ایرج کابلی، امتدادی روشن در تحول خط فارسی برای آموزش کودکان - بخش دوم

بخش نخست مقاله: ایرج کابلی، امتدادی روشن در تحول خط فارسی برای آموزش کودکان

آیا چیدمان بلوکی پدیده‌ای رایج در میان خط های زبان ها است؟

نگرش ایرج کابلی به خط فارسی، نگاهی بود که در زبان‌های لاتین‌تبار و خط‌های پیوست آن برای سده‌های بلندی انجام شده است و آن نگرش بلوکی در چیدمان خط است. در خط‌های لاتین‌تبار، نویسه‌های الفبایی هر کدام از هم جدا شدند، و در یک بلوک قرار گرفتند و هر مجموعه بلوک یک واژه را می‌سازد. در این گونه از خط‌ها اگر پیشوند و پسوندی هم به واژه پایه چسبانده شود، چون از پایه بلوک‌بندی شده‌اند، دیگر نیاز نیست پیشوندها یا پسوندها از واژه پایه جدا شوند، مگر در حالت‌های خاص که تعریف خود را دارد؛ اما در زبان فارسی، برپایه فشارهای منشیان دیوان‌نویس و خوش‌نویسان و کاتبان که راه‌های تندنویسی یا زیبانویسی را دنبال می‌کردند، برای دوره‌ای هزارساله خط فارسی در هر گام از حالت ناپیوسته خود خارج شد یا چسبندگی غیربلوکی پیدا کرد یا برپایه نگاه این گروه، دچار افتادگی‌ها یا افزوده‌هایی شد که خواندن آن را دشوارتر کرد. یعنی همه این‌ها سبب شد که عمق ارتوگرافیک خط فارسی بیش و بیش‌تر شود. اگر همین واژه شب‌نم را در نظر بگیریم، در روش سنتی شبنم بی‌بلوک است و می‌تواند به «شبنمها»، «شبنمهایش» تبدیل شود، اما برپایه دیدگاه کابلی، با هر پسوند و پیشوندی به شب‌نم، بلوک‌های آن اضافه می‌شود.

علوم شناختی و شیوه‌های آموزش خواندن و نوشتن

کاری که ایرج کابلی در حوزه خط فارسی انجام داد، درست در راستای پژوهش‌هایی است که در دو دهه گذشته به ویژه درباره پردازش مغز از واژگان نوشتاری یا در هنگام خواندن انجام می‌شود. هنگامی که فرایند آموزش خواندن در کودکان شروع می‌شود، آن‌ها ابتدا واژگان را با صدای بلند می‌خوانند تا بتوانند درک آواهای واکی به نویسه‌های نوشتاری را جز به جز در ذهن خود بازسازی و بازنمایی کنند. پس از چندی که این واژگان برای آن‌ها آشنا می‌شود، دیگر نیاز ندارند که این کار را انجام دهند. یعنی کودکان از بلندخوانی به سوی خاموش‌خوانی می‌روند. از این پس در مرحله خاموش‌خوانی، کودکان هنگام خواندن با زنجیره‌ای از تصویرهای واژگان روبه‌رو می‌شوند که در ذهن‌شان به عنوان واژه‌نامه تصویری ذهنی شناخته می‌شود. به این معنا که اگر به واژه شب‌نم برسند، پیش‌تر دو واژه شب و نم را باید شناخته باشند یا اگر نم را هم نشناخته باشند، به طور مجزا یک تصویر جداگانه از آن در مغز خود ثبت می‌کنند. بعد هنگامی که به خواندن شب‌نم می‌رسند، دیگر کاری نمی‌کنند جز نگاه به واژه و بازیابی آن از ناحیه مخزن تصویرهای ذهنی واژگان که در پشت مغز و به نام لوب اوکسی پیتال شناخته شده است. 

