مروری بر تاریخ ادبیات کودکان در شانزدهمین نشست ماهانه‌ی کتابداران «با من بخوان» (بخش نخست)
در روزهای پایانی اردیبهشت ماه سال 1401 فرصتی فراهم شد تا آموزگاران، ترویج‌گران و کتابداران «با من بخوان» بار دیگر در فضای مجازی دور هم جمع شوند و با تاریخ ادبیات کودکان ایران و موزه‌ی کودکی ایرانک آشنا شوند. فرزانه طاهری، مدیر موزه‌ی کودکی ایرانک، مهمان شانزدهمین نشست ماهانه‌ی کتابداران «با من بخوان» بود. در ادامه، گزارش این نشست دو ساعته را، که در 26 اردیبهشت ماه 1401 برگزار شد، خواهید خواند.
فرزانه طاهری صحبت‌های خود را با اعلام این خبر آغاز کرد که موزه کودکی ایرانک موزه‌ی برتر کشور در سال ۱۴۰۱ معرفی شده است. هر سال به مناسبت روز جهانی موزه، بر‌اساس فراخوان و تعیین شاخص‌هایی از طرف ایکوم(کمیته‌ی ملی موزه‌های ایران)، موزه‌های برتر ایران معرفی می‌شوند. امسال موزه‌ی ایرانک، برای دومین بار، به‌عنوان یکی از موزه‌های برتر سال شناخته شد. طاهری سپس به تاریخچه‌ی نگارش مجموعه کتاب‌های «تاریخ ادبیات کودکان ایران» از سوی موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان اشاره کرد. تاريخ ادبيات کودکان ايران، طرحی پژوهشی در شناخت سير تاريخی ادبيات کودکان در ايران و عناصر و گونه‌های سازنده‌ی آن است. گروه پژوهش‌گران تاريخ ادبيات کودکان ايران، پيش‌طرح آن را در سال ۱۳۷۵ به تصويب رساندند و از سال ۱۳۷۶ کار نگارش این مجموعه را آغاز کردند. طاهری اضافه کرد: «موزه‌ی ایرانک در ادامه‌ی پروژه‌ی تاریخ ادبیات کودکان تعریف شده است.»
طاهری صحبت‌هایش را با بیان کارکردها و نقش‌های موزه و کتابخانه ادامه داد: «کتابخانه‌ها و موزه‌ها کارکردی مشابه دارند و پس از خانواده نخستین نهادی هستند که کودک در آن پای می‌گذارد و آموزش می‌بیند. اطلاع‌رسانی، آموزش غیررسمی و پرکردن اوقات فراغت مهم‌ترین کارکردهای موزه‌ها هستند. موزه‌ی کودکی هم در راستای همین کارکرد شکل گرفت. در واقع موزه‌ی کودکی نه فقط موزه بلکه موزه-کتابخانه است و با برگزاری نشست‌های بلندخوانی، اجرای نمایش‌های ادبی و... برخی از وظایف کتابخانه‌ها را نیز انجام می‌دهد.»
در ادامه‌ی نشست طاهری مروری بر 4 جلد اول مجموعه‌ی تاریخ ادبیات کودکان ایران داشت. او درباره‌ی اهمیت مطالعه‌ی این مجموعه چنین گفت: «ما به عنوان مربی، کتابدار یا آموزگار باید با پیشینه‌ی ادبی و ظرفیت‌های ادبی کشورمان آشنا شویم و از آن در طراحی فعالیت‌ها و اجرای نشست‌های بلندخوانی بهره بگیریم. مجموعه‌ی 10 جلدی تاریخ ادبیات کودکان در ایران منبعی مهم در شناخت پیشینه‌ی ادبی کشور است.»
مدیر موزه‌ی کودکی ادامه داد: «مفهوم کودکی در طول تاریخ متحول شده است و در هر دوره با تحول مفهوم کودکی، ادبیات کودکان نیز دگرگون شده است.» او سپس تحولات ادبیات کودکان در ایران را مرور کرد: «نخستین دوره، دوره‌ی باستان است. ادبیات دوران باستان را روایت‌های شفاهی، قصه‌ها، افسانه‌ها، لالایی‌ها و چیستان‌ها شکل داده بودند. افسانه‌ی درخت آسوریک کهن‌ترین داستان مکتوب شده‌ای است که از این دوره به‌جا مانده است. درخت آسوریک افسانه‌ای است که رجزخوانی درخت خرما و بز را روایت می‌کند. این داستان می‌تواند فرصتی برای گفت‌وگو با کودکان درباره‌ی ویژگی‌های درخت خرما و بز را فراهم کند. علاوه بر افسانه‌های مشترک در بین اقوام ایرانی، قصه‌ها و افسانه‌های خاص یک قوم و فرهنگ نیز وجود دارد و می‌توان از ظرفیت‌های تنوع قومی و زبانی این افسانه‌ها استفاده کرد.»
