هدف از انجام این تحقیق آشنایی بیشتر با قصه های قرآنی و جنبه های مختلف آنها این مقاله مروری ایست بر مطالعات قبلی صورت گرفته در این زمینه. در اینجا تعاریفی از ادبیات کودک، قصه، قصه های قرآنی، تاثیر آنها بر اندیشه و تخیل کودکان و... می باشد. در پایان پیشنهادهایی برای انس بیشتر کودکان با این کلام الهی ارائه شده است.
مقدمه
قصه گویی در طول تاریخ مورد علاقه و توجه بشر بوده و برای او جذابیت و کشش خاصی داشته است. به همین دلیل، قصه یکی از ابزارهای مهم اصلاح رفتار محسوب می شود. قرآن کریم نیز به نیاز بشر و گرایش او به قصه توجه نشان داده و با تأکید بر علایق طبیعی انسان بسیاری از مباحث ظریف اعتقادی، اجتماعی و اخلاقی را در قالب زیباترین داستان ها طرح و ارائه می نماید. خداوند متعال در سوره های متعدد قرآن کریم از طریق نقل داستان گذشتگان سعی در هدایت، تربیت و اصلاح رفتار بشر داشته است . اصطلاح قصه در فرهنگ قرآن به معنی« پی جویی»،تحلیل و بررسی حوادث مهم تاریخ انبیاء براساس بینش الهی است که هدف از آن عبرت و درس گرفتن از حوادث برای زندگی خود، تذکر، بیداری، تحول و تثبیت دل مؤمنین است. (نقی پور،١٣٧١)
ادبیات کودک و نوجوان چیست؟
این گونه ادبی، به معنای عام، به آثاری اطلاق می شود که هم از نظر درونمایه و ساخت و پرداخت و تصویر و هم از نظر زبان و بیان و شیوه ارائه با نیازها، علاقه مندی ها، تجربه ها، و توانایی های درک و خواندن کودکان و نوجوانان متناسب باشد. در این اصطلاح، مراد از کودک فردی است که دست کم بتواند با دیدن تصویرها یا گوش سپردن به متن کتاب ها، آنها را درک کند. گستره سنی این تعریف تا چهارده یا پانزده سالگی ادامه پیدا می کند. بنابراین، نگاه بزرگسالان به دوران کودکی و نوجوانی و برداشت هایی که آنها از این دوران دارند بر ساختار و کیفیت این آثار تاثیر می گذارد. ( حری،١٣٨٤)
ادبیات دینی کودک و نوجوان
این مقوله در ادبیات کودک و نوجوان قرار می گیرد. ادبیات دینی شامل نوشته هایی می شود که موضوع و مضمون اصلی آنها مذهب و باورهای اعتقادی باشد. معمولا کتاب های دینی کودک و نوجوان فقط درباره ادبیات شیعی و اسلامی است. در حالی که صحبت از انبیا و پیامبران تنها جزئی از ادبیات دینی است. (کاشفی خوانساری، بی تا)
تعریف قصه
به آثاری که در آن ها تاکید بر حوادث خادق العاده بیشتر از تحول و پرورش آدم ها وشخصیت هاست، قصه می گویند.
هدف قصه
هدف قصه ها، به ظاهر خلق قهرمان و ایجاد کشش و بیدار کردن حس کنجکاوی و سرگرم کردن خواننده یا شنونده است و لذت بخشیدن و مشغول کردن، اما در حقیقت درونمایه و زیر بنای فکری و اجتماعی قصه ها ترویج و اشاعه اصول انسانی و برادری و برابری و عدالت اجتماعی است.
ویژگی های قصه
- دارای جنبه های ماورای حسی و عقلی هستند.
- از تجربه و مشاهده مایه نگرفته اند.
- به وحی و شهود و الهام و خرق عادت و امور کلی توجه دارند. (طیبه شجاعی، بی تا)
انواع قصه های قرآنی
- قصص انبیاء
- قصه هایی که دربردارنده حوادث گذشته اند مانند: قصه طالوت و جالوت، قصه اصحاب کهف، اصحاب سبت و..
