حق دسترسی کودکان به اطلاعات
پیمان‌نامه حقوق کودک مصوب ۱۹۸۹ و مورد پذیرش ایران در سال ۱۳۷۳ (به‌صورت مشروط) در مواد ۱۳ و ۱۷ تأکید دارد که کودک حق آزادی بیان و دسترسی به اطلاعات را دارد. کودکان باید بتوانند اطلاعات مورد نیاز خود را از منابع گوناگون و در قالب‌های مختلف (کتاب، آثار هنری، رسانه‌ها و...) دریافت کنند.
کشورهای عضو متعهدند رسانه‌های گروهی را به تولید و توزیع محتوای مفید برای رشد فرهنگی، اخلاقی، بهداشتی و اجتماعی کودکان تشویق کنند. دولت‌ها، نهادهای مدنی، کتابداران، آموزگاران و خانواده‌ها همگی در تحقق این حق مسئول‌اند. کتابخانه‌های کودک و نوجوان—اعم از عمومی، آموزشگاهی یا تخصصی—در این میان، نقش کلیدی دارند.
پنج اصل رانگاناتان
شیالی راماریتا رانگاناتان، پدر علم کتابداری در هند، در سال ۱۹۳۱ پنج اصل بنیادین کتابداری را تدوین کرد:
۱. کتاب برای استفاده است.
۲. هر خواننده‌ای کتابش.
۳. هر کتابی خواننده‌اش.
۴. در وقت خواننده صرفه‌جویی کنید.
۵. کتابخانه موجودی زنده و پویاست.
تعریف‌ها و مفاهیم کلیدی
اطلاعات: آگاهی‌هایی که مبنای تصمیم‌گیری و دانش‌اند.
کتابداری: علمی دربارهٔ تولید، سازماندهی، دسترسی و مدیریت منابع اطلاعاتی.
کتابخانه: نهادی اجتماعی برای گردآوری، نگهداری و دسترس‌پذیر کردن منابع متنوع اطلاعاتی.
انواع کتابخانه‌ها
کتابخانه ملی
کتابخانهٔ مادر هر کشور است و مسئول نگهداری از تمام آثار منتشرشده در کشور، مانند سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
کتابخانه‌های عمومی
برای عموم مردم در دسترس هستند و خدمات رایگان یا با هزینهٔ اندک ارائه می‌دهند. کتابخانه‌های وابسته به کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، شهرداری‌ها و نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور نمونه‌هایی معتبرند. kanoonparvaresh.ir
بخش کودک در کتابخانه‌های عمومی
کودکان به منابعی متناسب با سن، زبان، طراحی، و علایق خود نیاز دارند. فعالیت‌هایی مانند قصه‌گویی، شعرخوانی، نمایش، بازی‌های خلاق، کتاب‌های پارچه‌ای و تصویری، کتاب صوتی، و نشست‌های گفت‌وگو، کتابخانه را به فضایی جذاب برای آنان تبدیل می‌کند.
کتابخانه‌های تخصصی
برای رفع نیازهای اطلاعاتی تخصصی در یک موضوع یا مخاطب خاص طراحی شده‌اند؛ مانند کتابخانه مرجع کانون پرورش فکری یا مرکز مطالعات ادبیات کودک دانشگاه شیراز.
کتابخانه‌های کودک و نوجوان
مراکزی اختصاصی برای گروه سنی خاص هستند و می‌کوشند با منابع چندفرهنگی، فضاهای امن، و خدمات جذاب، زمینهٔ رشد اجتماعی و فکری کودکان را فراهم کنند.
کتابخانه نوزادان و خردسالان
برای کودکان ۰ تا ۶ سال طراحی شده‌اند. برخی کتابخانه‌های عمومی کارت عضویت نوزاد را از بدو تولد صادر می‌کنند و بسته‌های ویژه شامل لالایی، کتاب پارچه‌ای، اسباب‌بازی و ... به خانواده‌ها می‌دهند.
کتابخانه نوجوانان
به دلیل ویژگی‌های خاص دوران نوجوانی، ایجاد فضای مستقل برای آنان ضروری است. نمونه‌هایی مانند کتابخانه‌های تخصصی نوجوان در مراکز کانون در برخی شهرها در حال توسعه‌اند.
