روز جهانی کودک که باید یکی از ساده‌ترین و گویاترین روزها برای همبستگی جهانی کودکان و درک آن‌ها از خویشتن باشد، از بد حادثه به یکی از پیچیده‌ترین و مبهم‌ترین روزهای جهانی تبدیل شده است. این روز که در هر جا و هر بخشی از جهان به گونه‌ای اختصاصی و در روزی گاه ملی جشن گرفته می‌شود، مفهوم جهانی بودن این روز را به پرسش می‌گیرد و آن را با ابهام زیادی روبه رو می‌کند.
در حقیقت مفهوم روز کودک یا روز کودکی در اصل به سده نوزدهم و به فرهنگ فرقه‌هایی از کلیساهای امریکا مانند متدودیست‌ها برمی گردد. در سال ۱۸۶۷ و ۱۸۶۸ دو فرقه از کلیساهای امریکایی بنابر باورهای مذهبی خود اولین روز شنبه یا یکشنبه از ماه ژوئن هر سال را روز کودک اعلام کردند. پس از آن این موضوع گسترش بیش‌تری یافت و در سال ۱۸۸۳ همه فرقه‌های کلیسایی در امریکا بنابر بیانیه‌ای یک روز یکشنبه از روزهای آغازین ژوئن را روز کودک نامیدند.
این موضوع برای سال‌ها در فرهنگ امریکا به گونه‌ای ملی ماند تا سال‌های سده بیستم فرا رسید.
سده بیستم را سده کودکی گفته‌اند. ریشه این نام گذاری به کوشش‌های کوشنده‌ای توانا در سوئد برمی گردد. درسال ۱۹۰۴ بانوی نویسنده و آموزشگر و کوشنده حقوق زنان و کودکان، آلن کی Ellen Key کتابی به نام سده کودکی نوشت که در آن ویژگی‌های سده پیش رو را برای کودکان پیش بینی کرد.
آلن کی در کتاب خود روی موضوع روابط کودک و پدر و مادر و تنبیه بدنی تاکید کرد. دیدگاه‌های او که برآمده از اندیشه‌های آزادمنشانه بود، خواستار رعایت حقوق کودکان در آموزشگاه و خانواده بود. او همچنین به شدت هرگونه تنبیه و آزار کودکان را در خانواده و آموزشگاه رد می‌کرد.
از دید او مدرسه‌ها می‌توانست کُشتارگاه روح کودکان باشد. او خواستار توجه ویژه به هنرها و زیبایی شناسی در برنامه‌های آموزشی مدرسه‌ها بود. آلن کی تنها یکی از کوشندگان سده کودکی بوده است. در این سده هزاران زن و مرد توانا و روشن بین به شکل گیری نهادها و حقوق کودکان توجه کردند و آن را درگوشه و کنار گیتی پیش بردند.
در این سده توجه به زیست و فرهنگ کودکان به یک اصل بنیادین در زندگی انسان تبدیل شد. در حقیقت برای نخستین بار موضوع بهبود شاخص‌های زیستی و فرهنگی و توجه به حقوق کودک در دستور کار نهادهای بین المللی قرار گرفت و کار پیوسته روی این موضوع انجام شد. پیش از این که نهادهای بین المللی در این دوره به موضوع کودکان توجه کنند، نهادهای مدنی و غیردولتی و افرادی که برای کودکان کار می‌کردند، زمینه‌های برگزاری کنفرانس‌های جهانی درباره کودکان را به وجود آوردند. از جمله این رخدادها که از ریشه‌های برگزاری روز کودک شناسایی شده است، کاری بود که کاردار چین در سانفرانسیسکو انجام داد.
در یکی از روزهای ژوئن سال ۱۹۲۵ کاردار چین در این شهر، کودکان یتیم چینی را به جشن "اژدهای رونده" Dragon Boat Festival فرا خواند و توجه مطبوعات را به موضوع کودکان جلب کرد. این حرکت کاردار چین در محدوده زمانی روزهای ماه ژوئن البته خود ریشه از فرهنگ روز کودک برگرفته از کلیساهای امریکایی داشت و به نوعی روز کودک در ماه ژوئن را به فرهنگ کودکی عرفی سده بیستم پیوند زد. البته در این میان پایه گذاری روز کودک در ترکیه در ۲۴ آوریل سال ۱۹۲۰ که همزمان با زاد روز آتاتورک پدر ترکیه نو و روز استقلال این کشور بود، برگزاری روزی به نام کودک را فراتر از فرهنگ کلیسایی یا مذهبی مورد توجه قرار داد. گزینش این روز ویژه برای روز کودک یکی از عوامل چندگانه‌ای است که کم کم روز جهانی کودک که قرار بود در آینده شکل بگیرد، با ابهام و پیچیدگی روبه رو کرد.
