پیشینه‌ی کتاب درمانی به دوران باستان بر می‌گردد. کتاب درمانی یا بیبلیوتراپی یکی از شیوه‌های درمانی است که با استفاده از "فن کتاب خواندن" انجام می‌شود. کودکان هنگام استفاده از کتاب، سه فرآیند را تجربه می‌کنند: همانند سازی، درگیر شدن احساسات و یافتن راه حل مناسب.
این روش درمان اگر به درستی انجام گیرد، سودهای بسیاری در پی دارد، از جمله تخلیه‌ی احساسات، همانند سازی کودک با شخصیت داستان، فعال شدن تخیل کودک، تجربه‌ی لحظه‌های شاد و تقویت تفکر مثبت. کتاب درمانی راهی مناسب برای کاهش فشارهای روحی و جسمی است که استفاده از آن در موارد ویژه پیشنهاد می‌شود.
باید بدانیم که این شیوه، راه حل همه‌ی مشکلات نیست ولی می‌تواند گزینه‌ای مناسب برای درمان باشد. برای این که فرآیند کتاب درمانی با موفقیت انجام پذیرد، باید گام‌هایی برداشته شود، از جمله انتخاب کتاب مناسب برای درمان که باید با مشکلات کودکان همخوانی داشته باشد. این موضوع یکی از مشکلات پیش روی کتاب درمانی است. استفاده از معیارهای انتخاب کتاب می‌تواند به ما در حل این مشکل کمک کند.
مقدمه
یکی از مهم‌ترین دوران زندگی هر انسان دوره‌ی کودکی است. انسان در این مرحله از زندگی خود با مسائل جسمی و روحی گوناگونی دست و پنجه نرم می‌کند که به نظر می‌رسد نمی‌تواند به تنهایی از عهده‌ی حل آن‌ها برآید.
لازمه‌ی سلامتی و شادابی و رشد طبیعی و شکوفایی کودکان دراین دوره و چه بسا دربزرگسالی، رسیدگی و توجه به مسائل کودکان در خردسالی است. ثابت شده است که کودکان شاداب و سالم وهمچنین بزرگسالان کار آمد، از پشتوانه‌ی دوران خردسالی مناسب برخورداربوده اند.
گذر از این دوران حساس و پر خطر بردباری کافی کاردانی و دانش بزرگ‌ترها را نیز می‌طلبد. بزرگ سالان می‌توانند با فراهم کردن زمینه و ابزار مناسب در راستای پاسخ گویی به پرسش‌ها، حل مشکلات و کاهش درد و رنج کودکان گام بردارند.
"کتاب درمانی" یکی از شیوه‌های کهن درمانی است که امروزه مورد توجه بسیاری از کارشناسان و مربیان گستره‌ی آموزش قرار گرفته است. این روش درمان، به دلیل بی خطر و بدون درد بودن، مناسب حال کودکان است. با کمک کتاب درمانی می‌توان بسیاری از اختلالات روانی و جسمی آن‌ها مانند افسردگی، ترس، اضطراب، زورگویی، دروغ گویی، پرخاشگری، لکنت زبان و ... را درمان کرد، بدون آن که کودک آسیب جدی ببیند یا حتی احساس درد کند.
این مقاله نگاهی گذرا به تاریخچه‌ی کتاب درمانی، مراحل، سودها، دشواری‌ها و چگونگی درمان با کتاب و کتاب خوانی دارد.
کتاب درمانی چیست؟
کتاب درمانی یکی از روش‌های درمانی است که تعریف‌های گوناگونی از آن ارائه شده است. تبریزی معتفد است: کتاب درمانی "روان درمانی با استفاده از فن کتاب خواندن است" (تبریزی وتبریزی، ١٣٨٨: ١٣)
اصطلاح"کتاب درمانی" یا "بیبلیوتراپی" از دو واژه‌ی "بیبلیوس" به معنای کتاب و "تراپیا" به معنای درمان گرفته شده است. "( بلوچ زراعتکار، ١٣٨٣به نقل از مهری و ناصری، ١٣٩٠)" کارشناسان، این روش درمانی را در حوزه‌های مختلف گسترش داده‌اند و می‌کوشند تا از این شیوه که به نظر می‌رسد کم و بیش فراموش شده است، برای درمان بسیاری از اختلالات روانی و جسمی نه تنها کودکان، بلکه بزرگ سالان نیز بهره ببرند.
کتاب به دو روش می‌تواند مورد استفاده قرارگیرد:
- به شکل مستقیم در ارتباط با خود کودک، یعنی کودک با داستان درگیر شود و ما منتظر واکنش از سوی کودک تحت درمان بمانیم.