- قصص حوادث و رخدادهای دوران زندگی پیامبر
- مثل ها و تشبیهات قرآنی که برخی آنها را نیز جزو قصه های قرآنی بر می شمارند.
- تاثیر قصه های قرآنی بر کودکان
- افراد زیادی در این حوزه کار کرده اند از جمله طیبه شجاعی که در بررسی های خود به این نکات دست یافته است.
تاثیر قصه های قرآنی بر اندیشه کودکان
- قصه های قرآنی با داشتن تنوع ومضامینی که جامع و کامل هستند، در جهت ارتقاء اندیشه کودکان نقش بسزایی دارند.
- قصه های قرآنی با جاذبیت هایی که دارند، کودکان را جذب می کنند و کاملاً غیر مستقیم پند می دهند وعبرت می آموزند.
- قصه ها چنان تصویری و زنده هستند که به هنگام خواندن در ذهن کودک جان می گیرند و اتفاق می افتند. در قصه های قرآنی آموزش به زبان هنر بیان می شود: هنر قصه نویسی
- قصه ها به کودک اعتماد به نفس می دهند: مقابله داوود با جالوت ، موسی با فرعون، ابراهیم با آذر و نمرود
- امید به آینده می دهند: قصه یوسف، عیسی و….
جاذبه های قصه های قرآنی برای کودکان
حضورکودکان: داوود پیامبر، کودکی موسی (ع)، کودکی یوسف (ع)، نوزادی عیسی (ع)
حضور حیوانات در قصه ها: ماهی که یونس را می بلعد، هدهد بال می گشاید و تا سرزمین بلقیس می رود، سگ اصحاب کهف زبان باز می کند، شتر موقرمزی که از کوه در می آید، عصایی که اژدها می شود.
طبیعت زیبا وخیال انگیز در قصه ها: بهشتی که آدم و حوا در آن زندگی می کردند، کشاورزی ومزارع اصحاب رس و قوم لوط، و…، دریا، کوه، ساحل و…
تاثیر قصه های قرآنی بر تخیل کودکان
تعریف تخیل
تخیل محصول ذهن انسان است و در میان تمام جانوران این انسان است که صاحب تخیل پیشرفته و گسترده است. تخیل کارکردی شگفت دارد که تعریف و شناسایی آن را مشکل می کند. انسان با استفاده از تخیل توانسته است ناتوانی های خود را در برابر طبیعت جبران کند.
رابطه تخیل و اندیشه
اندیشه به انسان چگونگی غلبه بر طبیعت را می آموزد و تخیل چگونگی تاب آوردن در این نبرد دائمی میان انسان و طبیعت را. و کودکی که می خواهد برخیزد، بایستد، تلاش کند، زندگی کند، و با مشکلات کنار بیاید نیازمند اندیشه و تخیل پویایی است تا آسوده تر زندگی کند و قصه ها ابزاری مطمئن، مستند و امن هستند برای آموزش این چگونگی غلبه وتحمل.
اینجاست که قصه ها نقش روانشناسی و روان تربیتی خود را به خوبی ایفا می کنند. قصه ها کودک را از جهان موجود به جهان مطلوب می رسانند.
همچنین ماده اصلی و اساسی تخیل تصویرهای ذهنی است. کودک با نیروی تصویر ها و بازیابی و جابجایی و تغییر در آنها تخیل می کند. قصه هایی که سرشار از تصاویر زیبا و قابل گسترش باشند، بهترین سرگرمی برای تخیل هستند. مانند: قصه موسی هنگامی که از رود نیل عبور می کند. قصه ابراهیم هنگامی که آتش بر او سرد می شود.
اصلاً تخیل یک بازی است بازی آگاهانه یا برآمده از ناخودآگاهی با تصویر ذهنی. هرچه تصویر های ذهنی عاطفی تر وجزئی تر باشند، استعداد بیشتری برای حضور در خیالپردازی ها دارند: صحنه موسی و (ع) و ساحران.