طاهری گفته‌های خود را این‌گونه ادامه داد: «از دوران باستان اشیایی نیز باقی مانده است. اشیایی که داستان‌هایی ساده را روایت می‌کند. مثلاً جام سفالی شهر سوخته داستان پریدن یک بز را به تصویر کشیده است. در دروان باستان آموزش فقط برای طبقات بالای جامعه بود، اما با ورود اسلام به ایران، آموزش همگانی در مساجد رایج شد، اما همچنان همه‌ی کودکان به آموزش دسترسی نداشتند. ادبیات کودکان در آن دوران شامل پندنامه‌ها، اندرزنامه‌ها، شاهنامه‌ی فردوسی، بوستان و گلستان سعدی، کلیله و دمنه، موش و گربه‌ی عبید ذاکانی و... بود. این آثار منبعی با ارزش برای مربیان و کتابداران است تا قصه‌هایی جذاب برای کودکان بخوانند. برای مثال داستان کودکی پهلوانان بزرگ شاهنامه مانند فریدون، زال، رستم و سهراب هم برای کودکان و هم برای والدین جذاب و آموزنده است.»
بخش بعدی صحبت‌های طاهری به ادبیات کودکان در دوره‌ی مشروطه اختصاص یافت: «با اختراع چاپ، پس از قرن‌ها تحولاتی عمیق برای کودکان به وجود آمد. در دوران مشروطه اولین مدارس به شکل کنونی ایجاد شد. تغییر در شیوه‌ی آموزش، مطالبه‌ی آموزش رایگان، آموزش برای دختران در این دوره رخ داد. در این دوران افرادی مانند میرزا حسن رشدیه با تألیف کتاب‌های درسی مخصوص کودکان فرم و محتوایی جدید وارد دنیای کتاب‌های کودک کردند. نخستین مجلات کودک و نوجوان هم کم‌کم پا گرفت. مجله‌های «الادب» و «علم و اخلاق» نخستین مجله‌های نوجوانان در ایران بودند. تالیف کتاب‌هایی ویژه‌ی دختران پایه‌های چهارم و پنجم دبستان، ترجمه‌ی کتاب‌های کودک خارجی به فارسی، انتشار نخستین متن‌های غیرداستانی برای کودکان دیگر تحول این دوران بود.»
طاهری صحبت‌های خود را درباره‌ی اشعار کودکانه در دوران مشروطه ادامه داد: «شاعرانی مانند نسیم شمال و ایرج میرزا شعرهایی برای کودکان سرودند. امروزه بخشی از این شعرها برای کودکان نسل جدید مناسب نیست. زیرا واژه‌های دشواری دارد، اما می‌توان برخی از شعرهای آن دوران برای کودکان امروز خواند.»
بخش دیگر نشست، به ادبیات نمایشی دوران مشروطه اختصاص یافت. فرزانه طاهری از پرده‌خوانی، خیمه‌شب‌بازی، نمایش شاه سلیم، تعزیه‌ی طفلان مسلم و نمایش پیر و ترب به عنوان نمایش‌های رایج آن سال‌ها نام برد. طاهری اضافه کرد: «نمایش‌هایی گوناگونی هم در بین شهرها و روستاهای ایرانی وجود دارد که از باورها و عقاید اقوام هر منطقه گرفته شده است. این گوناگونی زبانی و قومی می‌تواند منبعی الهام‌بخش برای کتابداران و ترویج‌گران کتاب باشد و فرصتی فراهم کند تا کودکان با زبان‌های و اقوام سرزمین‌مان آشنا شوند.»
در پایان نشست هم برنامه‌ای پیشنهاد شد تا کتابداران حاضر در نشست 4 جلد اول کتاب تاریخ ادبیات کودکان ایران را بخوانند و فعالیت‌هایی جذاب و خلاقانه برای کتابخانه‌های «با من بخوان» طراحی کنند. به علاوه تصمیم گرفته شد جلدهای بعدی کتاب تاریخ ادبیات کودکان هم در نشست ماه آینده مرور شود.
شانزدهمین نشست مجازی کتابداران «با من بخوان»، از مجموعه نشست‌های ماهانه کتابداران کتابخانه‌های «با من بخوان» است. در این نشست‌های مجازی کتابداران «با من بخوان» از سراسر کشور تجربه‌های خود را از فعالیت‌های کتابخانه‌های «با من بخوان» به اشتراک می‌گذارند. این نشست‌های مجازی که از آذر ماه 1399 آغاز شده است و در ماه‌های آینده نیز ادامه دارد. موضوع نشست پیشین، که در اسفند ماه 1400برگزار شد «چشم‌انداز کتابخانه‌های با من بخوان در سال 1401» بود.
گزارش دهمین نشست مجازی کتابداران «با من بخوان»
گزارش یازدهمین نشست مجازی کتابداران «با من بخوان»
گزارش دوازدهمین نشست مجازی کتابداران «با من بخوان»
گزارش سیزدهمین نشست مجازی کتابداران «با من بخوان»
گزارش چهاردهمین نشست مجازی کتابداران «با من بخوان»
گزارش پانزدهمین نشست مجازی کتابداران «با من بخوان»