در ناحیه پسین یا پشتی مغز دو بخش به نام لوب اوکسی پیتال وجود دارد که نقش آن در لوب نیم کره راست شناسایی چهره افراد یا اسکن کردن از چهره انسان‌ها است. هر انسانی در ذهن خود با دیدن چند باره‌ی یک شخص، از او اسکن مغزی می‌کند و تصویر او را در ذهن و در بخش حافظه بلند مدت‌اش تثبیت می‌کند. هر بار که دوباره انسان این شخص را می‌بیند، این تصویر و عوامل مربوط به تصویر مانند این که این شخص راننده تاکسی بوده است یا پزشک یا پرستاری که در بیمارستان دیده‌ایم، در ذهن‌مان زنده می‌شود. به همین ترتیب، در بخش نیم کره چپ، ناحیه‌ای است که واژگان را به صورت تصویری اسکن می‌کند و در ذهن نگه می‌دارد. این واژگان کم‌کم که افزوده می‌شوند، آدم‌هایی که باسواد هستند یا  در مرحله آموزش سواد، هنگام خواندن، واژگان آشنا را رمزگشایی یا دیکدینگ نمی‌کنند و فقط با دیدن تصویر مفهوم آن را می‌گیرند. یا دریافت می‌کنند. بحث اصلی یا نکته‌ای که در خط ویژه سوادآموزی وجود دارد، این است که چگونه این واژه‌نامه تصویری که در ذهن شکل می‌گیرد، به موثرترین وجه انجام شود که بیش‌ترین بازدهی را داشته باشد.

اگر بخواهیم به زبان علمی‌تر کارکرد این بخش از مغز را روشن کنیم، درمی‌یابیم که مغز ما مهارت شگفت‌ انگیزی برای بی‌زحمت خواندن شکل نوشتاری واژه‌ها دارد. چگونه این مهارت را به دست می‌آورد؟  فرآیند همسان‌سازی‌ای که احتمال داده شده طی سلسله مراتب دیداری[1] انجام می‌شود، به عنوان عاملی اصلی در توانایی مغز برای شناسایی واژه‌های دیده شده (و همچنین اشیاء و تصاویر دیگر) معرفی شده است. در این فرآیند همسان‌سازی، ویژگی‌های متغیر واژه‌ها - شامل موقعیت، اندازه و جهت -  در بازنمایی‌های[2] ایجاد شده در اثر تحریک شبکیه، در چشم و در قشای بینایی اولیه[3] حذف می‌شوند و بازنمایی‌های استاندارد (ثابت) در ناحیه‌های دیداری سطوح بالاتر شکل می‌گیرند. پژوهش‌های بی‌شماری ناحیه‌ای را در نواری باریک از شکنج دوکی شکل نیم کره چپ[4] شناسایی کرده‌اند که به نظر می‌رسد به پردازش واژه‌ها اختصاص دارد و ناحیه شکل دیداری واژه[5] (VWFA) نام دارد.[6]

«شکل کلی» واژه از نگاه ایرج کابلی

اکنون اگر قرار باشد همه این روشن سازی‌های علمی در زمینه کارکرد تصویرسازی مغز از واژگان را در نگاه و نگرش ایرج کابلی دنبال کنیم، این کار به آسانی شدنی است. او در چکیده‌سازی اندیشه‌هایش درباره روند سوادآموزی به کودکان یا نوآموزان به مواردی اشاره می‌کند که همگی بر پایه یک نگرش منطقی و درکی درست از تصویرسازی ذهنی از واژگان یا گنجینه و واژه‌نامه تصویری واژگان در مغز است. از نگاه او: «سوادآموزی چیزی جز آشنا کردن تدریجی نوسوادان با شکل‌های کلی نشانه‌های نگارشی نیست. به سخن دیگر باسوادان هر زبان پس از انجام تمرین‌های سوادآموزی این توانایی را پیدا می‌کنند که به مجرد دیدن «شکل کلی» یک واژه، آن را بشناسند و این یعنی خواندن.»[7] شکل کلی چیست؟

