شعر کودک و نوجوان در کشور تاجیکستان نگاهی به دوکتاب جوره هاشمی «چرا شمالک وزید؟» و «موسیقی خاموشی»

چکیده

در این پژوهش دو مجموعهٔ شعر کودکانه از کشور تاجیکستان، سرودهٔ جوره هاشمی بررسی می‌شود. در کتاب «چرا شمالک وزید؟» با یک نوع ادبی تازه به نام چِگِلَک آشنا می‌شویم. در فرهنگ تفسیری تاجیکی دربارهٔ معنی واژهٔ «چِگِل» آمده است: به هم پیچیده، پیچ در پیچ، گره در گره، بی ترتیب و بی سر و نوگ.

چگلک یک گونهٔ شعری‌ست که از ادبیات روس، وارد ادبیات تاجیکستان شده است. چِگِلَک از کلمهٔ چِگِل گرفته شده و به اعتبار همین چگلی و پیچیدگی، این نوع شعر را به تاجیکی «چگلک» نامگذاری کرده‌اند. در چگلک، یک واقعه غیرطبیعی، برعکس و درهم و برهم ارائه می‌شود. هدف از این گونهٔ شعری کمک به پرورش درک و دقت مخاطب کودک است. این شگرد شعری در جذب مخاطب بسیار مؤثر است و به نوعی یک بازی کلامی بین شعر و خوانندهٔ آن ایجاد می‌کند.

در کتاب «موسیقی خاموشی» شاعر با استفاده از عناصر طبیعت و انتخاب موضوعات متناسب با گروه سنی کودک، پلی میان شعر و کودکان ایجاد می‌کند.

در هر دو کتاب انتخاب وزن‌های شاد، مصرع‌های‌کوتاه و بهره‌گیری مناسب ازطنز کودکانه از دیگر برجستگی‌های شعر جوره هاشمی است.

مقدمه

طبق اسناد تاریخی در قرن ششم قبل از میلاد و در زمان داریوش اول، سرزمین سغد باستان که تاجیکستان کنونی را در برمی‌گیرد جزو قلمرو دولت هخامنشی بوده است. تاجیکستان پس از گذشت دویست سال با حملهٔ اسکندر مقدونی به تصرف یونانیان درآمده و بعد از آن به ترتیب جزئی از پادشاهی‌های سلوکی، اشکانی، کوشان و ساسانی شده است. تنها قومی که در آسیای میانه منسوب به تبار آریایی و تمدن ایرانی است، تاجیک‌ها هستند. در سال 715 م. (دوره امویان) این سرزمین به تصرف عرب‌ها درآمد و مردم تاجیکستان دین اسلام را پذیرفتند.

نیک طلب در کتاب «ازکوچه های سمرقند تا ساحل مدیترانه» گفته است: «حدود هزار سال پیش در سرزمین سغدیان و باختریان دوباره حکومت تاجیکان شکل می‌گیرد و سامانیان حاکمیت منطقه را در دست می‌گیرند. با ورود اسلام، تاجیکستان تبدیل به مهد زبان فارسی دری و فرهنگ و نقطهٔ تابناک علوم اسلامی می‌شود.» (نیک طلب، 1398: 27)

پس از سامانیان، سلجوقیان، قراختائیان و بالاخره مغولان بر این سرزمین چیره شدند و به دوران طلایی فرهنگ تاجیکی در این ناحیه خاتمه دادند. بعدها تیموریان و ازبک‌ها حکومت این سرزمین را در دست گرفتند تا آنکه در سال 1868 م. روس‌ها حاکم مطلق آسیای میانه شدند.

در این میان ادبیات کودک و نوجوان تاجیکستان همراه با ادبیات فولکلوریک این سرزمین راه خود را پیمود.

