در این مقاله به برخی از ویژگی‌هایی که مونته سوری در کار با کودکان به آن اعتقاد داشت می‌پردازیم. قبل از همه بخشی از آخرین سخنرانی دکتر مونته سوری در هندوستان را با هم می‌خوانیم:
"هدف ما در این دوره، یافتن روش مستقیم‌تر برای ارایه‌ی فرهنگی غنی‌تر به نسل‌های آینده بود. ما شما را متقاعد می‌کنیم فرهنگی که به جوانان ارائه می‌شود، کافی نیست، خیلی بیشتر از این‌ها می‌توان عرضه کرد. به عبارت دیگر فرهنگ ارائه شده می‌تواند نوع وسیع‌تری باشد. تنها کافی است با سبکی دیگر ارائه شود و هدف ما هم همین است. ما به روشی تجربی در طی زمان آینده می‌توانیم به شما نشان دهیم چگونه این روش جدید بیشترین مزیت را برای اندیشه‌ی کودک دارد. این جریان نه تنها خسته کننده نیست، بلکه محرکی برای نیروهای روانی او است. این تلاش چیست؟ تلاش یعنی صرف بیشتر انرژی روانی یا هر انرژی دیگر، تلاش یعنی تقلید و تمرین کردن استعدادها، بیش از آن چه فرد فکر می‌کند در حد توان اوست. تلاش یعنی حرکت فراتر از قدرت. هنگامی که کودک مانعی در فعالیت خود نمی‌بیند، آماده است خیلی بیشتر از آن‌چه انتظار داریم کار و فعالیت کند. زیرا با این تمرین فکری سخت است که خود را رشد می‌دهد و این رشد نه خستگی است، نه تنبلی و نه راحتی. فعالیت حیاتی رشد مداوم است و او هرگز خسته نمی‌شود. در هر حال، قانونی که برای تمام دوره‌های زمانی رشد صادق است این است که بیشترین تلاش از یک نیروی محرک آنی منشأ می‌گیرد که به بیشترین میزان رغبت و انگیزه منتهی می‌شود. بنابراین باید هدف ما این باشد که این تلاش درونی را پرورش دهیم."
۲۹ مارس ۱۹۴۴
خود انضباطی یا آموزش انضباط درونی فرد
موضوع خود انضباطی، از موضوع‌های پایه‌ای آموزش زندگی عملی در روش مونته سوری است. این آموزش به کودک فرصت یادگیری بهتر و استفاده‌ی بهتر از فرصت‌ها برای هر گونه آموخته‌ای را می‌دهد. مهم‌ترین بخش آموزش، در خود انضباطی کودکان، تحریک حس درونی آن‌ها برای اندیشیدن درباره‌ی نوع عمل کردشان است. برای کودکان باید مشخص شود دلیل انضباط چیست و چرا آنان باید هر کاری را با برنامه و آرامش خاص انجام دهند. کودکان باید متوجه شوند بی‌نظمی، جنجال و نداشتن برنامه ریزی چه ضررهایی به آن‌ها می‌رساند.
پایه ریزی انضباطی در کودک سبب می‌شود اعتماد به نفس خود او افزایش یابد. قدرت تفکر او تقویت شده و مهم‌تر از همه این که کودک زودتر به هدف از پیش تعیین شدهٔ خود برسد. این امر سبب خود تشویقی او شده و لذت کارش را چندین برابر می‌کند، زیرا سرعت عمل او به دلیل برنامه ریزی قبلی بیشتر بوده است. کودک با آموختن انضباط درونی، پی می‌برد خودش باشد نه یک عروسکی که بزرگترها برای او تصمیم می‌گیرند. او می‌آموزد سکوت کند و در فرصت سکوت دربارهٔ دیگران فکر کند و انتخاب‌گر باشد. او می‌آموزد حقوقی دارد و باید به آن احترام گذاشته شود دیگران نیز دارای حقوقی هستند که برای او قابل احترام است.