هنری ترین قصه ها خیال انگیزترین آنها هستند و قصه های قرآنی جامعترین این تخیلات را در دل خود جای داده اند. برای همین است که هنر مندان، خاصه مینیاتوریست ها (که هنر بسیار ظریفی است) جنبه های تصویری قصه های قرآنی را دستمایه خلق اثرشان کرده اند. چون سرشار از حس و خیالند.
«فانتزی» در قصه های قرآنی
آنچه ما می دانیم این است که داستان های فانتاستیک دنیایی متفاوت از دنیایی که ما در آن زندگی می کنیم، پیش پای ما می گذارند. در دنیای فانتزی قوانین دیگری حاکم است که گاهی شگفت تر و لذت بخش تر از قوانین طبیعی است و گاه متنوع تر. فانتزی ها به خوانندگان خود امکان قیاس بین دنیاهای متفاوت را می دهند. تخیل فانتاستیک تخیلی ویژه است که از جنبه شکلی با انواع دیگر تخیل تفاوت دارد اما ماهیتاً در چارچوب تخیل به مفهوم عام می گنجد.
هرچه که بیشتر از فانتزی ها، اصول، الگو و تخیل ها و نیروهای تخیلی اش می گوییم بیشتر پی به جامعیت قصه های قرآنی در این حوزه می بریم. مصداق این گونه ها را نیز می توان در قصص قرآنی یافت.
گونه های فانتزی در قصه های قرآنی
- واقع نما
- واقع گرا: قصه های قرآنی چنان ملموس هستند که در عین تجربی وملموس نبودن برخی رخدادها ( مثل معجزات ) واقعی و باورپذیر جلوه می کنند.؟ بی هیچ شک وشبهه ای آنها را می پذیریم که البته این امر ریشه در اعتقادات و باورهای دینی ما نیز دارد
- تمثیلی:
- در قصه های قرآنی تمثیل نیز زیاد داریم که در دیالوگ ها مطرح می شوند همچنین در قرآن داریم: مثل الذین …. مثل حملوا …. مثل کسانی که …… مثل قومی که ……..
- علمی – تخیلی: داستان معراج پیامبر
- روانشناختی: روزه ی سکوت مریم، برخوردهای متفاوت پیامبر در مقابله با مشرکان
- طنز: مورچه و سلیمان
- پریانی: حضور جبرئیل وآمدن او برای رساندن وحی
- قهرمانی: مبارزه ی داوود با جالوت
- فلسفی: همسفری خضر وموسی
- گوتیک (رمانی که در آن سحر و جادو، رمز و معما، بی رحمی، خونریزی، دلهره و وحشت به هم آمیخته باشد): موسی وفرعون
- شمشیر و جادو: مقابله میان موسی و ساحران
- تاریخی: جنگ ها و غزوات پیامبر
- آموزشی: نصایح لقمان حکیم
- اسباب بازی ها: ابزار و آلات ساحران در مقابل عصای موسی
- سفر در زمان: خواب صد ساله عزیر، خواب ۳۰۰ ساله اصحاب کهف
- فلسفی( هستی شناختی): قصه ابراهیم و چهار پرنده که آنها را می کشد و می کوبد و بر سر چهار قله می نهد تا به راز زنده شدن مردگان یقین بیاورد.
