امروزه در فرهنگ سوادآموزی در کشورهای پیشرفته، مفاهیمی مانند محیط غنی از سواد Literacy-Rich Environments یا برنامه غنی کردن خواندن program reading enrichment یکی از شاخص‌های نگاه و رویکرد نو به موضوع سوادآموزی به‌شمار می‌رود و در ادبیات سوادآموزی این کشورها و فرهنگ‌ها همواره و همیشه به‌کار می‌رود.
غنی کردن enrichment در فرهنگ واژگانی یعنی معنادار کردن، کار بنیادی‌تر کردن و به کار بردن کنش‌های انگیزشی در یک برنامه یا موضوع ویژه. در پژوهش‌های بنیادی در حوزه سوادآموزی از راه ادبیات کودکان که در موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان در جریان است، سال‌هاست که به این موضوع اندیشیده شده و در پیوند با آن فرآورده‌هایی تولید شده است که مانند انگاره‌های الفبایی کارکرد دوگانه هم در غنی کردن محیط سوادآموزی و هم غنی کردن برنامه خواندن با زبان آموزها را داشته باشد.
نگاهی به پیشینه انگاره‌سازی از الفبا در ایران و جهان
یکی از روش‌هایی که به پایداری شناخت از الفبا در ذهن کودکان می‌انجامد، انگاره‌سازی از الفبا است. الفباهایی که امروزه در جهان و در زبان‌های گوناگون به‌کار می‌رود، بیش‌تر الفباهایی هستند که شکل نویسه (حرف) با آوای واکی (صدای) آن هیچ ارتباط و پیوندی ندارند.
کودکان نوآموز هنگامی که در برابر این وضعیت گسسته قرار می‌گیرند به‌سختی می‌توانند میان نویسه و آوای آن واک پیوند ایجاد کنند و همین نکته سبب می‌شود که روند زبان‌آموزی بسیار کند شود. این موضوع درباره کودکان خودتوان که جای خود دارد، اما در مورد کودکان کم‌توان ذهنی بسیار پیچیده می‌شود و گاهی این کودکان گروه دوم هیچ‌گاه خواندن و نوشتن نمی‌آموزند، چون نمی‌توانند از سد برابرسنجی نویسه و واک که به آن دانش فونیکز phonics knowledge می‌گویند بگذرند.
درحالی‌که همه آن‌ها که روند شکل‌گیری خواندن را در میان زبان‌آموزان دنبال می‌کنند می‌دانند که یکی از پایه‌های رشد و شناخت خواندن، شکل‌گیری دانش فونیکز در این کودکان است. برای این‌که این دانش در کودکان شکل بگیرد همیشه گروهی از مربیان و آموزشگران علاقه‌‌مند بوده که با کارهای ابتکاری کوشیده‌اند این روند دشوار را برای زبان‌آموزان خردسال آسان کنند. برای نمونه در ایران در دوره زمانی سال ۱۳۰۸ کسی به نام میرزا حسین تبریزی الفبای فارسی را در قالب شیرینی می‌پخت و آن را در جعبه شیرینی به مشتریان می‌فروخت. روی جعبه الفبای شیرینی او نوشته شده بود:
الفبا بخوانید و نانش خورید
پس از من زمن نام نیکو برید
این الفبا البته ساده بود و جز این که در شکل دلپذیر خوراکی برای بچه‌ها در آمده بود، کار خیلی ویژه‌ای در جهت ساده‌سازی یادگیری دانش فونیکز یا برابرسنجی نویسه و آوای واک انجام نمی‌داد، و البته نمی‌توان گفت بی‌تأثیر هم بود، بلکه تأثیر محدودی داشت.
اما در آن سوی جهان کسانی دیگر بودند که در همین دوره زمانی کارهای پیشرفته‌تری انجام دادند که در نهایت در روندی نزدیک به یک سده رشد زیادی پیدا کرد. فرانک لوباخ آموزشگر امریکایی کسی بود که روش انگاره‌های الفبایی را در جهان ترویج داد و بخشی از نظام سوادآموزی او به شمار می‌رود.
یکی از این مواد آموزشی که معروف به جدول انگاره‌های الفبایی picture-letter-word chart است، چنان همه‌گیر شد که در فاصله چند دهه به ویژه پس از جنک جهانی دوم که نفوذ اقتصادی و فرهنگی امریکا جهانگیر شد، به ۳۰۰ زبان و در صد کشور جهان از جمله در ایران به زبان فارسی منتشر شد. در روش لوباخ میان شکل یک پدیده و حرف یا نویسه ایی که آموزش داده پیوند ایجاد می‌شود.
