گام‌های کلیدی در ترویج کتاب‌خوانی برای کودک و نوجوان

ترویج کتاب‌خوانی در کودکان تنها به معنای کتاب در دست گرفتن نیست؛ بلکه فرآیندی پیوسته و چندوجهی است که با شناخت، انگیزه‌سازی و روش‌های خلاقانه، مسیر علاقه‌مندی به مطالعه را هموار می‌کند. این مسیر، با توانمندی مروج آغاز می‌شود و به انتخاب کتاب مناسب، ایجاد انگیزه و اجرای شیوه‌های نوآورانه می‌انجامد.

۱. توانمندی مروج کتاب‌خوانی

مروج کتاب‌خوانی، چه والد باشد و چه مربی یا کتابدار، باید واجد ویژگی‌هایی باشد که ارتباط مؤثر با کودک و علاقه‌مند کردن او به کتاب را ممکن سازد.

ویژگی‌های کلیدی مروج توانمند:

1. آشنایی با ادبیات کودک و نوجوان:
   شناخت گونه‌ها، سبک‌ها و ویژگی‌های ادبیات کودک به مروج کمک می‌کند آثار جذاب، سالم و متناسب با نیازهای ذهنی کودک را انتخاب کند.

2. شناخت رشد کودک:
   مروج باید با مراحل رشد شناختی، عاطفی، زبانی و اجتماعی کودک آشنا باشد و بداند هر گروه سنی چه نوع محتوایی را بهتر درک می‌کند.

3. توانایی ارتباط کلامی و غیرکلامی:
   تسلط بر فن بیان، کنترل صدا، نگاه، حالت چهره و زبان بدن، ابزارهای ضروری در جلب توجه و درگیر کردن کودک هستند.

4. مهارت در مشارکت‌جویی:
   مروج باید بتواند با طرح پرسش، برانگیختن کنجکاوی و بازگذاشتن فضای گفت‌وگو، کودک را از شنونده صرف به مشارکت‌کننده فعال تبدیل کند.

5. علاقه و باور به محتوای کتاب:
   وقتی مروج به کتابی که معرفی می‌کند علاقه داشته باشد، این علاقه به کودک منتقل می‌شود. اشتیاق، انتقال‌پذیر است.

6. گوش‌دادن فعال و یادگیری مستمر:
   مروج باید شنونده‌ای خوب باشد و با ذهن باز از نظرات کودکان بیاموزد. گفت‌وگوی دوسویه، ارتباط را تقویت می‌کند.

7. آشنایی با فرهنگ و روان‌شناسی مخاطب:
   آگاهی از زمینه‌های فرهنگی، ارزش‌ها، باورها و حساسیت‌های اجتماعی مخاطبان، در انتخاب محتوا و شیوه ارائه مؤثر است.

نکته: پژوهش‌ها نشان داده‌اند که والدین و مربیانی که گفت‌وگوی همدلانه با کودکان برقرار می‌کنند، تأثیر دوچندانی در ایجاد عادت مطالعه دارند.

۲. انتخاب کتاب مناسب؛ تغذیه فکری کودک

کتاب مانند غذای روح است. همان‌طور که بدن کودک نیاز به خوراک مغذی دارد، ذهن او نیز باید با محتوای متنوع و مناسب تغذیه شود.

معیارهای کتاب مناسب برای کودک:

• متناسب با مرحله‌ی رشد ذهنی، عاطفی و زبانی کودک باشد.

• زمینه‌ساز تفکر، تخیل و رؤیاپردازی باشد.

• احترام به انسان، طبیعت و تفاوت‌ها را ترویج دهد.

• عناصر اخلاقی، زیبایی‌شناسی، و ماجراجویی داشته باشد.

• لذت خواندن و حس کنجکاوی را تقویت کند.

«کتاب مناسب، پلی است میان دنیای بیرون و دنیای درونی کودک؛ پلی برای عبور از واقعیت به خیال و بازگشت از خیال به خودآگاهی.»

مروج باید کتاب‌هایی را انتخاب کند که در موقعیت‌ها و فرهنگ‌های مختلف نوشته شده باشند تا دایره تجربه کودک گسترش یابد و تنها به یک دیدگاه محدود نشود.

۳. ایجاد انگیزه برای مطالعه

مطالعه زمانی در کودک نهادینه می‌شود که با شور، کنجکاوی و لذت شخصی همراه باشد، نه اجبار یا نصیحت. مروج وظیفه دارد منابع لذت را در متن کتاب بیابد و آن‌ها را برای کودک نمایان کند.

راهکارهای انگیزشی:

• ایجاد فضاهای خیال‌برانگیز: داستان را به دنیایی برای فرار از روزمرگی تبدیل کنید.

• خواندن بخش‌های جذاب با صدای بلند: با تغییر صدا، ریتم و حالت چهره، کودک را درگیر داستان کنید.

• پرسیدن سؤال‌های باز درباره داستان یا شخصیت‌ها.

• استفاده از بازی، نقاشی، نمایش یا موسیقی برای پیوند با کتاب.

• ایجاد امکان خرید، امانت یا تبادل کتاب به شکل ساده و کم‌هزینه.

مطالعه‌ای در National Literacy Trust بریتانیا نشان داد که «احساس مالکیت کودک نسبت به کتاب» یکی از مهم‌ترین عوامل برای افزایش علاقه به مطالعه است.

۴. به‌کارگیری روش‌های نو در ترویج کتاب‌خوانی

ترویج مطالعه نیاز به فرمول خاص یا بودجه کلان ندارد؛ آنچه نیاز است، «شور، خلاقیت و استمرار» است.

ایده‌هایی نوآورانه:

• مطالعه در طبیعت: کتاب‌خوانی کنار رودخانه یا در جنگل باعث تلفیق تجربه‌ی حسی و ذهنی می‌شود.

• جلسات بلندخوانی خانوادگی یا چرخشی در کلاس.

• قصه‌گویی با ابزار ساده مثل دست‌نوشته‌ها، ماکت یا وسایل بازی.

• کتاب‌گردی (Book Walk): یک مسیر قدم‌زنی با ایستگاه‌هایی که در هر ایستگاه بخشی از کتاب روایت یا اجرا می‌شود.

• ساخت پادکست داستانی با صدای کودک.

مروجانی که از دل تجربه، ایده‌های ساده اما تأثیرگذار خلق کرده‌اند، نشان داده‌اند که کتاب‌خوانی می‌تواند در هر مکان و با هر بودجه‌ای ممکن شود. شما نیز می‌توانید با نوآوری، این حلقه را گسترش دهید.

جمع‌بندی: نقشه راه ترویج موفق کتاب‌خوانی

منابع:

• Reading Rockets – https://www.readingrockets.org

• Child Mind Institute – https://childmind.org

• Harvard Graduate School of Education – https://www.gse.harvard.edu

• National Literacy Trust (UK) – https://literacytrust.org.uk

• Reach Out and Read (US) – https://reachoutandread.org