پس از آن نخستین کنفرانسی که در این سده برای بهبود زندگی کودکان برداشته شد، کنفرانس ژنو در سوئیس بود که در آگوست ۱۹۲۵ با حضور ۵۴ کشور تشکیل شد. در این کنفرانس نیز نماینده‌ای از ایران حضور داشت. این نماینده کسی نبود، جز میرزا یحیی دولت آبادی چهره برجسته نواندیش و اصلاحگرای دوره مشروطه که هم در زمینه حقوق کودک و هم در زمینه آموزش و پرورش از پیشگامان بود.
این نشست "کنفرانس جهانی برای رفاه کودکان"World Conference for the wellbeing of Children نام گذاری شد و در پایان آن اعلامیه ژنو، حمایت از کودکان Geneva Declartion Protecting Children از تصویب کشورهای حاضر در کنفرانس گذشت. در این اعلامیه به نیازهای معنوی کودکان، رهایی کودکان از فقر، حمایت از کودکان کار، ارزیابی دوباره شیوه‌های آموزشی کودکان و موضوع‌های دیگر مربوط به بهزیستی و رفاه کودکان در سرتاسر جهان توجه و تاکید شده بود. در حقیقت این کنفرانس شالوده‌های روز جهانی کودک و در پیامد آن اعلامیه حقوق کودک و کنوانسیون حقوق کودک را در سده بیستم شکل داد.
پس از این کنفرانس توجه به نیازهای کودک و گفت و گو درباره آن به سطح مطبوعات و نشست‌های ملی و منطقه‌ای کشیده شد. اما سال‌های بین دو جنگ جهانی اول و دوم سال‌هایی بسیار غم انگیز برای کودکان به ویژه در کشورهای پیشرفته آن روزگار بود که از زخم‌های جنگ به شدت رنج می‌بردند. در این دوره کمتر کسی می‌توانست کاری قابل توجه برای حقوق کودکان انجام دهد. و اگر کاری هم مانند کنفرانس جهانی حمایت از کودکان انجام شد، به زودی فروکش کرد و ادامه نیافت.
با شعله ور شدن آتش جنگ جهانی دوم، میلیون‌ها کودک در سرتاسر جهان گرفتار رنج‌های بی پایان شدند. هزاران کودک در اردوگاه‌های مرگ جان سپردند، صدها هزار کودک در بمباران‌های شهرها و مراکز غیر نظامی دفن شدند، و صدها هزار کودک معلول و بی سرپرست و بی خانمان از آتش ویرانگر جنگ بر جای ماندند. ویرانگری ناباورانه جنگ جهانی دوم و زخم‌های عمیق آن بر روح و روان انسان‌های شرافتمند سبب شد که موضوع بهروزی کودکان باردیگر در دستور کار نهادهای بین المللی قرار گیرد.
با پایان گرفتن جنگ، و شمار زیاد کودکان بی پناه آسیب دیده در جنگ، در اولین نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سپتامبر سال ۱۹۴۶ یا شهریور ۱۳۲۵ یعنی سال پس از جنگ صندوق کودکان سازمان ملل یا یونیسف پایه گذاشته شد تا به نیازهای فوری این کودکان پاسخ دهد. تا سال ۱۹۵۳ این صندوق وضعیت ناپایداری داشت، اما در ۶ اکتبر همین سال بنابر قطعنامه ۸۰۲ این سازمان، صندوق کودکان سازمان ملل به نهادی پایدار یا دائمی تبدیل شد.
در سال ۱۹۵۴ مجمع عمومی سازمان ملل متحد بنا بر قطعنامه شماره ۸۳۶ از یونیسف خواست که روزی را به نام روز جهانی کودک سازماندهی کند. در همین قطعنامه در بند یک از یونیسف خواسته شده است که به همه کشورهای عضو توصیه کند از سال ۱۹۵۶، روزی به نام روز جهانی کودک را سازماندهی و پایه گذاری کنند که بیانگر همبستگی و درک کودکان سرتاسر جهان از یکدیگر باشد و آرمان‌ها و هدف‌های کودک مدارانه را ترویج کند. همچنین در بندی دیگر از این قطعنامه خواسته شده است که این اختیار به کشورها داده شود که روزی را که برمی گزییند متناسب با وضعیت ویژه کشورشان باشد.