«ادبیات کودک و نوجوان تاجیکستان تا ابتدای قرن بیستم میلادی روند طبیعی خود را با فراز و نشیب‌های مختص آسیای میانه پیمود تا اینکه آهنگ انقلاب بلشویکی در این سرزمین نواخته شد و این سرزمین را نزدیک به‌یک قرن از پیکرهٔ اصلی خویش جدا کرد. پس از انقلاب اکتبر و تشکیل جمهوری سوسیالیستی شوروی تاجیکستان جزئی از اتحاد جماهیر شوریوی شد. سالهای 1960 تا 1990 م. را می‌توان در ادبیات کودک و نوجوان تاجیک دورهٔ تحریکات جدید ظهور اندیشه‌های تازه و مرحلهٔ بازگشت به اصالت خویش نامید». (نیک طلب، 1398: 29)

پس از فرو پاشی اتحاد جماهیر شوروی، تاجیکستان به استقلال دست یافت. این کشور پس از چند سال درگیری داخلی، هویت ملی خود را بازیافت. در این مرحله برای بازسازی فرهنگی، زبان تاجیکی دوباره زبان رسمی تاجیکستان اعلام شد. شاعران و نویسندگان متعهد و علاقه مند به زبان نیاکان خود، سهم بزرگی در احیا زبان فارسی تاجیکی داشتند. مهم‌ترین فردی که در این راه نزد مردم تاجیکستان جایگاه مهمی دارد و وی را بنیان‌گذار ادبیات نوین تاجیکستان می‌دانند، صدرالدّین عینی است. او نه تنها در رشد و اعتلای ادبیات بزرگسال، بلکه در ادبیات کودکان و نورسان تاجیکستان نیز بسیار مؤثر بوده است. وی نوشته‌ها و سروده‌های حکمت‌آموز را در کتاب «تهذیب‌الصبیان» برای کودکان به‌یادگار گذاشت. (جلالی،1397: 205) همچنین ابوالقاسم لاهوتی نیز از بنیان گذاران ادبیات کودک تاجیکستان بوده و خود نیز مجموعه‌هایی برای کودکان سروده است.

شاعرانی چون آته جان پیرو سلیمانی و دخترش گلچهره سلیمانی، نریمان بقازاده، عبید رجب، عبدالسلام دهاتی، میرسعید میرشکر، امین جان شکوهی، گلنظر کلدی، لطافت کنجاوا، غفار میرزا، میرزا تورسون زاده، آزاده امین زاده، بازار صابر، جوره هاشمی و ... از کسانی هستند که برای ادبیات کودکان و نوجوانان تاجیکستان تلاش‌های زیادی کردند.

یکی از شاعران برجستهٔ ادبیات کودک تاجیکستان جوره هاشمی است که در این پژوهش ضمن معرفی او به دو اثر وی نیز نگاه خواهیم کرد.

روش تحقیق

تاکنون در زمینهٔ ادبیات کودک و نوجوان تاجیکستان پژوهش‌های اندکی انجام شده است. البته دو کتاب «از کوچه‌های سمرقند تا ساحل مدیترانه» از پوپک نیک طلب و «پدیدآورندگان ادبیات کودک از غرب تا شرق» از مریم جلالی آغاز خوبی‌ست تا علاقه‌مندان به ادبیات کودک و نوجوان، با این مقوله در کشورهای دیگر به خصوص در ادبیات کشورهای فارسی زبان دیگر آشنا شوند. دربارهٔ جوره هاشمی و آثارش نیز منبعی به فارسی در دسترس نیست و نویسه‌گردانی دو کتاب ایشان، برای بار اول توسط نگارنده، انجام شده است و بر اساس آن، این مقاله تدوین شده است. روش تحقیق این مقاله توصیفی- تحقیقی است.

درباره شاعر

جوره هاشمی در نهم ژانویه 1948 م. به دنیا آمد. یکی از معروف‌ترین شاعران کودک و نوجوان تاجیکستان است. در کتاب تذکره ادبیات بچه‌ها که در سال 2012 م. در دوشنبه چاپ شده است؛ دربارهٔ هاشمی چنین آمده است: «جوره هاشمی در جماعت پولادان کنار شهر کان بادام در عائلهٔ کارگر راه آهن تولد شده است. مکتب میانهٔ بیست و پنجم را در زادگاهش سال 1965 و بخش سخن شناسی دانشگاه ملی تاجیکستان سال 1971 ختم کرده است. مصحح نشریات دولتی عرفان، مُحَرر کمیتهٔ تلوزیون و ردیو شُنوانی^[i] تاجیکستان، مدیر شعبهٔ روزنامهٔ پیانیر تاجیکستان، کاتب مسئول مجلهٔ چشمه و سردبیر هفته نامه مکتب بچه‌گان «گل-گل» بود. الحال مشاور اتفاق نویسندگان تاجیکستان عائدبه^[ii] ادبیات کودکان و نورسان می‌باشد. شعرهایش از سال 1965 چاپ می‌شود. تنها برای بچه‌ها می‌نویسد.» (باباجان؛ هاشمی،2012: 165)

