نوجوانی دارای ویژگی‌های مخصوص به خود است که کاملاً با رفتار و منش دوران کودکی متفاوت می‌باشد.
گرچه نوجوانی دنباله دوران کودکی است و کودکان نیز مانند نوجوانان دستخوش احساسات تند هستند، لیکن هیجانات عاطفی نوجوانان نسبت به دوران کودکی‌شان دارای شدت، عمق، گسترش و دوام بیشتری است.
با رشد جسمی، عقلی، اجتماعی و احساسی که در این دوره از سن، به اوج می‌رسد، فرد از دوران کودکی بیرون آمده، به تدریج به دنیای مرد یا زن کامل بودن وارد می‌شود. در واقع اگر دوران کودکی را دوره تکوین بدانیم، دوران نوجوانی دوره انتقال است.
این دگرگونی‌های روانی و جسمی در دومین دهه زندگی انسان یعنی از سن ۱۱ سالگی شروع می‌شود و تا سن ۱۸ سالگی ادامه دارد. زمان شروع و پایان آن در دختران زودتر از پسران است.
کتاب‌های زیر درباره هر آنچه که باید از بلوغ بدانید هستند:
نوجوانی به تعبیر شعرا و دانشمندان
برای حسن شروع، نگاهی گذرا به ادبیات دیرین معاصر ایران می‌اندازیم و نوجوانی را از دید ادیبات، نظاره گر می‌شویم.
شاید کمتر شاعری در گذشته به گیرایی نظامی گنجوی، رفتار و گفتار نوجوانان را توصیف کرده باشد.
نظامی این دوره را دوره خواستن‌های دل و نخواستن گفتن‌های زبان می‌شناسد.
مؤلف قابوسنامه در فصول مختلف این کتاب اشاراتی ارزنده به رفتار و منش و واکنش‌های نوجوانی داشته است. او این دوران را دوران غرور، سرکشی، تحقیر پیران و لطافت طبع و عاشقی می‌نامد.
سعدی با چیره دستی، نوجوانی را دوران سرکشی، هوسبازی، دمدمی مزاجی و پیوندهای زودگذر می‌شمارد.
گویندگان معاصر نیز نوجوانی را با تعبیرهایی چون «موج ناغنوده»، «اخگر نهفته به خاکستر»، «سرگشته به توفان»، «شیر پر غرور در بند» و نظایر آن وصف کرده‌اند.
و یکی از روان شناسان آمریکایی به نام «استانلی هال» که او را پدر روان شناسی بلوغ می‌نامند. نوجوانی را دوران «توفان و فشار» نامیده است.
خرید کتاب‌هایی درباره اعتماد به نفس
در طی قرون، از این دوره از سن با نام هایی چون: بحران، توفان، تب بلوغ، دوره احساس گرایی، عاطفه پرستی و دوره دیوانگی‌های سازنده نیز یاد کرده‌اند. همه این توجهات نشانه اهمیت تأثیر این مرحله از سن در ساختن آینده فرد است.
نوجوانی چگونه دوره‌ای است؟
نوجوانی دوره غلبه نیازها، عواطف و احساسات بر قوه تعقل و اندیشه و زمان بروز رفتارهای بی‌دوام و زودگذر است. از این رو این دوره را به هوای بهاری تشبیه کرده‌اند که یک لحظه آفتابی و سوزان و لحظه‌ای دیگر بارانی و سرد است.
در دوران بلوغ، نوجوان بیش از هر دوره دیگر از زندگی‌اش دستخوش هجوم احساسات است و دگرگونی‌ها، التهاب‌ها، اضطراب‌ها و جلوه‌های غیر معمول و ظاهراً غیر عادی در او ظاهر می‌شود.
روشن است که این حالت‌ها ویژه، رفتار ویژه والدین و مربیان را نیز طلب می‌کند.
خرید کتاب درباره بلوغ در پسران و دختران و آسیب اجتماعی
داشتن آگاهی و شناخت از دلایل و علل بروز خصوصیات اخلاقی و رفتاری نوجوانان می‌تواند، سبب پیشگیری بسیاری از سوء تفاهمات و مانع برخورد میان والدین و نوجوانان شود و در کاستن ناراحتی‌های این دو نسل مؤثر باشد.