اگرچه یونیسف در این سال این توصیه را به کشورهای عضو داشت، اما همچنان پیدا کردن یک روز که همگانی‌تر باشد و کشورهای بیش‌تری از آن پیروی کنند، به یکی از دلمشغولی های خود یونیسف تبدیل شد. تنها چند سال بعد بود که روز مناسب برای برگزاری روز جهانی کودک پیدا شد. یونیسف بهانه این کار را هنگام تصویب اعلامیه حقوق کودک به سال ۱۹۵۹ به دست آورد. اعلامیه حقوق کودک به شماره ۱۳۸۶ در روز بیستم نوامبر همین سال در مجمع عمومی سازمان ملل به تصویب رسید. از آن پس بسیاری از کشورها در حقیقت بیستم نوامبر را به عنوان روز کودک جشن می‌گیرند، در حالی که پیش‌تر از آن گروهی دیگر از کشورها روزی را در محدوده زمانی ژوئن به عنوان روز بین المللی کودک جشن می‌گرفتند.
بیستم نوامبر در گاهشمار سازمان ملل به نام روز جهانی کودک یا Universal children's day شناخته شده است. در حالی که پیش‌تر از این برخی از کشورها و سازمان‌های مدنی روز دیگری را به عنوان روز بین المللی کودک international children's day جشن می‌گیرند. در زبان انگلیسی تفاوت بین این دو روز آشکار است. یکی روز جهانی است و دیگری روز بین المللی. اما در گاهشمار کشورهایی مانند ایران تا کنون کمتر کسی می‌دانسته است که ریشه این تفاوت‌ها در چیست.
روز بین المللی کودک اگرچه همان گونه که گفته شد، ریشه در فرهنگ کلیسایی امریکای سده نوزدهم دارد، اما به سبب حرکت‌های انسان دوستانه کاردار چین در همین زمان کم کم بین نیروهای سوسیالیست و انقلابی به عنوان روزی که نمادی از توجه به کودکان محروم بود مورد توجه قرار گرفت و به گاهشمار بسیاری از کشورها به ویژه کشورهای سوسیالستی آن زمان یا کشورهای سوسیالستی کنونی مانند چین افزوده شد. تصمیم به بین المللی بودن این روز هم در سال ۱۹۴۹ در نشست زنان دموکرات که در مسکو برگزار شده بود، گرفته و روز یک ژوئن به نام روز کودک نام گذاری شد. از آن پس در برخی از کشورها به ویژه کشورهای سوسیالیستی این روز به نام روز کودک جشن گرفته می‌شود.
به سبب ریشه‌های چندگانه برای برگزاری این روز در سرتاسر جهان برخی از ایالت‌های امریکا همچنان روز یک ژوئن را جشن می‌گیرند در حالی که برخی دیگر از ایالت‌ها روز بیستم نوامبر را برای کودکان جشن می‌گیرند. در چین از سال ۱۹۴۹ روز یک ژوئن با بزرگی و شکوه تمام در حالی که کشور تعطیل عمومی است، جشن گرفته می‌شود. روسیه و همه ۲۵ کشوری که روزگاری در جرگه اتحاد جماهیر شوروی یا بلوک سوسیالیسم بودند روز یک ژوئن را به عنوان روز کودک جشن می‌گیرند. در این میان برخی کشورها مانند ترکیه هستند که روز جهانی کودک را با رخدادهای ملی خود پیوند داده‌اند.
در هند، روز زایش جواهر لعل نهرو یا استقلال هند در ۱۴ نوامبر روز کودک خوانده شده است. در ژاپن روز ۵ می روز کودک نامیده شده است و به همین مناسبت کشور تعطیل می‌شود که نشان از اهمیت این روز برای ژاپنی‌ها دارد. البته برگزاری این روز ویژه در ژاپن ریشه در سنت‌های خود ژاپن دارد و به گذشته‌های دورتر برمی گردد. در ایران اکنون روز ۱۶ مهر به عنوان روز کودک یا همان روز جهانی کودک جشن گرفته می‌شود. پیش از انقلاب، از سال‌های ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۷، روز ۴ آبان که روز تولد پسر ارشد محمدرضا پهلوی که جانشین او نیز به شمار می‌رفت، به عنوان روز کودک جشن گرفته می‌شد.
