دانش یعنی تلاش برای شناختن ناشناخته ها. می گویند وظیفه ی دانش ایجاد پرسش است، نه دادن پاسخ.
دنیای دانش، دنیای پرسش ها و نادانسته هاست. برای پیدا کردن پاسخ این پرسش های بی شمار چه باید کرد؟ از کجا باید یاری گرفت تا نادانسته را به دانسته و مجهول را به معلوم تغییر داد؟ پاسخ پرسش نخست، انجام پژوهش و پاسخ پرسش دوم، بهره گیری از کتاب های مرجع است.
"فرهنگنامه کودکان ونوجوانان" مرجعی ایرانی برای کودکان و نوجوانان ایرانی و سازگار با نیازهای علمی و فرهنگی آن هاست. در سال های اخیر با توجه به اهمیت یافتن مقوله ی پژوهش در سامانه ی آموزش و پرورش ایران، رویکرد به این فرهنگنامه برای آموختن روش بهره گیری از کتاب های مرجع به دانش آموزان در پژوهش های خود افزایش یافته و شیوه های گوناگونی برای ترویج و آموزش استفاده از آن در مدارس از سوی گروه مروجان فرهنگنامه کودکان و نوجوانان ابداع شده است. کارگاهی که در زیر می آید، شرح گام به گام ترویج فرهنگنامه برای دانش آموزان در مدارس است:
گام اول: تماس با مسولان مدرسه، دیدار حضوری یا تماس تلفنی هماهنگ کننده ی گروه مروجان با مدیر مدرسه و تأکید موارد زیر:
- اهمیت کتاب های مرجع و چگونگی استفاده از آن ها
- معرفی فرهنگنامه کودکان و نوجوانان و چگونگی و موارد استفاده از آن
- حضور داوطلبانه ی مروجان برای کار با فرهنگنامه در پایه های چهارم و پنجم دبستان و در صورت درخواست مدرسه در پایه ی سوم و در مدارس راهنمایی برای پایه های اول، دوم و سوم راهنمایی.
- مدت حضور مروجان در کلاس، که دست کم ۴۵ دقیقه و دست بالا ۹۰ دقیقه است و بنا به خواست مدیر مدرسه می تواند بیشتر شود.
- حضور آموزگار یا دبیر کلاس در کنار یک یا دو مروج برای هر کلاس، برای آموزش خود آموزگار و همکاری وی با مروج
- در خواست از آموزگاران و دبیران برای معرفی کتاب های مرجع و اهمیت استفاده از آن ها در نشست با والدین
- درخواست از دانش آموزان برای آوردن یک کتاب مرجع به کلاس، در روز تشکیل کارگاه ترویج فرهنگنامه
- حضور مروجان در کتابخانه ی مدرسه برای ارزیابی کمی و کیفی کتاب های مرجع آن، پیش از آغاز کارگاه.
گام دوم: معرفی فرهنگنامه و شورای کتاب کودک
هدف: آشنایی با شورای کتاب کودک، معرفی انواع کتاب های مرجع، شناخت فرهنگنامه کودکان و نوجوانان
شکل کار: گروهی
مواد خواندنی و ابزار لازم: فرهنگنامه به تعداد گروه ها، کتاب "تاریخ ادبیات کودکان ایران" جلد ۵ نوشته ی زهره قایینی و محمد هادی محمدی، نشر چیستا
تخته و ماژیک (گچ)
زمان: ۴۵-۹۰ دقیقه
روش کار:
۱ – مروج خود، شورای کتاب کودک و اهداف کار را به شکل کوتاه معرفی می کند.
۲- از دانش آموزان می خواهد پرسش های خود را درباره ی فرهنگنامه و شورای کتاب کودک با چه چیز؟ چرا؟ چگونه؟ چه زمانی؟ کجا؟ چه کسی یا چه کسانی؟ از وی بپرسند.
نمونه ای از پرسش های دانش آموزان برخی مدارس:
- شورای کتاب کودک چیست؟
- از چه زمانی تشکیل شده است؟
- مکان آن کجاست؟
- شورای کتاب کودک کجاست؟
- چه کسانی در این شورا کار می کنند؟
- چرا شورای کتاب کودک درست شد؟
- کارکنان آن چقدر حقوق می گیرند؟
- چه کسی اولین بار شورا را تشکیل داد؟
- دولت به کارکنان آن چقدر دستمزد می پردازد؟
- چرا این آدم ها دوست دارند برای بچه ها این کتاب را بنویسند؟
- چرا شما دوست دارید رایگان به کلاس ما بیایید و با ما فرهنگنامه کار کنید؟
- چرا شورا برای کودکان فرهنگنامه می نویسد؟
۳ – مروج یا آموزگار، پرسش های دانش آموزان را روی تخته می نویسد.