او یاد می‌گیرد می‌تواند مستقل عمل کند. هر چند در بسیاری اوقات گروه می‌تواند کمک خوبی برای پیشبرد اهدافش باشد، این اوست که انتخاب می‌کند تنها کار کند و یا با دیگران. این امر سبب می‌شود کودک احساس شخصیت کند و به بزرگترهای خود احترام بگذارد. هم چنان که به کوچکترها اهمیت می‌دهد و در صورت لزوم راهنمای آن‌هاست. او می‌داند اگر گروهش شکست بخورد، خودش هم شکست خورده است. کودکان در کلاس‌های مونته سوری با احساس صمیمیتی که در جو موجود است، تلاش می‌کنند سلامت جامعهٔ کوچک خود را حفظ و در افزایش آن بکوشند.
تمامی این اتفاق‌ها نیازمند هدایت اولیهٔ کودکان به وسیلهٔ مربی آشنا به روش و علوم مونته سوری است. این مربی با توانایی خاص خود و با پایه ریزی مناسب یکی دو ماه ابتدای سال قادر خواهد بود بقیهٔ سال را با آرامش کامل همراه کودکان و بدون دغدغهٔ فکری سپری کند و در پایان سال بازدهی عملی بسیار خوبی داشته باشد.
وقتی کودک لذت انضباط در هر کاری را درک کند، بسیار راحت می‌تواند پذیرای آن شود. یک مربی می‌تواند به جای تهدید کوکان و رفتار دیکتاتورانه با کودکان، به گونه‌ای برخورد کند که کودک برای تغییر رفتار خود تشویق و ترغیب شود. همهٔ انسان‌ها کمال گرا هستند و از زیبایی خود لذت می‌برند. کودکان هم این لذت را تجربه می‌کنند. برای مثال اگر کودکی با چهره‌ای ژولیده و بی نظم به کلاس بیاید، مربی می‌تواند به جای تهدید او به گونه‌ای رفتار کند که کودک ترغیب به انضباط شود. برای این کار مربی می‌تواند در آینه نگاه کند و درباره آرایش و دندان خود حرف بزند. در این صورت کودک هم که دوست ندارد خود را ژولیده و نامنظم ببیند، تلاش می‌کند تا مشکل را حل کند. به این ترتیب کودک خود معلم خود می‌شود، برای خود برنامه ریزی کرده و به آن عمل می‌کند و از عمل خود لذت می‌برد. این خود تشویقی بالاترین جایزهٔ اوست و سبب می‌شود کودک به دنبال لذت دیگری بگردد.
مربی در بحث خود انضباطی نباید کودکان را با هم مقایسه کند و یا کودکی را وادار به کاری کند یا از قبل برای او برنامه‌ای بریزد و به او تحمیل کند، بلکه او باید آن قدر علم و توانایی داشته باشد تا با سیاستی عمیق، زیبایی و لزوم این انضباط را به کودک بفهماند. بدین ترتیب، کودک خود برای انجام عمل ترغیب می‌شود. این اتفاق با نوازش کودکان و همراه کردن آنان در مسیر دلخواه روی می‌دهد. اشتیاق ذاتی کودکان برای یادگیری با فرصت دادن برای به کارگیری فعالیت‌های اختیاری و غیر اختیاری و با راهنمایی مربی آموزش دیده تشویق می‌شود. کودکان در حین کار، قدرت تمرکز خود را تقویت می‌کنند و احساس خوش آیندی از حس خود انضباطی خویش به دست می‌آورند.
در چارچوب این امر کودکان گام‌های خود را متناسب با فعالیت‌های خود گسترش می‌دهند. تغییر شکل و دگرگونی کودکان از تولد تا بزرگسالی به وسیلهٔ طرح‌های پیش رفته اتفاق می‌افتد. فعالیت‌های مونته سوری برای پذیرش تغییرات شخصی و علایق کودک، تغییراتی در نقطه نظرها و عادت‌های روزمره داده است. مونته سوری‌ها عقیده دارند کودکان تا قبل از ۶ سالگی کاوش گران حسی هستند که نیروی درک خود را به وسیلهٔ فراگیری محیط و فرهنگ بنا می‌کنند.
