چندی است که در برنامه درسی آموزشگاه ها از پایه سوم دبستان، درس پژوهش دانش آموزی گنجانده شده است. در این کارگاه، تلاش شده است گام های پژوهش به روشنی توضیح داده شود تا مربیان و آموزگاران و یا حتی خانواده ها بتوانند کودکان و نوجوانان را در انجام یک کار پِژوهشی یاری رسانند.
جستجو در منابع مکتوب و شفاهی
جستجو نخستین گام در پژوهش است. جستجو جهت گردآوری اطلاعات صورت می‌گیرد. کسب اطلاعات میتواند از منابع شفاهی (اشخاص) و یا منابع مکتوب (کتاب‌ها) باشد. کودکان را تشویق کنید که برای به دست آوردن اطلاعات بیشتر درباره موضوع‌هایی که برای پِژوهش خود برگزیده اند به هر دو منبع مراجعه کنند.
منابع مکتوب و استفاده از نمایه
آموزگاران و کتابداران هر مدرسه لازم است که فهرست منابع مکتوب موجود در کتابخانه مدرسه را در اختیار کودکان قرار دهند. کتاب هایی همچون فرهنگنامه کودکان و نوجوانان (شورای کتاب کودک) و تاریخ ادبیات کودکان ایران (موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان) منابع بسیار خوبی برای کسب اطلاعات بیشتر برای کودکان است. نمایه هر دو این منابع، برای گزینش و یا یافتن موضوع مورد نظر بسیار مفید هستند. برای نمونه در کتاب تاریخ ادبیات کودکان در انتهای جلدهای یک، دو، چهار و هفت نمایه‌های موضوعی بحث شده در هر دوره تاریخی به چاپ رسیده‌اند. به نمایه‌های این جلدها مراجعه کنید و به دانش‌آموزان نشان دهید که دو گونه نمایه وجود دارد. نمایه اعلام و نمایه موضوعی. به آنها بگویید که بهترین و ساده‌ترین راه جست‌وجو در یک کتاب برای یافتن یک موضوع ویژه یا اطلاعاتی درباره یک شخصیت، استفاده از نمایه است. نام افراد، محل‌ها، مدرسه‌ها و کتاب‌ها در نمایه‌های اعلام آمده‌اند و موضوع‌ها در نمایه موضوعی. با دادن چند تمرین به دانش‌آموزان مطمئن شوید که آنها راه استفاده از نمایه‌ها را آموخته‌اند. حال به آنها پیشنهاد کنید که با مراجعه به نمایه‌ها، موضوع‌های مورد نیاز خود را بیابند.
در پایان هر فصل منابع مورد استفاده معرفی شده‌اند. با دانش‌آموزان صحبت کنید. به آنها بگویید که آنها نیز پس از استفاده از مطالب یک کتاب و آوردن آن در مطلب پژوهشی خود باید در انتهای گزارش پژوهشی خود منبع مورد استفاده را ارجاع دهند. درباره شیوه ارجاع‌نویسی با استفاده از شیوه ارجاع نویسی کتاب‌های تاریخ، نکاتی را به آنها یادآور شوید.
برخی از منابع معرفی شده در این کتاب ها و یا دیگر کتاب های مرجع که در پایان هر فصل آمده‌اند، میتواند از سوی کتابداران و آموزگاران مطالعه و به کودکان پیشنهاد شود.
کودکان را تشویق کنید که افزون بر مراجعه به کتابخانه مدرسه، به کتابخانه‌های شخصی در خانواده یا آشنایان خود، کتابخانه‌های شهر یا روستای ساکن آن مراجعه کنند و اطلاعاتی را پیرامون موضوع تعیین شده به دست آورند.
منبع شفاهی و تهیه پرسشنامه
منبع شفاهی نیز منبع بسیار خوبی برای کسب اطلاعات است. در این موارد معمولاً دانش‌آموزان باید با شخص مطلع و آگاه، مصاحبه‌ای را تدارک ببینند. به این منظور باید از قبل پرسشنامه‌ای را تهیه کنند. برای مثال چنانچه موضوع پژوهش آنها بیشتر درباره مکتب خانه‌های قدیم است، دانش‌آموزان را تشویق کنید که برای به دست آوردن اطلاعات بیشتر در خانواده و یا در میان آشنایان، همشهریان، اهالی روستاهای خود جستجو کنند تا با کسانی آشنا شوند که در قدیم به مکتب خانه رفته‌‌اند. پرسشنامه‌ای تهیه کنند و با مصاحبه با آنها این پرسشنامه را پر کنند. اگر وسیله ضبط یا فیلم‌برداری دارند صدا یا تصویر آنها را در این مصاحبه‌ها ثبت کنند.
همین جستجو و پژوهش میتواند درباره بهداشت کودکان، تغذیه کودکان، کار کودکان و لباس کودکان در دوره‌های گذشته باشد. کودکان را تشویق کنید که از میان سالمندان، فردی را بیابند که در دوره کودکی‌اش کار می‌کرده است. پرسشنامه‌ای تهیه کنند و با او مصاحبه نمایند. به دانش‌آموزان می‌توانید پیشنهاد کنید که پژوهشی نیز درباره عشایر ایران و زندگی و آموزش آنها انجام دهند. آموزگاران و کتابدارن با نگاهی سریع به کتاب‌های تاریخ می‌توانند ده‌ها موضوع پژوهشی را گزینش و به کودکان برای جستجو و استفاده از منابع کتبی و شفاهی پیشنهاد کنند. به کودکان تاکید کنید که برای پژوهش خود باید اسناد بیشتری به گزارش خود ضمیمه کنند: عکس، نامه یا هر گونه سند دیگر.
مراجعه به اسناد
برای دانش‌آموزان توضیح دهید که سند چیست. گونه‌های مختلف سند را به آنها نشان دهید. از کتاب تاریخ ادبیات کودکان ایران و یا ده ها کتاب تاریخی دیگر می‌توانید سندهای مختلفی را گزینش کنید و دانش‌آموزان را به مطالعه آنها تشویق کنید. برای مثال هنگامی که به وضعیت کودکان در دوره مشروطه اشاره می‌کنید و از آنها می‌خواهید پژوهشی کتابخانه‌ای را در این زمینه انجام دهند، قبل از شروع کار به جلد سوم تاریخ ادبیات کودکان مراجعه کنید و در صفحه ۲۳، عکس کودک کارگری که فلک می‌شودرا بیابید. به آنها بگویید که عکس خود یک سند قابل اعتماد است. آنها را تشویق کنید که برداشت خود را از دیدن این عکس بیان کنند. دانش‌آموزان را تشویق کنید که به عنوان یک کار پژوهشی، سندهای بیشتری از وضعیت کودکان به شکل عکس، خاطره، نامه، آمار و ... پیدا کنند. به آنها یادآور شوید که می‌توانند مشابه این سندها را از کتاب‌های دیگر و یا حتی با پرسش از خانواده و آشنایان، از آلبوم‌های خانوادگی یا مجموعه نامه‌ها و دفاتر قدیمی به دست آورند. دانش‌آموزان را هدایت کنید که مجموعه سندهای گردآوری شده را ابتدا طبقه‌بندی کنند و سپس با بررسی دقیق آنها، برداشت خود را بنویسند و در پایان از مجموعه برداشت‌های خود نتیجه‌گیری کنند.