- به شکل غیر مستقیم از راه بالا بردن آگاهی اطرافیان و دادن اطلاعات لازم برای برخورد با کودک.
موفقیت در هر دو این روش‌ها به توانمندی، برنامه ریزی و آگاهی درمان گر از کتاب ووضعیت کودک بستگی دارد.
تاریخچه ی "کتاب درمانی"
درباره‌ی تاریخچه‌ی کتاب درمانی می‌توان به جمله‌ی مشهوری از هرینگ اشاره کرد که گفته است: "پیشینه‌ی کتاب درمانی به اندازه‌ی پیشینه‌ی خود کتاب یا بهتر است بگوییم به « قدمت خواندن است.»" (هرینگ، ١٩٨٧به نقل از تبریزی و تبریزی ١٣٨٨: ٢١) از سوی دیگر، برخی "پیشینه‌ی کتاب درمانی را به دوران باستان می‌رسانند. در آن زمان، کتابخانه را به نام «درمانگاه روح» می‌شناختند. در کتابخانه‌ی اسکندریه، به تالارمطالعه «روان» می‌گفتند. در قرن ١٨ و١٩ میلادی، روش کتاب درمانی به شکل گسترده در اروپا و امریکا به کار گرفته شد." (بلوچ زراعتکار،١٣٨٣به نقل از مهری و ناصری، ١٣٩٠)" با نگاهی به متون و منابع مختلف در می بابیم که کتاب درمانی شیوه‌ای نو و منحصر به دوران معاصر نیست و ریشه‌های آن به پیشینه‌ی حضور کتاب در زندگی انسان باز می‌گردد.
مراحل کتاب درمانی
کودکان هنگام استفاده از کتاب، بیش‌تر سه فرآیند را تجربه می‌کنند. در آغاز، کودک خود را به جای شخصیت و قهرمان داستان می‌گذارد، همانند سازی و همذات پنداری می‌کند و در می‌یابد که کودکان دیگر نیز ممکن است مشکل او را داشته باشند.
در مرحله‌ی بعد، احساسات کودک درگیر می‌شود و کشمکش درونی او شکل می‌گیرد. این وضعیت او را وا می‌دارد تا مشکلات خود را بهتربشناسد و از رویارویی با آن‌ها نهراسد. سرانجام توانایی حل مسئله را پیدا می‌کند و راه مناسب را برمی گزیند. این موضوع، نتیجه‌ای رضایت بخش، یعنی رسیدن به احساس آرامش و امنیت برای او به همراه دارد.
با بررسی منابع و متون حوزه‌ی کتاب درمانی، انجام مراحل زیر برای این کار پیشنهاد می‌شود:
- شناسایی نیازهای کودکان مورد نظر
- انتخاب کتاب‌های مناسب برای آن‌ها
- ایجاد فضای مناسب برای کتاب خوانی و برپایی نشست‌ها
- گفت وگو، نقاشی، نوشتن و اجرای نمایش، پس از نشست‌های کتاب خوانی
- تشویق کودک برای فعالیت‌های بیش‌تر
- اختصاص زمانی برای این که کودک بتواند نسبت به داستان واکنش نشان دهد
- انتخاب یک کتاب خوان ماهر و آشنا با کتاب درمانی
سودهای "کتاب درمانی" کودک
به نظر می‌رسد ما بعد از مطالعه‌ی هر کتابی تا مدت‌ها تحت تأثیر محتواو فضای آن قرار داریم. کتاب‌های خوب و مناسب، تاثیرات ژرفی برروح و جان کودک به جای می‌گذارند. کودک بیمار با سرکوب احساسات خود وانکار آن‌ها، سبب آزار خود و ایجاد مشکل برای دیگران می‌شود. مطالعه، این فرصت را برای او فراهم می‌آورد تا هیجان‌های خود را تخلیه کند.
اضطراب کودک با مطالعه‌ی کتاب و همذات پنداری با شخصیت اصلی داستان کاهش پیدا می‌کند و سرانجام به احساس امنیت و آرامش دست می‌یابد. این روش درمان، تخیل کودک را فعال می‌کند و در عین حال که به او کمک می‌کند راه‌های جدید را تجربه کند، به او یاری می‌رساند تا راه‌های چیره شدن بر مشکلات را پیدا کند و راه مناسب را برگزیند.