شکل کلی همان تصویر ذهنی از واژه است که ایرج کابلی به درستی به آن اشاره کرده است. او برای روشن سازی بیش‌تر در این زمینه می‌نویسد: «اعتیاد به شکل آشنای واژه‌ها، ابزاری است کارآمد که نه تنها هنگام خواندن که در وقت نوشتن نیز کاربرد دارد، زیرا همه‌ی باسوادان هر وقت در مورد املای واژه‌یی به تردید می‌افتند با سنجش میزان «غریبه» یا «آشنا» بودن شکل ظاهری آن رفع تردید می‌کنند. هرچه شکل آشنای واژه‌ها هنگام ترکیب با واژه‌های دیگر کم‌تر تغییر کند بازشناسی آن و در نتیجه کار سوادآموزی و خواندن و نوشتن ساده‌تر خواهد بود. همین «اعتیاد» در جای خود کارآمد باعث می‌شود که تقریباً همه‌ی باسوادان هر نسل در برابر هر گونه تغییر شیوه‌ی نگارشی «مألوف و معتاد» خود مقاومت کنند. این مقاومت فقط وقتی که در برابر تغییرات «سلیقه‌یی» می‌ایستد، قابل دفاع و موجه است. اما ایستادن در برابر پیشنهادهایی که زاییده‌ی نوعی منطق‌اند جز با تحلیل منطقی آن پیشنهادها درست نمی‌نماید.[8]»

بر پایه‌ی همین دیدگاه است که سرانجام او نگاه رادیکال خود را در اصلاح و به‌سازی زبان فارسی برای آموزش، آشکار و بیان می‌کند. از نگاه او، هنگامی که ما یک واژه‌پایه یا هسته‌واژه مانند "دانش" داریم و کودک هم برای خواندن آن درگیر می‌شود، این واژه‌ی کوتاه را خیلی زودتر می‌تواند یاد بگیرد تا واژه‌ای مانند "همین را" که پیشوند و پسوند می‌گیرد. در جمله فرضی: «دانشش زیاد است»، اگر نشانه جانشین او را به دانش بچسبانیم، در ساماندهی واژه‌نامه تصویری ذهن روند انبساطی یا تراکمی صورت می‌گیرد. یعنی هم دانش داریم و هم حالت‌های گوناگون پیوندی به دانش، مانند «دانشم، دانشت، دانشش، دانشمان، دانشتان، دانششان» که این شش حالت می‌تواند به گونه‌ای دیگر نوشته شود که هسته یا واژه‌پایه از پسوندهای آن رها شود، اما به آن پیوند هم خورده باشد، به این شکل «دانش‌ام، دانش‌ات، دانش‌اش، دانش‌مان، دانش‌تان، دانش‌شان» مهم‌تر از همه این که شش حالت جانشین‌ساز «ام، ات، اش، تان، مان، شان» هم در واژه‌نامه تصویری ذهن هویت خودشان را پیدا می‌کنند و خیلی زود به عنوان شاخص‌های نحوی ثبت می‌شوند.

کاربست روش نوشتاری ایرج کابلی با عمق ارتوگرافیک خط فارسی

ارتوگرافی[1] شیوه نوشتار به یک زبان است و پیوند نزدیک با نظام الفبایی و شیوه چیدمان نویسه‌های الفبایی به قصد نوشتن دارد: «عمق ارتوگرافیک به پهنه فراخی از موضوع‌های چون پیشرفت خواندن، نارسایی‌ها و پریشانی‌های رشدی، اکتسابی خواندن و نظریه‌های خواندن در پیوند است. همه جنبه‌های خواندن به طور ذاتی با ویژگی‌های ارتوگرافی در ارتباط است، بنابراین مشخص کردن این‌که چه ویژگی‌هایی از ارتوگرافی بر فرآیندهای خواندن مؤثر و سازوکارهای شناختی آن چه‌گونه رخ می‌دهد، از جنبه عملی و نظری مهم است. برای نمونه پژوهش‌ها روی فرایند یادگیری خواندن نشان می‌دهد کودکانی که در زبان‌هایی با عمق ارتوگرافیک زیاد سوادآموزی می‌کنند، پیشرفت‌شان کندتر از کودکانی است که زبان‌شان از جنبه ارتوگرافیک کم عمق به شمار می‌رود.[2] » عمق ارتوگرافیک[3]  بخشی از دانش ارتوگرافی به شمار می‌رود که به طور ویژه روی موضوع «چه می‌نویسیم، چه می‌خوانیم» کار می‌کند.