پس از جنبش سوادآموزی لوباخ از راه انگاره‌های الفبایی در کشورهای گوناگون در پیوند میان نویسه الفبایی و شکل مرتبط، کارهای گوناگونی شد. مانند تصویر زیر که:
پیوند نویسه انگلیسی E بزرگ را با Elephant یا فیل نشان می‌دهد.
روش آموزشی فرانک لوباخ در سال ۱۳۲۶ در ایران با نام: «راه آسان برای آموزش سالمندان طبق روش دکتر لوباخ؛ یاد بگیرید و یاد بدهید» به فارسی منتشر شد. دست اندرکاران آموزش سواد به بزرگسالان در همان زمان یک مجموعه از انگاره‌های الفبایی را به پیوست کتاب گذاشتند.
پس از این دوره تا چند دهه کم‌تر کسی در ایران به نقش انگاره‌های الفبایی در پایدارسازی دانش برابرسنجی نویسه و واک توجه نشان داد. برخی از هنرمندان گاهی به سبب علاقه شخصی کارهایی در این زمینه انجام دادند. از جمله نورالدین زرین کلک که در کتاب «آ اول الفباست» به این موضوع پرداخت. اما کار او از جنبه انگاره‌های الفبایی از کار لوباخ فاصله دارد، و پیوندی میان شکل و نویسه وجود ندارد.
برای نمونه نویسه «غ» که در آن غاز به شکل هنرمندانه تصویرسازی شده است، تنها با این سروده همراه است «غ سر اسم غازه – که گردنش درازه». این نمونه از کار اگرچه نقش انگاره‌های الفبایی را به‌درستی به کار نبرده است، اما به سبب هنرمندانه بودن و تأثیر شناختی و زیبایی‌شناختی روی ذهن کودک از ارزش‌های ویژه خود در غنی‌سازی محیط سواد یا غنی کردن برنامه خواندن بهره‌مند است. شوربختانه به سبب گسستی که در نظام آموزش و پرورش ایران با ایده‌های نو وجود دارد، از همین کارهای هنرمندانه که می‌توانست محیط سوادآموزی را سرشار از زیبایی کند و به کودکان هم تا اندازه‌ای در دانش برابرسنجی کمک کند، هیچ‌گاه استفاده نشد.
فصلی نو در آفرینش انگاره‌های الفبایی در ایران
پژوهش‌های تاریخی در حوزه آموزش و پرورش و بازتاب آن در مجموعه کتاب‌های مرجع تاریخ ادبیات کودکان به پژوهشگران موسسه این فرصت را داد که راه رفته را بشناسند، آن را با موقعیت‌های سوادآموزی در کشورهای پیشرفته بسنجند و راهکارهای نو در رویکرد و راهبرد سوادآموزی از راه ادبیات کودکان که خود پایه‌گذار و مروج آن هستند، بیافرینند. از این رو کوشش‌های موسسه و همکاری هنرمندان تصویرگر در تجربه اندوزی و آفرینش انگاره‌های الفبایی کارنامه‌ای درخشان در این حوزه به جا گذاشته است.
نخستین انگاره‌های الفبایی که موسسه روی آن کار کرد، لوح الفبایی از لیا خاچیکیان بود که در ابتدای دهه ۱۳۸۰ به همراه کتاب فارسی آموز نخودی منتشر شد.
این لوح که بر دیوار کلاس یا خانه چسبانده می‌شد، تنها در حوزه غنی‌سازی محیط سواد نقش داشت و برای آن نماکارت‌های ویژه تهیه نشد. پس از آن با انتشار چاپ نخست واژه‌نامه چیستانی- تصویری لیلا مدرسی تجربه‌هایی چند در انگاره‌سازی الفبایی انجام داد که در بخش‌هایی از این واژه‌نامه به‌کار رفت. در حقیقت این دو کار از نخستین تجربه موسسه و در پیوند با کار ناتمام ایده‌های فرانک لوباخ در ایران بود که انجام گرفت.
به سبب پیچیدگی‌های در آفرینش انگاره‌های الفبایی و با تجربه‌اندوزی پیشین از سال‌های پایانی دهه ۱۳۸۰ دو کار بنیادی در انگاره‌های الفبایی یکی برای بسته الفباورزی به نام باغ وحش الفبا و دیگری برای بسته فارسی آموز نخودی (۱) به همکاری تصویرگران حدیثه قربان و کیوان اکبری در دستور کار قرار گرفت. کارکرد این دو مجموعه در ویژگی‌های زیر است:
- هر دوی این مجموعه‌ها برپایه یک نقشه جامع و برپایه بهبود کمبودهای مجموعه‌های پیشین آفریده و تولید شده‌اند؛
- انگاره‌های الفبایی هم از جنبه تصویرگری و هم از جنبه ترانه‌ها آموزش الفبای فارسی را با ادبیات کودکان پیوند می‌دهد؛
- هردوی این مجموعه‌ها دارای لوح الفبایی هستند که می‌تواند در فضای کلاس یا خانه برای غنی‌سازی محیط سوادآموزی به کار رود؛
- هردوی این مجموعه‌ها دارای کارکرد ساخت ماکت، عروسک، بازیچه، و حجم‌های سه بعدی با مواد گوناگون برای غنی کردن محیط سوادآموزی را دارند؛
- هردوی این مجموعه در شکل نماکارت‌های الفبایی تهیه شده‌اند، که در برنامه غنی کردن خواندن و سوادآموزی نقش دارند.
