابع غیركتابی
- تهیه‌ی اخطاریه‌ی دیركرد
- ایجاد فایل مراجعه‌كنندگان
- تمدید امانت
- رزرو منابع
خدمات مرجع
هر نوع كمك فردی كه توسط كتابدار برای یافتن اطلاعات در زمینه‌ی نیازهای اطلاعاتی مراجعان و پژوهشگران كتابخانه داده شود، خدمت مرجع به شمار می‌رود.
نظریه‌ی پرسش: این نظریه در مباحث رفتار اطلاع‌یابی کاربران و جست‌وجوگران اطلاعاتی کاربرد دارد. به این معنا که جست‌وجوگران اطلاعات مسئله‌ای دارند، اما نه خود مسئله و نه اطلاعات مورد نیاز برای حل آن به روشنی درک نشده است، یعنی جست‌وجوگران دچار نوعی بی نظمی فکری و سردرگمی هستند. به عبارت دیگر، نمی‌توانند آنچه را که نمی‌دانند به آسانی بیان کنند. د ر این شیوه، جست‌وجوگران اطلاعات برای روشن سازی مسئله‌ی خود باید مراحلی را طی کنند. این نظریه، بیانگر اهمیت و ضرورت گفت‌وگوی مرجع است. کتابداران مرجع سال‌هاست در کتابخانه‌ها با این روش می‌کوشند نیاز اصلی و واقعی مراجعان را شناسایی کنند، زیرا معمولا مراجعان کتابخانه در مرحله‌ی اول نیاز واقعی خود را به دلایل مختلف بیان نمی‌کنند و این مهارت کتابدار مرجع است که با ارائه‌ی پرسش‌های باز و بسته، نیاز واقعی فرد را شناسایی و منابع متناسب با آن نیاز را بازیابی کند.
ابزارهای مرجع: گسترش خدمات مرجع، پيوسته، با رشد منابع مرجع همراه بوده است. خدمات مرجع و منابع مرجع با يكديگر پيوند دارند و رواج يكی رونق ديگری را به دنبال مي‌آورد. منابع مرجع شامل کتاب یا دیگر مواد کتابخانه‌ای است که تنها برای یافتن اطلاعات معین و محدودی تهیه و تنظیم شده است نه برای خواندن تمام کتاب، همچون: واژه نامه ها، دایره المعارف ها، کتابشناسی ها، اطلس ها، .... این نوع منابع معمولا به امانت داده نمی شوند و در بخش مرجع نگهداری می شود و فقط در کتابخانه باید از آن استفاده کرد. پيشرفت در فنآوری موجب ترويج و تقويت جنبه جهانی خدمات مرجع - حداقل در ميان كشورهای پيشرفته - گرديده و انتقال فنآوری و جريان جهانی اطلاعات به اين روند سرعت بخشيده است. کتابداران مرجع از اواسط دهه ۱۹۷۰، علاوه بر كتاب‌ها، از پايگاه‌های اطلاعاتی پيوسته متعدّدی نيز استفاده كرده‌اند كه طبعآ دارای راه‌های دسترسی سريع، راحت، و گوناگون هستند. بيشتر اين پايگاه‌ها، نمايه ها و چكيده های مجلات تخصصی را در بر می‌گيرند.
خدمات ارجاعی (اشاعه‌ی گزینشی اطلاعات)
این شیوه یك نظام بازیابی ماشینی اطلاعات است كه در آن با استفاده از كامپیوتر می‌توان اطلاعات مورد نیاز انتخابی هر فرد را برای او ارسال داشت. شیوه‌ی كار بدین ترتیب است كه برای هر یك از استفاده كنندگان از این نظام، یك پرونده شامل رشته‌ها و موضوع‌های مورد علاقه‌ی او درست می‌شود. معمولا این رشته‌ها با واژه‌ها و اصطلاحاتی كه در نوشته‌های آن موضوع موجود است مشخص می‌شود. سپس هر اطلاعی که در مجموعه‌ی منابع کتابخانه و خارج از آن در ارتباط با آن واژه پیدا شود، برای درخواست کننده فرستاده خواهد شد. به طور كلی، منظور از اشاعه‌ی اطلاعات گزینشی، فراهم آوردن، سازماندهی، انتخاب و اشاعه‌ی منظم اطلاعات برای افراد برحسب نیازهای از پیش تعیین شده‌ی آنهاست.