در زبان فارسی، زنبور و ذرت با دو گونه نویسه «ز» و «ذ» نوشته می‌شود. شکل آوایی‌تر نوشتن پیاز «پی‌یاز» و خیار «خی‌یار» است. اما چون دو نویسه «ی» در آن به کار رفته است که نخستین آن آوای واکی‌اش برابر با «ای» و دومی آن نیم مصوت «ی» است، میان نوشتن پیاز و آوای واکی آن تفاوت است. این تفاوت‌ها گوشه‌هایی از عمق ارتوگرافیک نوشتار فارسی یا شکاف در برابری میان نویسه و آوای واک است.

«کن اسپنسر» پژوهش‌گری که سال‌ها روی دشواری‌های آوایی و تلفظی زبان انگلیسی کار کرده است در مقاله‌ای درباره دشواری کودکان 7 تا 11 ساله در رانش یا تلفظ درست واژگان انگلیسی سه عامل را مؤثر می‌داند: طول واژه[4]، بسامد کاربرد واژه[5] و میزان آواشدگی واژه[6]؛ هر کدام می‌توانند در جای خود روی خواندن یا تلفظ درست واژگان تاثیرگذار باشند.[7] هر کدام از این عوامل را که با دیدگاه ایرج کابلی درباره شیوه نوشتار به زبان فارسی برای کودکان بسنجیم، می‌بینیم که او با نبوغ ویژه‌ای همه این عوامل را بدون بررسی‌های میدانی که پژوهش‌گران در زبان انگلیسی انجام داده‌اند، در زبان نوشتاری فارسی هم برای آسان‌خوانی و زود آموختن کارساز می‌داند. کن اسپنسر طول واژه را یکی از موثرترین عوامل در درست خوانی آن می‌داند.

وقتی که واژه‌های پایه از پسوند و پیشوند خود شکسته می‌شوند، این پدیده کمک می‌کند که کودک یکی از دشواری‌های رانش و تلفظ واژه را پشت سر بگذارد. سپس نوبت بسامد کاربرد واژه می‌رسد. در این مورد هنگامی که واژه‌های پایه از پیشوند و پسوند خود شکسته و جدا می‌شوند، نه تنها از طول آن‌ها کاسته می‌شود که واژه‌ی پایه خودش را بیش‌تر و در موارد روشن‌تری نشان می‌دهد.

یعنی اگر آب از «آبشار» و «آبریز» جدا شود و به گونه «آب‌شار» و «آب‌ریز» نوشته شوند، بسامد کاربردی آب بالاتر می‌رود و البته پسوندهای آن‌ها مانند «ریز» اگر در واژگان دیگری مانند «خون‌ریز» هم بیاید با جدایی آن پسوند «ریز» خود یک تصویر کامل در گنجینه واژگانی کودک می‌شود و او از این پس پی می‌برد که «ریز» با بن واژه «ریختن» در پیوند است. عامل سوم که پیچیده‌تر و مهم‌تر است، به  میزان آواشدگی واژه بستگی دارد.

پیش‌بینی آوایی و رانشی یا تلفظی واژگان نوشتاری که آن را آواشدگی هم می‌توان گفت دانشی است که به نقش تفاوت نویسه‌ها و آواهای واکی یک واژگان در یک زبان می‌پردازد و گره‌ها یا ناسازگاری‌ها و تفاوت‌های میان آن‌چه که می‌نویسیم با آن‌چه که می‌خوانیم را بررسی می‌کند. در پی آن، اگر پیش‌نهادی ساده یا روان کننده بر پایه پیش‌بینی چگونگی خواندن این تفاوت‌ها میان آن‌چه که می‌نویسیم با آن چه که می‌خوانیم داده شد، این‌جا پدیده آواشدگی وارد زبان می‌شود، کاری که ایرج کابلی در آموزه‌هایش در حوزه نوشتار فارسی به آن پرداخته است.