مقدمه
از گذشته تا امروز، کتابداران در تلاش بوده‌اند تا راهی برای نظم دادن به مجموعه‌های کتابخانه بیابند. با افزایش منابع، به‌ویژه پس از اختراع ماشین چاپ، نیاز به روش‌های دقیق‌تر برای سازماندهی منابع بیشتر شد.
تعریف سازماندهی
سازماندهی در کتابخانه شامل دو فرآیند مهم است: فهرست‌نویسی و رده‌بندی. این دو کمک می‌کنند منابع کتابخانه تجزیه و تحلیل، شناسایی، و بازیابی‌پذیر شوند.
فهرست‌نویسی
تعریف
فهرست‌نویسی دانشی است برای تحلیل محتوای منابع و ثبت مشخصات آن‌ها به‌گونه‌ای که هر منبع از میان منابع دیگر قابل شناسایی، دسترسی و استفاده باشد.
هدف‌ها
- کمک به مراجعه‌کننده برای یافتن کتاب از طریق نام نویسنده، عنوان یا موضوع
- نشان دادن موجودی کتابخانه بر اساس موضوع یا نوع اثر
- تسهیل انتخاب کتاب با ارائه اطلاعات کتابشناختی
پاسخ‌هایی که فهرست‌نویسی فراهم می‌کند:
- چه کتاب‌هایی از یک نویسنده یا درباره یک موضوع خاص در کتابخانه موجود است؟
- کتاب مورد نظر داستانی است یا غیرداستانی؟
- چه نسخه‌هایی از یک کتاب در کتابخانه موجود است؟
برنامه و راهبرد
در فهرست‌نویسی باید نوع کتابخانه (عمومی، تخصصی یا آموزشگاهی)، شیوهٔ مخزن (باز یا بسته)، و امکانات موجود (نیروی انسانی، نرم‌افزار، بودجه) مد نظر قرار گیرد.
قواعد فهرست‌نویسی
- ایجاد هماهنگی در درون و میان کتابخانه‌ها
- تسهیل دسترسی کاربران به منابع
فهرست‌نویسی شامل سه بخش است:
- فهرست‌نویسی توصیفی: اطلاعات ظاهری و کتابشناختی
- فهرست‌نویسی تحلیلی: اطلاعات موضوعی و شناسه‌های افزوده
- رده‌بندی
فهرست‌نویسی توصیفی
شامل بخش‌های زیر است:
- سرشناسه (نام نویسنده اصلی)
- عنوان کتاب
- اطلاعات پدیدآورندگان همکار
- ویرایش
- وضعیت نشر (محل، ناشر، سال)
- مشخصات ظاهری (صفحه، تصویر، اندازه)
- فروست
- یادداشت‌ها (شابک، گروه سنی، بها و...)
فهرست‌نویسی تحلیلی
در این مرحله:
- موضوع‌های کتاب تعیین می‌شوند.
- شناسه‌های افزوده مانند نام مترجم، تصویرگر و... ثبت می‌شود.
- برای کتاب‌های کودک پیشنهاد می‌شود از موضوع‌های محدودتر و هماهنگ با سرعنوان‌های موضوعی استفاده شود.
رده‌بندی
تعریف
سازماندهی منطقی منابع بر اساس موضوع یا فرم آن‌ها به‌گونه‌ای که کنار هم قرار گیرند و دسترسی آسان شود.
هدف‌ها
- ایجاد نظم موضوعی در کتابخانه
- تسهیل بازیابی منابع
انواع رده‌بندی
- بر اساس: ثبت، اندازه، شکل، نویسنده، تاریخ انتشار، موضوع، گروه سنی
رده‌بندی دیویی
- توسط ملویل دیویی طراحی شده
- دانش بشری را در ۱۰ دسته اصلی از ۰۰۰ تا ۹۹۹ تقسیم می‌کند
- برای کتابخانه‌های کوچک تا متوسط مناسب است
۱۰ ردهٔ اصلی دیویی:
- کلیات
- فلسفه
- دین
- علوم اجتماعی
- زبان
- علوم محض
- هنر
- ادبیات
- تاریخ و جغرافیا
- از خلاصه‌های رده‌بندی دیویی برای کتابخانه‌های کوچک استفاده می‌شود
- دا نشانه کتاب‌های داستانی کودک است؛ برای نوجوانان فقط شماره دیویی درج می‌شود
ترکیب رده‌بندی با رنگ
در برخی کتابخانه‌های کودک برای شناسایی بهتر:
- به هر موضوع یک رنگ داده می‌شود
- به هر گروه سنی (الف تا د) رنگی خاص
- ترکیب رنگ موضوع و سن روی جلد کتاب چسبانده می‌شود
نشانهٔ مؤلف
برای تمایز میان کتاب‌های هم‌موضوع:
- ترکیب حرف اول نویسنده، عدد مؤلف، و حرف اول عنوان
- یا در صورت نبود ابزار، از ترکیب حروف اول نویسنده و عنوان استفاده می‌شود
استفاده از فیپا
در صورت نبود نرم‌افزار یا ابزار، اطلاعات موجود در فیپا (صفحه حقوق کتاب) می‌تواند به‌عنوان پایهٔ فهرست‌نویسی استفاده شود.
منابع و ابزار فهرست‌نویسی
- فهرست مستند اسامی مشاهیر
- سرعنوان‌های موضوعی
- طرح‌های رده‌بندی
- جدول نشانهٔ مؤلف
- کتابشناسی ملی ایران
- سایت‌های کتابخانه‌های معتبر (مثلاً کتابخانه ملی، کانون، حسینیه ارشاد)
آشنایی با اجزای کتاب
- جلد، پشت جلد، روکش، عطف
- صفحه عنوان، پشت صفحه عنوان (صفحه حقوق)
- پیشگفتار، مقدمه، فهرست مطالب
- متن، واژه‌نامه، نمایه، کتابنامه
این متن با هدف افزایش دانش و مهارت کتابداران کودک، آموزگاران و پدر و مادرها در فهم بهتر ساختار کتابخانه و اصول فهرست‌نویسی و رده‌بندی تهیه شده است. رعایت این اصول کمک می‌کند تا کتابخانه‌های کودکانه پویا، کارآمد و مورد علاقهٔ بچه‌ها باشند.