- برای هر یک از این انگاره‌های الفبایی، ترانه‌هایی سروده شده است، که ویژگی‌های ادبی و بازیگونه به آن بخشیده است و کارآیی آن را در غنی کردن سوادآموزی دوچندان کرده است.
مجموعه نماکارت هایی که در بسته الفباورزی به کار رفته است، به نام باغ وحش الفبا شناخته می‌شود و تنها از انگاره‌های جانوری بهره برده شده است.
نماکارت‌های الفبایی چه نقشی در پایداری و غنی کردن فضای سوادآموزی و برنامه خواندن دارند؟
نماکارت‌های الفبایی میان یک مفهوم مشخص و یک نویسه که حالت انتزاعی و مجرد دارد، پیوند می‌سازد و کودک نوآموز با دریافت این انگاره و پایدارسازی آن در ذهن خیلی زودتر نقش نویسه را می‌آموزد.
- چون کودک برای شناخت از خواندن به برابرسنجی میان نویسه و آوای واکی نیاز دارد، همواره با یادآوری این انگاره می‌تواند میان نویسه و واک برابرسنجی کند.
- انگاره‌های الفبایی چون به گونه‌ای هنرمندانه طراحی شده است، شوق کودکان را در آموختن افزون می‌کند.
- انگاره‌ها در نماکارت‌ها به سبب گیرایی و نقش و رنگی که دارد، پیوسته می‌تواند در دست کودکان باشد و با بازی با آن بیش‌تر بیاموزند و از آموختن خود لذت ببرند.
- ترانه‌هایی که پشت این نماکارت‌ها آمده است، هم از جنبه آوایی واک مورد نظر را تکرار می‌کند و هم از جنبه رانشی به کودکان برای بهتر راندن این واک یاری می‌رسانند و هم به آموزش کارکرد بازیگون می‌دهند.
و در نهایت، لوح‌های الفبایی که از این انگاره‌های الفبایی تهیه شده است، به طور مستقیم در غنی‌سازی فضای سوادآموزی نقش دارد و کاربرد آن چسباندن در فضای کلاس یا خانه یا هرجای دیگر است که کودکان زبان آموز در آن جا حضور دارند.
مجموعه‌ای که در فارسی‌آموز نخودی (۱) به کار رفته است، به سبب کاربرد نهنگ در لوح آن به مجموعه انگاره‌های نهنگ الفبایی شناخته شده است و در آن ترکیب انگاره‌های گیاهان و اشیاء به کار رفته است.
اکنون که برنامه سوادآموزی پایه از راه ادبیات کودکان در بستر اجرایی برنامه «با من بخوان» چشم‌اندازهایی روشن از تحول در آموزش زبان آموزی در ایران ایجاد کرده است، این انگاره‌های الفبایی و نقش بی جانشین آن در غنی‌سازی محیط سوادآموزی و برنامه غنی کردن خواندن به گستردگی به‌کار می‌رود و تصویرها و کلیپ‌هایی که همراه با این جستار آمده است، گویای این است که چگونه می‌توان محیط سوادآموزی کودکان را در ایران و در حوزه زبان فارسی غنی کرد و از سوی دیگر نظام آموزش و پرورش رسمی ایران، چگونه خود با بی‌عملی در این عرصه چیزی برای ارائه ندارد و از سوی دیگر با بازگذاشتن دست ناشران کتاب‌های بی‌کیفیت کمک آموزشی و ورود آثار آن‌ها که البته فاقد انگاره‌های الفبایی است، روند سوادآموزی را نازل‌تر از آن می‌کند که اکنون هست، و با بستن راه بر این انگاره‌های الفبایی هنری، میلیون‌ها کودک زبان آموز را از محیط غنی از سواد و برنامه غنی سازی خواندن محروم کرده است.
آنچه در ادامه می‌بینید بخشی از تجربه‌های برنامه «با من بخوان» از استفاده از انگاره‌های الفبایی در قالب بسته آموزشی «الفباورزی با کاکاکلاغه» است.
سوادآموزی پایه در یکی از مدرسه‌‌های عشایر زاهدان- آموزگار: جواد بولاقی
سوادآموزی پایه در یکی از مدرسه‌‌های عشایر زاهدان- آموزگار: جلیل بریچی