کودکان در این دوره آن چه را دکتر مونته سوری به نام ذهن جذاب نامیده است نشان می‌دهند. این نوع ذهن توانایی بی نظیر، اما ناپایداری دارد که همهٔ جنبه‌های فیزیکی و معنوی محیطی را جذب می‌کند. او این عمل را بدون تلاش یا خستگی انجام می‌دهد. کودک به دلیل کمک به خودسازی به کارهای شخصی تشویق می‌شود. دنبال کردن توانایی‌های کودکان آنان را برای تکفر با نظم و تربیت و به نمایش گذاشتن خود یاری می‌دهد. مونته سوری دریافت، همهٔ کودکان در گذر از دوران رشد حواس پنج گانه خود، نوساناتی را تجربه می‌کنند.
قیاس و تضاد در روش مونته‌سوری و روش سنتی
کودکان در روش مونته سوری می‌آموزند به شکل گروهی و مستقل فعالیت کنند. آن‌ها به دلیل تشویق در تصمیم گیری از دوران اولیهٔ کودکی قادرند بسیاری از مشکلات و مسائل خود را حل کنند. در عین حال این کودکان حق انتخاب ویژه برای ارایهٔ فعالیت و مدیریت زمان دارند. آن‌ها تشویق می‌شوند ایده‌ها را تغییر دهند و با دیگران آزادانه گفت و گو کنند. مهارت آنان در شریک شدن سبب هماهنگی‌شان با روش‌های جدید می‌شود. برنامه‌های مونته سوری بر پایهٔ خود محوری است، نه فعالیت‌های رقابتی. کمک به توسعه تقویت ذهنی و اعتماد در قالب و تغییر دیدگاه‌های مثبت در مقایسهٔ روش مونته سوری با سایر روش‌ها ملموس است.
زندگانی عملی
تجربه‌های زندگی عملی به کودک مراقبت از خود، دیگران و میحط را می‌فهماند. فعالیت‌ها شامل عملیاتی است که کودکان به عنوان بخشی از زندگی روزانه در خانه انجام می‌دهند. مانند شست و شو، اتو کردن، ظرف شویی، تزیین گل‌ها و غیره.
عناصر و عوامل که سبب آمیزش بشر با دیگران می‌شود، با مهربانی و فروتنی معرفی شده و به وسیلهٔ همین فعالیت‌ها کودکان هم کاری جسمانی را گسترش می‌دهند و قادر به حرکت می‌شوند. بدین ترتیب آن‌ها به کاوش محیط می‌پردازند. کودکان فعالیت‌ها را از آغاز تا پایان آموخته و پی گیری و ارادهٔ خود را در کار گسترش می‌دهند.
این اتفاق در تعریف مونته سوری به عنوان خمیر مایهٔ حرکت نیروی درک مطرح است. مواد و اجسام حسی به عنوان ابزاری برای پشرفت محسوب می‌شود. کودکان شناخت و ادراک سودمندی را دنبال می‌کنند و نظم و دسته بندی ادراک را می‌آموزند. آن‌ها این اتفاق را به وسیلهٔ لمس کردن، دیدن، بوییدن، چشیدن، شنیدن و جست و جوی استعدادهای خاص فیزیکی محیط انجام می‌دهند که به وسیلهٔ مواد و اجسام طراحی شدهٔ خاص قابل انجام است.
زبان
زبان مسالهٔ حیاتی بشر است. محیط مونته سوری فرصت‌های خوبی را برای زبان شناسی جامع و غنی آماده کرده است. زمانی که کودکان وارد کلاس می‌شوند، به آنان به وسیلهٔ ساده‌ترین راه ممکن، شانس غنی سازی که در دوران کوتاه زندگی‌شان آموخته‌اند، داده می‌شود. این آموزش با ظرافت و زیبایی خاص خود انجام می‌گیرد. آن‌ها در این روش با توجه به استعدادهای خاص خود در آموختن، به کشف و جست و جو می‌پردازند. نوشتن را در صورتی که خسته کننده نباشد، می‌آموزند. نتیجهٔ این کار خواندن است. کودکان هرگز روزی را که نمی‌توانستند بخوانند و بنویسند، به خاطر نمی‌آورند.