- آدمک ها: قصه هایی که از اجنه ذکر شده است.( مثال در قصه حضرت سلیمان)
در قصه های قرآنی بعضی چیزها را در غایت و نهایت آن می بینیم. بدین خاطر تخیل نیز در اوج خودش قرار می گیرد. مثلاً:
- یوسف در اوج زیبایی و تقوا
- مریم در اوج پاکدامنی
- یعقوب در اوج انتظار واشتیاق
- ایوب در اوج صبر
تربیت دینی کودکان: مراد از تربیت دینی چیست؟
تربیت عبارت است از مجموعه اعمالی که یک فرد به عمد، به منظور اثرگذاری بر شناخت ها، اعتقادات، احساسات، عواطف و رفتارهای انسان با انسان دیگر، بر اساس برنامه ریزی سنجیده انجام می دهد. ( سعیدیان، ١٣٦٣)
تربیت دینی
عبارت است از مجموعه اعمال عمدی و هدف دار، به منظور آموزش گزاره های معتبر یک دین به افراد دیگر به نحوی که آن افراد در عمل و نظر به آن آموزه ها متعهد و پایبند گردند. ( داوودی، ١٣٨٦)
نتیجه گیری
این مقوله (تأثیر قرآن و حدیث در ادبیات فارسی) از ادبیات نیز مستثنی نیست . شاعران و نویسندگانی که در طول تاریخ تمسک به این کلام جسته اند (حافظ قرآن یا آشنا با آن بوده اند )کلامشان ماندگاتر شده است. در نثر مسجع وآهنگین، در راز تازگی شعر های حافظ و در اوج بودن شعرهای مولانا همین نکته را می توان دریافت: ردی، نشانه ای، عطر و بویی از کلام وحی.
درتعلیم و تربیت، قصه گویی روشی است که به وسیله آن به طور غیر مستقیم در اعماق روح کودک و نوجوان تأثیر می گذارد. قصه، نه تنها پیام های مفیدی برای کودک دارد، بلکه اگر به گونه های جذاب و مناسب طراحی و بیان شود، کودک و نوجوان می کوشند خود را با شخصیت های آن قصه همانند سازند. والدین و مربیان می توانند با بیان داستان های قرآنی، زمینه رشد شناختی کودک را فراهم سازند، و با ارایه قصه های آموزنده و جذاب به ساخت الگوی ذهنی آنان با گرایشات معنوی پبردازند و زمینه علاقه کودک و انگیزه ی آنان را به مسایل دینی فراهم کنند در این صورت نوعی اشتیاق در آنان ایجاد می شود و در نتیجه کودک و نوجوان از انجام اعمال دینی احساس رضایت می کند که این رضایت باعث درونی شدن عمل اخلاقی در آنان می شود.
ارائه پیشنهادات
- طراحی خوب قصه های قرآنی به گونه ای که برای کودکان قابل فهم باشد، می تواند موجب اصلاح رفتار آنها شده و محققین این شیوه را برای اصلاح رفتار کودکان سنین قبل از دبستان به درمانگران پیشنهاد می دهند.
- توجه بیشتر مسئولین سازمان بهزیستی به این موضوع.
- استفاده از قصه در مهدهای کودک و مشارکت کودک در تدریس
- طرح معمای قرآنی برای نوجوانان و کنکاش و پژوهش او برای پیدا کردن معما
- بیان نکات علمی قصه های قرآنی بوسیله مربیان و آموزگاران
- ایجاد فضاهای جدید ازجمله نرم افزارهای قرآنی و قصه های قرآنی.
منابع و ماخذ
١- حسینی( ژرفا)، عبدالقاسم. (١٣٧٨)عناصر قصه قرآنی. کتاب ماه هنر.٥٤-٤٤، ١٢.
٢- محمد داودی ، سیره ی تربیتی پیامبر صلی لله علیه وآله و اهل بیت علیهم السلام، انتشارات سمت، ١٣٨٦، ص ص ٢٥و٢٦.
٣- دایره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی(٧: ج ٢٣، ص ١٩٨)، قزل ایاغ
٤- عبدالحسین سعیدیان ، دایره المعارف ادبی ، انتشارات امیر کبیر ، ١٣٦٣، ص ٥١.
٥- هویدا، رضا؛ همایی،رضا ( ١٣٨٩ ). تاثیر قصه های قرآنی بر هوش هیجانی کودکان. مطالعات تربیتی و روانشناسی، ١١.٦١-٧٦