چگونگی رشد در نوجوانی
الف – رشد جسمی: در آغاز این مرحله، تغییرات و تحولاتی سریع و عمیق در جسم پدید می‌آید که سبب بروز خلق و خو و رفتاری جدید می‌شود، با رشد غده‌های مختلف، تعادل دوران کودکی به هم می‌خورد و بدن در وضع جدیدی قرار می‌گیرد. این دوره از سن مرحله بیداری و هوشیاری جنسی نیز هست.
ب – رشد ذهنی: همزمان با رشد جسمانی، توانایی‌های ادراکی نوجوان نیز توسعه می‌یابد. «پیاژه» این دوره از سن را دوره تحولات ذهنی یا فعالیت‌های رسمی می‌خواند، که از سن یازده سالگی شروع می‌شود و در سن چهارده سالگی به تعادل می‌رسد. در این مرحله از سن، هوش در آخرین مرحله از رشد است.
فعالیت ذهنی نوجوان به دو صورت توسعه می‌یابد:
۱ – فعالیت ذهنی بدون جهت: این فعالیت ذهنی مجموعه تخیلات و اندیشه‌های نوجوان را تشکیل می‌دهد. در این سن نوجوان اغلب در رؤیا به سر می‌برد؛ از این رو این سن را سن خواب و خیال انیز می گویند. قدرت رویاسازی در نوجوانان به اندازه‌ای نیرومند و لگام گسیخته است که گاهی بیمارگونه به نظر می‌رسد. این خیال پردازی و رؤیاسازی خلاق را «روی‌ای روز» نیز نامیده‌اند و عارفان نیز آن را به «احلام یقظه» تعبیر کرده‌اند.
این گونه فعالیت ذهنی اگر به صورت افطار در نیاید و باعث جدا شدن فرد از واقعیت‌های زندگی نشود مفید نیز هست و گاهی می‌تواند ناکامی‌ها و نامرادی‌های زندگی واقعی را جبران کند. در غیر این صورت سبب بازداشتن نوجوان از تلاش در عالم واقعیت می‌شود و در او بی تفاوتی به وجود می‌آورد.
۲- فعالیت ذهنی جهت‌دار: در این دوره از سن نوجوان قادر است برای حل یک مسئله از روش‌های گوناگون استفاده کند.
- طرز فکرش جنبه استناج و نتیجه‌گیری دارد.
- برای حل معما یا مسأله از قوانین انتزاعی کمک می‌گیرد.
- طرز فکرش گاه جنبه فانتزی به خود می‌گیرد و با واقعیات تطبیق نمی‌کند.
- گاه آینده نگری می‌کند و از افکارش مطلع است.
خرید مجموعه آنچه دختران باهوش باید بدانند
نوجوانی اولیه مرحله از سن است که فرد درباره خودش و نقشی که در زندگی باید داشته باشد می‌اندیشد و نیز به اعتبار و اطمینان اعتقاداتش کر می‌کند ولی این بدان معنا نیست که قادر باشد مسائل را به درستی تحلیل کند و درباره امری، تصمیمی صحیح و عاقلانه بگیرد، قضاوتش سطحی و مبتنی بر مشاهدات است.
ج – رشد شخصیت: بر اثر رشد غده‌ها و تغییر و تحولی که در جسم نوجوان در این سن ظاهر می‌شود تغییراتی نیز در نوع رفتار، برخورد و موضعگیری های آنان پدید می‌آید. این دوره از سن دوره تثبیت شخصیت است؛ یعنی علائق، انگیزه‌ها، تمایلات رفتاری، همانند سازی و نقش جنسی که در سن کودکی شکل گرفته بودند، رفته رفته ثابت می‌شوند. در این قسمت به برخی از ویژگی‌های شخصیتی نوجوان اشاره می‌کنیم.
در داوری شتاب‌زده است، زیرا بسیار تابع احساسات است تا عقل و منطق، و این شتاب‌زدگی در داوری اغلب سازش اجتماعی او را دچار اشکال می‌کند.
با آنکه سطح معلوماتش خیلی پایین است، غالباً در مورد تخصصی‌ترین امور اظهار نظر می‌کند و دلایلش نسنجیده و افکارش نارس است.