گسترش فرهنگ
علومی چون تاریخ، زیست شناسی، گیاه شناسی، جانور شناسی، هنر و موسیقی به عنوان گسترش دهندهٔ فعالیت‌های زبانی و حسی کاربرد دارند. کودکان دربارهٔ دیگر فرهنگ‌های گذشته و حال مطالعه می‌کنند. این موضوع به آن‌ها احترام به خود و عشق به محیط را می‌آموزد. آن‌ها حس هم کاری و انسجام با خانوادهٔ بشری جهان و سرزمین را خلق می‌کنند. تجربه‌ها در طبیعت همراه با مواد موجود در آن، احترام به زندگی را بر می‌انگیزد. تاریخ برای کودکان به وسیلهٔ هنر و موسیقی قابل تداعی است.
ریاضیات
قوانین ریاضی به یادگیری کودک و درک مفاهیم ریاضیات به وسیلهٔ کار با مواد واقعی و پیوسته کمک می‌کند. این کار کودک را برای پی ریزی محکم قوانین بنیانی ریاضی آماده می‌کند.
در یک بررسی کلی برنامهٔ آموزشی مونته‌سوری بر روی پنج سطح متمرکز می‌شود
۱ – زندگی عملی
۲- فراگیری آگاهانه به وسیلهٔ حس‌ها
۳- هنر تکلم
۴- ریاضیات و شناخت زمین
۵- موضوع فرهنگی
زندگی عملی
در زندگی عملی کودک می‌آموزد چه گونه بند کفش‌هایش را ببندد. کتش را بپوشد، پیش غذایش را آماده کند و بخورد و بدون کمک دیگران به دست شویی برود و بدون ریخت و پاش خودش را تمیز کند.
فراگیری آگاهانه به وسیلهٔ حس‌ها
تمرکز هر حس، کودکان را به آموختن وا می‌دارد برای مثال یک کودک برگ‌های ریخته شده را مطالعه می‌کند و احساس می‌کند چگونه آن برگ‌ها خرد و شکسته می‌شوند.
هنر تکلم
کودکان تشویق می‌شوند افکار خود را به شکل شفاهی بیان کنند. آن‌ها می‌آموزند حرف‌ها را با نشانه گذاری از هم تمیز دهند و به همین شیوه در خواندن، هجا کردن قواعد و مهارت‌های خوش نویسی پیش رفت می‌کنند.
ریاضیات و شناخت زمین
کودکان یاد می‌گیرند چیزهای پیش رویشان را بشمارند تا بعدها بتوانند اشیاء سخت و جامد مانند مهره‌های رنگی را شمارش کنند.
موضوع فرهنگی
کودکان دربارهٔ کشورهای دیگر می‌آموزند . (جغرافیا) هم چنین حیوانات و چگونگی زیست آن‌ها را بررسی می‌کنند (جانورشناسی) زمان، تاریخ، موسیقی و سایر علوم از موضوعات فراگیری است.
همهٔ این موضوعات در یک روند تکمیل کنندهٔ هم و به هم گره خورده است. اسباب بازی و وسیله‌های اختصاصی پیش‌رفته (وسیله‌های کمک آموزشی) باید به گونه‌ای در محیط کلاس گسترده باشد که ابتدا کودک بتواند ببیند چه می‌خواهد و کدام را بایستی انتخاب کند، سپس مسوولیت کار را بپذیرد.
انتخاب‌ها شامل کتاب‌ها، بازی‌ها پازلی، هنر طراحی، اسباب بازی‌های آزمون‌های فضایی و غیره است.
وقتی کار کودکان به پایان رسید، وسایل را سر جای خود می‌گذارند و به طرف چیز دیگری می‌روند. انضباط روزانه این فرصت را به کودکان می‌دهد که به صورت تنها و یا گروهی بازی کنند. راهنماها گروهی و یا فردی با کودکان کار می‌کنند. در مدرسهٔ مونته سوری تنها معلمان درس نمی‌دهند، بلکه کودکان بزرگتر به کودکان کوچکتر مهارت‌های جدید را می‌آموزند.
روش مونته سوری بر پایهٔ تفاوت فردی است. کودکان وقتی برانگیخته می‌شوند، که خودشان یاد بگیرند. اگر آن‌ها با اشتیاق بر روی طرح خاصی متمرکز شوند، دریافت بهتری دارند و می‌آموزند که خودشان را آموزش دهند.