تفکر مثبت نیز، در حالی که کودک لحظاتی شاد و لذت بخش را تجربه می‌کند و سرگرم می‌شود، در او شکل می‌گیرد و روش‌های برنامه ریزی را هم می‌آموزد. (اشرفی، ١٣٨٨: ٩٨) کودک می‌تواند این شیوه را بعدها در بزرگ سالی نیز به کار بندد. این مسئله نه تنها بر روح بلکه بر جسم او نیز تأثیر می‌گذارد. گرچه به نظر می‌رسد کتاب درمانی بی خطر، ارزان و دل پذیر است، میزان و موارد استفاده‌ی آن در اختیار خود ماست.
از کتاب درمانی می‌توان برای: کاستن از فشارهای روحی و روانی کودکانی که در بیمارستان بستری هستند و از انواع بیماری‌ها رنج می‌برند ، کمک به کنار آمدن کودکان با بیماری یا بهبود وضعیت روانی کودکانی که درغم از دست دادن والدین خود در اثر مرگ یا طلاق افسرده شده‌اند و همچنین کودکانی که در وضعیت بحران، مانند جنگ و بلایای طبیعی همچون سیل و زلزله قرار گرفته‌اند، بهره گرفت.
کتاب، هم زمان با تسکین دردهای روحی و جسمی، فرصتی برای دورشدن از مشکلات و درست اندیشیدن به آن‌ها را فراهم می‌کند، با این حال نمی‌توان گفت که کتاب درمانی، راه حل همه‌ی مشکلات است و برای هر مشکلی می‌توان آن را تجویز کرد، گرچه گزینه‌ای مناسب است.
برخی مشکلات "کتاب درمانی"
گرچه برای کتاب درمانی امتیازهای بی شماری برشمرده می‌شود،ممکن است برخی مشکلات هنگام کتاب درمانی پیش بیاید. یکی از این مشکلات، گزینش کتاب مناسب برای کودکان است.
نشست‌های کتاب درمانی را می‌توان به شکل انفرادی یا گروهی برنامه ریزی کرد. فرد کتاب خوان در این مرحله با ید با دقت و بردباری کتاب مناسب را انتخاب کند. بنابراین، درمانگر از یک سو در عین شناخت مشکلات کودکان باید آگاهی کافی از کتاب‌های آن‌ها داشته باشد و کتابی را برگزیند که مناسب حال کودکان بیمار است و با مشکلات آن‌ها همخوانی دارد. در غیر این صورت، ممکن است این شیوه‌ی درمان، نتیجه‌ی عکس داشته باشد و برای کودک بیمار مشکل ساز شود.
در انتخاب کتاب مناسب برای کتاب درمانی، کتا ب خوان یا درمانگر می‌تواند از تجربه‌ی دیگران استفاده کند و همچنین از کتاب‌هایی که پیش تردر همین زمینه مورد استفاده قرارگرفته‌اند،بهره ببرد تا درمان او نتیجه‌ی مطلوب داشته باشد. آشنایی با معیارهای انتخاب کتاب هم می‌تواند به کتاب خوان برای انتخابی درست ومناسب کمک کند.
معیارهای انتخاب کتاب برای کودکان
انتخاب کتاب مناسب می‌تواند به موفقیت فرآیند کتاب درمانی کمک کند. برخی از معیارهای اتنخاب کتا ب برای کودکان را در زیر می‌خوانید:
- کتاب باید متناسب با مشکلات کودک باشد
- کتاب باید مورد علاقه‌ی کود ک قرار گیرد
- داستان کتاب باید واقع گرایانه باشد و خلاقیت کود ک را برانگیزاند
- ازکیفیت ادبی لازم برخوردار باشد
- مشکلات کودک را به شکل درست بازتاب دهد
- هیجان‌های کودک را به شکل مناسب تخلیه کند
منابع
- اشرفی ریزی، حسن، در آمدی بر مطالعه و نقش خدمات ویژ ه کتابخانه‌های عمومی در توسعه فرهنگ مطالعه، تهران: چاپار، ١٣٨٣
- تبریزی، مصطفی و تبریزی، امید، کتاب درمانی، تهران: فراروان ١٣٨٨
- بلوچ زراعتکار، کیمیا، تأثیر کتاب درمانی بر افسردگی خقیق (خفیف) دانشجویان دختر دانشکده توانبخشی دانشگاه علوم پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران، ١٣٨٣
- پریرخ، مهری و ناصری، زهرا، بررسی میزان تأثیر برنامه‌های کتاب درمانی بر کاهش پرخاش گری کودکان، مجله علمی پژوهشی مطالعات ادبیات کودک دانشگاه شیراز، شماره ١، ص ۴١، ١٣٩٠
- پریرخ، مهری، نقش ادبیات کودکان و نوجوانان در رشد آنان، فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی، شماره ٢٣، صص ٢٣-٣٧، ١٣٨٢