وی آثاری چون: سایبان صد رنگه (1980 م.)، آفتابک (1986 م.)، خط امانی (1989 م.)، کودی بگو؟(1998 م.)^[iii]، از یک‌یک تا لک‌لک (م.2000)، کُلچه چرا شیرین است؟ (2000 م.)، «ر» می‌گویم من بُرّا (2003)، چرا شمالک وزید؟ (2008)، بچه‌ها و کوچه‌ها (2008)، موسیقی خاموشی (2012 م.) دارد.

کتاب «بچه‌ها و کوچهها» برندهٔ جایزهٔ ادبی رودکی^[iv]در تاجیکستان شده است. هاشمی، دبیر اتحادیه نویسندگان و سردبیر ماهنامهٔ «چشمه» است. این ماهنامه برای کودکان و نوجوانان منتشر می‌شود. کوتاهی، روانی، تندی و شادی وزنی ابیات، از مهم‌ترین شگردهای شعر جوره هاشمی ست. نمونهٔ شعرهای وی در کتاب‌های درسی کودکان و نوجوانان تاجیکستان چاپ شده است.

جوره هاشمی همراه با آهنگسازان معروف تاجیکستان، تعدادی آهنگ نیز برای کودکان و نوجوانان تولید کرده است. وی از سال 1990 عضو اتفاق نویسندگان تاجیکستان است.

جوایز و افتخارات

 برخی از جوایز این شاعرکودک ونوجوان تاجیکی، عبارتند از: «افتخارنامهٔ جمهوری تاجیکستان (1994 م.)، مدال خدمت شایسته (2003 م.)، جایزه دولتی به نام ابو عبدالله رودکی (2012 م.) و دیگر مکافات‌های ساحوی مشرّف شده است.» (همان)

سخنی درباره چِگِلَک از زبان شاعر

جوره هاشمی در مقدمهٔ کتاب «چرا شمالک وزید» چنین آورده است:

«چگلک یک گونهٔ شعر است، که ادیبان بسیار خلق‌های عالم ایجاد می‌کنند، بسیار خوانندگان خردسال دوستش می‌دارند، با شوق و هوس می‌خوانند و ازیاد می‌کنند. این نمونه شعر در ادبیات روس با نام‌هایералаш و небылица مشهور است. در این گونه شعرها واقعه غیرطبیعی، پس و پیش، چپه و راسته، برعکس و درهم و برهم تصویر می‌شود. این خصوصیات چگلک خواننده را وادار می‌کند که آن را با دقت خواند، زیرک‌تر و هوشیارتر باشد، خواننده‌اش را ملاحظه کند و حقیقت را انق^[v]و دقیق داند. همین چگلی^[vi] و پیچیدگی این نمود شعر را به اعتبار گرفته و آن را به تاجیکی «چگلک» نامیدیم.

درست کردن کتاب «چگلک‌ها» در ادبیات تاجیک تجربهٔ نو است. امید است که چگلک هم مانند چیستان، شُمُرک، تیزگویَک و دیگر نمونه‌های مشهور شعر، خوانندگان خود را پیدا می‌کند و در قطار ژانرهای پسندیده خوانندگان ما قرارمی‌گیرد». (هاشمی، 2008: 2)

نکته‌ای که باید یادآوری کنم این است که در ادبیات کودک و نوجوان ایران، این گونهٔ شعری وجود ندارد اما در بازی‌های کودکانه نمونه‌های مشابهی از این گونهٔ شعری وجود دارد.

کتاب «چرا شمالک وزید؟» با تصاویری زیبا و کودکانه، دارای 14 قطعه شعر است که در 8 شعر آن از «چگلک» استفاده شده است.