۴ – مروج در آغاز کتاب تاریخ ادبیات کودکان ایران جلد ۵، صفحات ۲۱۳ و ۲۱۷ را به دانش آموزان نشان می دهد (تصویر خانم توران میرهادی در نوجوانی و اکنون) سپس با معرفی خانم میر هادی و یارانش، شورای کتاب کودک و فرهنگنامه را با توجه به پرسش ها به آن ها می شناساند.
گام سوم: انتخاب تصاویر فرهنگنامه
هدف: آشنایی با تصاویر و نمودارهای فرهنگنامه به عنوان بخشی از موضوعات یک فرهنگنامه مواد خواندنی و ابزار لازم: فرهنگنامه، کاغذ A4 به تعداد گروه ها
زمان: ۴۵-۹۰ دقیقه
نکات پیش بینی شده: انتخاب تعداد صفحات و شماره ی آغاز و پایان آن ها متناسب با زمان حضور مروج در کلاس و تشخیص وی برای شماره های آغاز و پایان. مثال: صفحات ۱ تا ۱۰۰
روش کار
۱– یک جلد فرهنگنامه و کاغذ A4 به هر گروه داده می شود.
۲- مروج از دانش آموزان می خواهد از صفحه ی ۱ تا ۱۰۰ را ورق بزنند و تصاویر را با دقت نگاه کنند، سپس با توافق گروه نام آن ها را در کاغذ خود بنویسند.
- مناسب ترین، جذاب ترین یا بهترین تصویر را انتخاب کنند.
- توضیح دهند چرا این تصویر را انتخاب کرده اند؟
- توضیح دهند این تصویر چه اطلاعاتی به آن ها می دهد؟
۳- پس از انجام این فعالیت با توجه به زمان بندی، دست کم از ۲ گروه خواسته می شود تصاویر انتخاب شده و دلایل انتخاب خود را برای دانش آموزان بخوانند.
۴- در پایان، مروج نوشته ها را جمع می کند.
توجه: در پاسخ گویی های داوطلبانه پیشنهاد می شود در هر فعالیت ۲ گروه پاسخ دهند.
به طور مثال: در فعالیت اول ۲ گروه، درفعالیت دوم ۲ گروه دیگر
گام چهارم: نمایه خوانی فرهنگنامه کودکان و نوجوانان
هدف: آشنایی با فهرست نویسی و نمایه در کتاب مرجع
مواد خواندنی و ابزار لازم: کپی از صفحات مختلف نمایه های جلد ۵ فرهنگنامه به تعداد گروه ها، قطعات بریده ی مقواهای رنگی از نشانه های نمایه، چسب نواری یا آهن ربا، فرهنگنامه به تعداد گروه ها
زمان: ۴۵-۹۰ دقیقه
روش کار
۱– نخست، مروج در زمینه ی پیوست و نمایه، با نشان دادن جلد ۵ فرهنگنامه توضیح می دهد.
۲- سپس، نشانه ها را روی تابلو می کشد یا با استفاده از مقواهای رنگی می چسباند و درباره ی هر نشانه همراه با مثال توضیح می دهد.
۳- به هر گروه یک کپی از نمایه داده می شود.
۴- به گروه ها فرصت داده می شود نمایه را با دقت نگاه کنند.
۵- مروج و آموزگار یا دبیر از هر گروه می خواهد درباره ی مثال خود از کپی، روی تابلو بنویسد و توضیح دهد.
۶ - در پایان، مروج کپی ها را جمع آوری می کند.
گام پنجم: یادداشت برداری (فیش نویسی، برگه نویسی) از کتاب مرجع
هدف: آشنایی دانش آموزان با مقاله های فرهنگنامه ی کودکان و نوجوانان، آموزش مقدماتی فیش برداری
مواد خواندنی و ابزار لازم: فرهنگنامه به تعداد گروه ها، کاغذ A4 به تعداد گروه ها
زمان: ۴۵-۹۰ دقیقه
نکات پیش بینی شده:
- انتخاب تعداد صفحات به زمان اختصاص داده شده برای انجام کار بستگی دارد.