کتابخانه‌های آموزشگاهی
از پیش‌دبستان تا دبیرستان فعال‌اند. با فراهم کردن منابع متنوع، برنامه‌های گروهی، کتاب‌های کلاسی و خدمات مرجع، نقش مهمی در یادگیری و ترویج مطالعه دارند.
کتابخانه‌های ویژه آسیب‌دیدگان جسمی-ذهنی
این کتابخانه‌ها با منابع مناسب‌سازی‌شده مانند کتاب بریل، کتاب لمسی، کتاب صوتی، زبان اشاره و تجهیزات خاص، به کودکان دارای نیازهای ویژه خدمات می‌دهند.
کتابخانه‌های روستایی
نقش مهمی در سوادآموزی، دسترسی به اطلاعات کشاورزی و توسعه پایدار در مناطق روستایی دارند.
کتابخانه‌های سیار
با استفاده از اتوبوس، موتور یا حتی حیوان بارکش، کتاب را به مناطق دورافتاده می‌رسانند. نمونه‌های فعال در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان وجود دارند.
کتابخانه‌های بیمارستانی
مانند کتابخانهٔ کودکان بیمارستان فوق تخصصی محک که برای بیماران خردسال، خدمات کتابخانه‌ای و سرگرمی‌های فرهنگی فراهم می‌کند. mahak-charity.org
کتابخانه‌های مساجد
معمولاً کتابخانه‌های کوچکی با تمرکز بر کتاب‌های دینی‌اند. برخی از آن‌ها با حمایت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی کتاب دریافت می‌کنند.
کتابخانه‌های زندان
برای ایجاد امید، آموزش، و گذران مفید اوقات فراغت زندانیان. در کانون‌های اصلاح و تربیت نوجوانان نیز چنین خدماتی ارائه می‌شود.
کتابخانه‌های خانوادگی و خانگی
به صورت شخصی یا تعاونی در خانه‌ها، محله‌ها یا مجتمع‌های مسکونی شکل می‌گیرند و در نبود کتابخانه عمومی، نقش مهمی دارند.
مخاطب‌شناسی در کتابخانه کودک
شناخت مراحل رشد شناختی، زبانی، اجتماعی و شخصیتی کودک کمک می‌کند تا خدمات متناسب ارائه شود. کتاب مناسب در هر مرحله، کودک را به مرحلهٔ بعدی هدایت می‌کند.
خواندن
خواندن زیرمجموعه‌ای از مطالعه است و با هدفهایی همچون یادگیری، آگاهی و لذت انجام می‌شود. نهادهایی مانند خانواده، مدرسه، کتابخانه عمومی و رسانه‌ها در نهادینه کردن عادت مطالعه نقش دارند.
کتابدار کودک
ویژگی‌های یک کتابدار کودک و نوجوان:
الف) شناخت کودک
- آگاهی از مراحل رشد
- علاقه به کودکان و کتاب
- توانایی تشخیص نیازهای اطلاعاتی و علایق کودکان
ب) ویژگی‌های فردی
- صبور، با انرژی، اهل ارتباط، خلاق، و جوان‌دل
پ) مهارت‌های فنی
- شناخت ادبیات کودک و منابع مرجع
- توانایی برنامه‌ریزی فعالیت‌ها و سازماندهی کتابخانه
- تسلط نسبی به روان‌شناسی کودک و آموزش
- آشنایی با رسانه‌ها و فناوری اطلاعات
کتابخانه‌های دیجیتال و فناوری‌های نوین
کتابخانه‌ها باید با تغییرات جامعه همگام شوند. پلتفرم‌هایی نظیر:
- طاقچه، فیدیبو (کتاب‌های دیجیتال کودک)
- نوار (کتاب‌های صوتی کودک)
نقش مهمی در ارتقای سواد رسانه‌ای و دسترسی همگانی دارند.
نتیجه‌گیری
کتابخانه‌های کودک و نوجوان، فیزیکی یا دیجیتال، نهادهایی حیاتی برای تحقق حق اطلاعات‌اند. تقویت این مراکز، تربیت کتابداران آگاه، و همکاری خانواده‌ها، مسیر رشد فرهنگی و اجتماعی نسل آینده را هموار می‌کند.