 برای آشنایی بیشتر با این گونهٔ ادبی، اولین شعر این مجموعه را از نظر می‌گذرانیم:

با چشمکم شنیدم / با گوشکم بدیدم / آیا درست کردم؟ / یا نادرست کردم؟

با پای خط نوشتم، / با دست ره بگشتم. / آیا درست کردم؟ / یا نادرست کردم؟

گفتم به گربه‌ام: کِشت! / گفتم به مرغکم: پِشت! / آیا درست کردم؟ / یا نادرست کردم؟

خواندم دو مادر از یاد، / شد شعرکم زمن شاد. / آیا درست کردم؟ / یا نادرست کردم؟ (هاشمی،2008: 3)

در شعر «آیا درست کردم؟» شنیدن را به چشم، دیدن را به گوش، نوشتن را به پا و راه رفتن را به دست نسبت می‌دهد. در حوزهٔ ارتباط با حیوانات نیز گربه را کیش (کِشت) می‌کند و جوجه را پیش (پِشت) می‌کند. در پایان هم می‌گوید: خواندم دو مادر از یاد، شد شعرکم ز من شاد؛ در جایی که مخاطب می‌فهمد که خواندم دو شعر از یاد، شد مادرم زمن شاد.

چگلک یک بازی کلامی با مخاطب خردسال است. یک بازی پر شورونشاط توأم با خیال انگیزی و برانگیختن ذهن. ذهن و زبان در یک بازی دوطرفه قرار می‌گیرند.

به نمونهٔ دیگری از چگلک را با نام «دربارهٔ فصل سال» توجه می‌کنیم:

_ فصل زمستان رسید

سبز بشد روزگار!

لاله‌یو^[vii] گل رو گشاد

برد ز دل‌ها قرار

فصل بهاران دمید

جمله تب و تاب رفت

آب همه‌یخ بُبست

خاک همه خواب رفت

آه، چه خوش تیرَه ماه[viii]

گرم‌ترین فصل سال!

دورهٔ تعطیل ما

فیض همین فصل سال!

فصل تموز[ix] آمده

بادک فارم وزید[x]

آب و هوا سرد و... وَی!

_ ها، چه شد؟

_ آرو[xi]، گزید... (هاشمی،2008: 5)

 در این شعر نیز سبزی و طراوت به زمستان، یخ بستن آب به فصل بهار، گرم‌ترین فصل سال را به تیره‌ماه (پاییز) و سردی هوا را به تابستان نسبت می‌دهد. بازی نسبت دادن افعال معکوس به فصل‌های سال؛ بازی کشف رابطهٔ واقعیت و خیال شاعرانه، دست در دست هم داده تا کودکان را به دنیای نشاط و پویایی ببرد.

در شعر «قصهٔ تَربُزخوری» (هندوانه خوری) نیز شاعر کودکان را به تربز می‌برد تا بازار بخرند و مشخص است که کودک مخاطب این شعر می‌داند، تربز در بازار است نه بازار در تربز.

رفتیم ما به تربز

بازارکی بدیدیم

تعریف لذّتش را

با ابروان شُنیدیم

روی خوش و مَهینش

با موی سر شمیدیم^[xii]

تربز فروش را زود

از تربزک خریدیدم

با پایمان گرفتیم

با دستمان دویدیم

 از خانه سوی بازار

شادانه آوریدیم^[xiii]

آن را نخست خوردیم

با کارد پس بریدیم (هاشمی،2008: 6)

شنیدن با ابرو، بو کردن با مو، خریدن تربزفروش از تربزک، گرفتن تربز با پا و رفتن به خانه با دست از نمونه‌های بازی کلامی شاعر در این شعر است. در پایان شعر هم می‌گوید: اول تربز را خوردیم و بعد آن را با کارد بریدیم. طنز زیبای این گونهٔ شعری باعث می‌شود تا بچه‌ها ارتباط خوبی با چگلک‌ها برقرار کنند.

به قول تاجیک‌ها، رَسّام کتاب یا همان تصویرگر کتاب س. عمادالدین اِوا است. سبک تصویرسازی کتاب، نقاشی است. نقاشی‌ها، کودکانه و متناسب با چگلک‌ها کشیده شده‌اند. استفاده از رنگ‌های شاد و گرم از دیگر نقاط قوت تصویرسازی کتاب است.

نمونه‌ای از تصاویرکتاب چرا شمالک وزید؟