هدف مدارس مونته سوری این است که تا حد امکان کودکان را برای گسترش توانایی‌های خود یاری دهد. این توانایی توسعهٔ یافته از طریق آمادگی محیط، رفتار معلم‌ها و استفاده از ارادهٔ آهنین مونته سوری امکان پذیر است.
آموزش سنتی
۱ – تاکید بر دانسته‌ها و توسعهٔ اجتماعی
۲- غالب و فعال بودن معلم، تابع بودن کودکان
۳- ایجاد انضباط اجباری و از طریق انگیزه‌های بیرونی اتفاق می‌افتد
۴- آموزش فردی و گروهی هماهنگ با آموزشهای بزرگترها انجام می‌شود.
۵- گروه‌ها حسی هستند.
۶- بسیاری از آموزش‌ها به وسیلهٔ معلم و بدون تشویق به همکاری شکل می‌گیرد.
۷- انتخاب دوره‌های تحصیلی برای کودکان با توجه بسیار کم به توانایی و حضور کودکان
۸- کودک به وسیلهٔ معلم راهنمایی شده و ایده می‌گیرد.
۹- کودکان فرصت محدودی برای کار ویژه‌ای که به آن‌ها سپرده می‌شود دارند.
۱۰- گام‌های آموزشی به وسیلهٔ گروه‌ها و یا معلم هماهنگ می‌شوند.
۱۱- اگر کلیات کار درست باشد، نکته‌های اشتباه به وسیلهٔ معلم مناسب سازی می‌شود.
۱۲- آموزش تقویت برونی توسط عادت بازگویی و تشویق و تنبیه شکل می‌گیرد.
۱۳- برای گسترش حواس ابزار محدود وجود دارد.
۱۴- تاکید کمی بر روی مراقبت از خود و بهداشت
۱۵- کودکان برای خود وکیل یا نماینده انتخاب می‌کنند و تشویق می‌شوند بر جای خود بنشینند و در جلسه‌های گروهی تنها شونده باشند.
۱۶- حضور والدین نه بر اساس شرکت در پروسهٔ آموزشی است، بلکه بر اساس قاعده‌های تعیین شده عمل می‌کنند.
آموزش مونته‌سوری
۱ – تاکید بر داشته‌های علمی، پایه‌ها و توسعهٔ اجتماعی است
۲- نقش معلم است – کودکان در آموزش فعال و شریک هستند
۳- محیط و روش، مشوق انضباط درونی است
۴- آموزش فردی و گروهی، هماهنگ با تمایلات هر دانش آموز و متناسب با روش‌ها انجام می‌شود.
۵- گروه‌های متفاوت سنی با هم حضور دارند.
۶- کودکان به آموزش و همکاری و کمک به یک دیگر تشویق می‌شوند.
۷- انتخاب کار به وسیلهٔ خود کودکان با توجه به توانایی و حضور کودکان
۸- استفاده از عقیده‌های خود کودکان برای استفاده از ابزار آموزشی
۹- کودکان به اندازه‌ای کار می‌کنند که پروژهٔ انتخابی آن‌ها لازم دارد.
۱۰- کودک، گام‌های آموزشی را با اطلاعات درونی خود هماهنگ می‌کند.
۱۱- کودکان به نقاط ضعف خود با بررسی مجدد ابزار پی می‌برند.
۱۲- آموزش تقویت درونی کودکان به وسیلهٔ گفت و گو دربارهٔ فعالیت‌ها و احساسات درونی خویش (خودتشویقی) شکل می‌گیرد.
۱۳- برای گسترش حواس ابزارهای چند لایه وجود دارد.
۱۴- سازمان دهی برنامه برای مراقبت از خود و بهداشت شخصی و عمومی
۱۵- کودکان می‌توانند در جای مناسب کار کنند، به اطراف حرکت کنند، در صورت لزوم صحبت کنند، در کارهای گروهی نظر بدهند و در انضباط و ادارهٔ کلاس هم کاری کنند.
۱۶- سازمان دهی برنامهٔ والدین برای تفهیم فلسفهٔ مونته سوری و شرکت آن‌ها در پروسهٔ آموزش انجام می‌شود.
