در آغاز با دانش آموزان صحبت کنید و بگویید که امسال هر کدام از آن ها یک پژوهش به طور کامل انجام خواهند داد. برای هر مرحله، تاریخی معین می کنید تا آن ها پژوهش خود را انجام دهند. سپس دانش آموزان را هدایت کنید که در دفترشان، طرح گام به گام زیر را بنویسند:
۱- انتخاب موضوع و هدف/ تاریخ ارائه / تاریخ تکمیل موضوع و توصیف آن
۲- فرضیه ی مقدماتی فرضیه
۳- تهیه ی کتاب شناسی و منابع مطالعه
۴- یادداشت برداری
۵- طرح کار شامل مقدمه، زمینه و تاریخچه ی مختصری از موضوع پژوهش، نتیجه گیری، پیشنهادها
۶- پیش نویس
۷- نتیجه ی نهایی
در آغاز جلسه ی دوم این ابیات را روی تخته ی کلاس بنویسید:
هر کجا مشکل، جواب آن جا رود هر کجا کشتی است آب آن جا رود
هم سوال از علم خیزد هم جواب همچنان که خار و گل از خاک و آب
یک عمر می توان سخن از زلف یار گفت در بند آن مباش که مضمون نمانده است
با صدای خوش این سه بیت را بخوانید و از دانش آموزان بخواهید آن ها را به طور جمعی با هم بخوانند. درباره ی معنی این ابیات با آن ها گفت و گو کنید و آن ها را به این نتیجه هدایت کنید که نخستین و بنیادی ترین گام پژوهش، مساله گزینی و انتخاب موضوع است. به آن ها کمک کنید مطالبی را که در سال های پیش درباره ی انتخاب موضوع خوانده اند، به یاد بیاورند و آن ها را به طور خلاصه روی تخته ی کلاس بنویسید.
- در گام اول از دانش آموزان بخواهید موضوعی را برای پژوهش نام ببرند. به کمک خودشان آن را محدود کنید و بخواهید توصیف آن را بنویسند. (به آن ها کمک کنید به یاد بیاورند).
از دانش آموزان بخواهید هر کدام موضوعی را انتخاب کنند و در دفترشان بنویسند. سپس آن را توصیف کنند. چند نفر در کلاس، موضوع و توصیف شان را بخوانند و درباره ی آن صحبت کنند.
از دانش آموزان بخواهید توصیف هایشان را برای جلسه ی بعد کامل کنند و اهمیت موضوع را هم بنویسند. وقتی دانش آموز، مسئله و موضوع پژوهش انتخابی خود را به شکل روشن و واضح بیان کرد، از او بخواهید به این سوالات جواب بدهد (در دفترش به صورت کتبی بنویسد):
۱- چه چیز او را به انتخاب این مسئله علاقه مند کرد؟
۲- چه پدیده هایی در تجربیات خود مشاهده کرده که توجه او را به این مسئله جلب کرده است؟
با توجه به نوشته ها و نتایج مطالعات دیگران استدلال کند که انجام پژوهش در زمینه ی موضوع انتخابی او ضروری است و مشکلات وجود این مسئله در جامعه را جمع بندی کند.
جلسه ی بعد آن ها را در کلاس بخوانند و اشکالات شان را رفع کنید. هر دانش آموز، موضوع و تاریخ ارائه و تکمیل آن را در دفتر خود ثبت می کند.
به دانش آموزان تاکید کنید و خودتان هم نظارت داشته باشید که در تمام مراحل کار، دفتر پژوهش شان را همراه داشته باشند و پیشرفت کار را در آن ثبت کنند، چون بعد از تمام شدن کار، باید بیشتر گزارش پروژه را از روی دفتر یادداشت بازنویسی کنند و جدول ها و نمودارها و منحنی ها را به طور منظم در دفترشان داشته باشند.
- در گام دوم از دانش آموزان بخواهید هر کدام بگویند درباره ی موضوعی که انتخاب کرده اند، چه فکر کرده اند و بعد از شنیدن پاسخ ها توضیح بدهید حدسی که درباره ی موضوع با توجه به آگاهی های گذشته و دانش خود می زنند، یعنی پیش بینی هایی که از نتیجه می کنند، گام دوم پژوهش، یعنی فرضیه ی مقدماتی است. از دانش آموزان بخواهید در دفترشان در مورد موضوع انتخابی خود فرضیه ای مقدماتی بنویسند، در کلاس بخوانند و تکمیل و تصحیح کنند.
توضیح دهید که پژوهشگر واقعی همیشه باید به یاد داشته باشد که هدف او اثبات فرضیه نیست، بلکه می خواهد آن را آزمایش کند. بنابراین، رد یا قبول فرضیه، از ارزش آن نمی کاهد. تاریخ ارائه و تکمیل این قسمت را هم یادداشت کنند.
- گام سوم، تهیه ی کتاب شناسی و منابع است: به دانش آموزان بگویید موضوعی متمرکز و عملی در دست دارند، چه مطالبی درباره ی آن موجود است: مقالات، مجله ها، روزنامه ها و جزوه ها و ...، مصاحبه و مکاتبه با صاحب نظران و متخصصان، منابع غیر چاپی مانند نوار، سی دی و تلویزیون و فیلم و از آن ها بخواهید لیستی از آن ها تهیه کنند، یا می توانند برگه های کتاب شناسی تهیه کنند و اگر فصل یا بخشی از کتاب را برای کار خود سودمند می دانند، زیر عنوان آن کتاب بنویسند.
- گام چهارم یادداشت برداری است: از دانش آموزان بخواهید سوالات خود را در مورد پژوهش بنویسند و آن ها را طبقه بندی کنند و با توجه به طبقه بندی، در منابع مختلف به دنبال پاسخ سوالات بگردند، از منابع یادداشت برداری کنند و نکته هایی را که به نظر خودشان می رسد، زیر هر برگه یادداشت کنند. به آن ها کمک کنید چگونگی یادداشت برداری را به خاطر بیاورند.
- گام پنجم، نوشتن طرح کار و تهیه ی پیش نویس آن است:
به آن ها کمک کنید قسمت های مختلف یک مقاله ی پژوهشی شامل: فهرست مطالب، چکیده، مقدمه، که شامل بیان تاریخچه ی مختصری از پژوهش نیز هست، آزمایش ها و اقدامات، داده ها، نتیجه گیری و سپاسگزاری) را به یاد بیاورند.
از دانش آموزان بخواهید ظرف ۱۵ تا۳۰ روز، مقاله های خود را بنویسند و هر کس مقاله اش آماده شد آن را تکثیر کند و در اختیار همه قرار دهد تا بعد از آنکه در کلاس خوانده شد، دیگران بتوانند درباره ی آن گفت و گو کنند.
در کلاس های اول و دوم دبیرستان نیز پژوهش دانش آموزی به همین شکل است، فقط امکان دارد با توجه به اینکه دانش آموزان این پایه ها درس آمار دارند، کمی مسائل آماری و همچنین متغیرهای مستقل و وابسته را وارد پژوهش کنند و متناسب با آگاهی های خود و زمینه های قبلی آن ها، موضوع را گسترده تر کنند.