در زیر نمونه ی برخی از برنامه های مناسب برای اجرا در کتابخانه برای گروه های سنی مختلف آمده است:
- معرفی و نقد و بررسی کتاب
- تدوین و ایجاد مسیریاب‌های موضوعی تحت وب روی سایت کتابخانه
- قصه‌گویی
- كتابخوانی با صدای بلند
- شعرخوانی
- آموزش خلاق (نمایش خلاق، كاردستی و هنر، كتابسازی و تهیه‌ی خبرنامه، نشریه، روزنامه دیواری و تولید مواد دیداری- شنیداری)
- پژوهش (تشکیل حلقه‌های مطالعاتی و اطلاع یابی درباره ی موضوع‌ها و مناسبت های خاص، برگزاری مناظره‌های ادبی، هنری، فرهنگی، اجتماعی و علمی بین کودکان و نوجوانان برپایه‌ی مطالعات مستند و جامع، ...)
- آشنایی با پدیدآورگان ادبیات کودکان و نوجوانان، آشنایی با چهره های برجسته‌ی ادبی- فرهنگی- اجتماعی- هنری- ورزشی- صنعتی، ...)
- برپایی نمایشگاه‌ها و جشنواره های هنری ( كتاب، نقاشی، صنایع دستی، نمایش فیلم، اجرای موسیقی، ...)
- بازدید و آشنایی با مراکز فرهنگی، هنری، آموزشی، تفریحی، صنعتی، ...
- کارگاه های آموزشی (آشنایی با ادبیات كودكان، شیوه بهره گیری از کتابخانه، مهارت های اطلاع یابی و سواد اطلاعاتی، مهارت‌های رایانه‌ای، آشنایی با بانک های اطلاعاتی و شیوه‌ی کار با آنها، آشنایی با منابع دیداری و شنیداری و شیوه‌ی کار با آنها، نویسندگی، نقاشی و کاردستی، آشنایی با آداب و رسوم، و مناسبت های ملی و ...)
- کمک و راهنمایی در انجام تکالیف درسی
- کتاب درمانی (ارائه‌ی خدمات مشاوره به نوجوانان(فردی و گروهی) با استفاده از منابع مطالعاتی)
- گسترش فعالیت کتابخانه برای کودکان و نوجوانان آسیب دیده‌ی اجتماعی
- گسترش فعالیت کتابخانه برای کودکان بیمار بستری در بیمارستان یا خانه
- بازی (بازی های گروهی و انفرادی)و سرگرمی
موضوع پژوهش، کتابسازی، تهیه‌ی خبرنامه و نشریه، تولید محتوا روی مواد دیداری و شنیداری و برگزاری نمایشگاه ها و جشنواره ها در کتابخانه ها به ویژه کتابخانه های اقوام، کتابخانه های روستایی و کتابخانه های آموزشگاهی در روستا، می تواند در زمینه ی تاریخ و جغرافیای محلی، فرهنگ عامیانه همچون: مراسم نام گذاری کودکان، عروسی، عزا، جشن ها، ترانه ها و لالایی ها، افسانه ها و داستان ها، بازی ها و بازیچه های محلی، غذاهای محلی، پوشاک محلی، تاریخچه ی آموزش و پرورش در روستا، موسیقی محلی، رقص های محلی، معرفی افراد ویژه در روستا(نویسنده، شاعر، هنرمند، قصه گو، کدخدا، کشاورز یا صنعتگر نمونه، ...)، معماری و خانه سازی، زبان و گویش، داروهای گیاهی و سنتی، صنایع روستایی، محصولات کشاورزی و دامپروری و ... باشد.