- در برخی موارد، انتخاب موضوع می تواند با نظر مروج باشد، به طور مثال:
موضوعات مربوط به نجوم یا به مناسبت های ویژه
روش کار:
۱ – به هر گروه یک کاغذ A4 داده می شود. مروج از اعضای گروه ها می خواهد کاغذ خود را از عرض به دو قسمت تقسیم کنند (فرهنگنامه ها در اختیار دانش آموزان اند و می توانند در تغییر فعالیت ها آن را با گروه های دیگر عوض کنند).
۲- اگر دانش آموزان در فعالیت انتخاب تصاویر، صفحات ۱ تا ۱۰۰ را ورق زده اند، مروج از آن ها می خواهد در این مرحله صفحات ۱۰۰ تا ۲۰۰ یا بیشتر را ورق بزنند. این کار سبب می شود دانش آموزان هر گروه با موضوعات و تصاویر بیشتری از فرهنگنامه آشنا شوند.
۳ – مروج از دانش آموزان می خواهد یک موضوع را در صفحه های مورد نظر با توافق گروه برگزینند و شماره ی صفحات مقاله ی مورد نظر را یادداشت کنند و کتاب را ببندند.
۴- مروج، نمونه ای از کار فیش برداری و فرمول پرسش های شش گانه: چه چیزی- چیست؟ چگونه یا چطور؟ چرا یا برای چه؟ چه زمانی یا کی؟ کجا؟ چه کسی یا چه کسانی؟ را آموزش می دهد و نمونه ای از فیش را روی تابلو رسم می کند.
۵- مروج از دانش آموزان می خواهد با توجه به پرسش های شش گانه، پرسسش های خود را از میان موضوع های انتخابی گروه شان بنویسند.
۶ – پس از نوشتن پرسش ها، صفحه ی مورد نظر را باز می کنند. یکی از اعضای گروه پاسخ پرسش های خود را با خواندن مقاله یادداشت می کند. (پاسخ هاباید کوتاه باشند و کنار پرسش ها نوشته شوند).
نکته: مروج توضیح می دهد که ممکن است پاسخ برخی از پرسش های دانش آموزان در مقاله ی مورد نظر نوشته نشده باشد یا موضوع انتخابی به سوال هایی پاسخ داده است که دانش آموزان آن ها را در ارتباط با موضوع ننوشته اند.
۷– مروج از دانش آموزان می خواهد پاسخ خود را بدون نوشتن پرسش ها در نمونه ی کاغذ فیش برداری بنویسند. پیشنهاد می شود دانش آموزان پاسخ ها را به ترتیبی که در فرهنگنامه نوشته شده اند در برگه ی یادداشت برداری بنویسند.
۸ – دو گروه داوطلب، پرسش ها و نمونه ی یادداشت خود را می خوانند.
۹– در پایان، مروجان فیش ها و پرسش ها را جمع آوری می کنند.
گام ششم (مرحله ی پایانی):
هدف: جست و جو و مطالعه ی مقاله های مربوط به یک موضوع مشخص در جلدهای مختلف فرهنگنامه کودکان و نوجوانان
توجه دادن دانش آموزان به استفاده از این مقاله ها در انجام فعالیت های پژوهشی
مواد و ابزار لازم: پاکت های رنگی که دارای قطعات کوچکی از مقوا با عنوان های مقاله های متنوع فرهنگنامه روی قطعه های مقوا هستند. پاکت به تعداد گروه ها. هر پاکت دارای ۳ تا ۴ گروه از موضوعات مختلف فرهنگنامه است.
نکات از قبل پیش بینی شده: اگر دانش آموزان متوجه مفهوم مقاله ای نشوند، اول از دانش آموزان می خواهیم اگر می توانند واژه ها را معنا کنند، اگر نتوانستند مروجان واژه ها را توضیح می دهند.
روش کار:
۱– به هر گروه یک پاکت که داخل آن قطعه های مقوایی هست، داده می شود.
۲- مروجان از گروه ها می خواهند در آغاز تکه های کاغذ را روی میز بچینند و آن ها را با دقت بخوانند.
اگر معنای واژه هارا متوجه نشدند، از مروجان یا دانش آموزان دیگر بپرسند.