نوجوان با آنکه متوجه واقعیت و جریانات ظاهری می‌شود، ولی هنوز فوق العاده ذهن‌گرا است و گاهی بین حقیقت و مجاز فاصله‌ای قائل نیست.
از ویژگی‌های دیگر شخصیت نوجوان، پرخاشگری است که به صورت مخالف یا طرز فکر، ذوق و سلیقه بزرگسالان ظاهر می‌شود وسپس به صورت تمرد و سرکشی خود را نشان می‌دهد.
نوجوان به علت هیجانی بودن، غالباً رفتار پرخاشگرانه خود را با حمله کردن و تهاجم ظاهر می‌سازد.
به طور کلی در این سن شخصیت رشد می‌کند، ولی نظام پیوند میان عوامل متعدد شخصیت، سبب پیدایش رفتارهای متضاد در نوجوان می‌گردد و هیجانات عاطفی نوجوان همواره میان دو قطب متضاد در حال نوسان است.
به طور مثال، بدون هیچ دلیلی مشخص ممکن است حالت شادمانه او تبدیل به افسردگی شود یا در عین غرور احساس خود کم بینی و شرمندگی کند.
خرید کتاب‌هایی برای غلبه بر افسردگی در کودکان
با آنکه خودپرست و خودخواه است ولی صفت نوع دوستی و خیرخواهی نیز در او رشد می‌کند وبا آنکه مایل به داشتن دوستان فراوان و آشنایی با دوستان جدید است، گاه به شدت انزوا طلب می‌شود و در تنهایی به سر می‌برد.
در عین قدرت ستیزی، خواهان به دست آوردن قدرت است و با آنکه دچار بی تفاوتی و بی اعتباری است و شعار «به من چه، به تو چه» را به کار می‌گیرد، ولی مشتاق حل مسائل اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و هنری است و به دنبال عشق می‌ورزد.
و درعین وابستگی به والدین با هر نوع قدرت و آقا بالا سر مخالف است. در حالی که از همه توقع قبول مسئولیت را دارد، ممکن است خود را از زیر بار پذیرش مسئولیت شانه خالی کند، چون از شکست می‌ترسد، همه این‌ها از نوسانات متداول دوران بلوغ به شمار می‌رود که غالباً والدین و مربیان را دچار مشکل می‌کند.
- کمتر زیر بار امر و نهی می‌رود.
- تصمیم گیری‌اش خیلی سریع است و زودتر از آنچه که تصمیم گرفته، عمل می‌کند.
- حس رقابت در او شدید است. اگر در رقابت پیروز شود، شخصیت عاطفی‌اش ارضاء می‌شود، اگر شکست بخورد دچار کینه و عداوت می‌گردد.
- برای لباس و وسایل و به طور کلی هر چیزی که متعلق به اوست ارزش فوق العاده ای قائل است.
- بسیار مقلد است. گاهی تقلیدی کورکورانه دارد و با تقلید نادرست برای خود خطر ایجاد می‌کند.
- مفهوم فردی در این سن آشکار می‌شود. مفهوم فردی را می‌توان «قضاوت ارزشمندانه‌ای که فرد از خود دارد» تعریف کرد. نوجوانی که دارای مفهوم فردی قوی است، دارای اعتماد به نفس بیشتری می‌باشد، از ابراز عقاید خود ترس ندارد و به راحتی احساسات خود را بروز می‌دهد، و بر عکس، کسانی که مفهوم فردی‌شان ضعیف است خصوصیاتی مخالف آنچه که گفته شد از خود نشان می‌دهند.
- نوجوانی سن خودشناسی و به خود آمدن است.
- دراین سن «استعداد» تحلیل منطقی و استدلال رشد می‌کند. نوجوان تحت تأثیر منطق قرار می‌گیرد و نیز متأثر از ارزش‌هایی است که آن را درک می‌کند. او سعی دارد خود را با هدف‌های اجتماعی، فرهنگی و مدنی تطبیق دهد.
- به زندگی تا حدی بدبین است و احساسات منفی در او دید می‌آید؛ مثلاً از علاقه‌اش به مدرسه و معلم کاسته می‌شود، که دلیل آن همیشه رفتار معلم نیست، بلکه علت دیگر آن این است که نوجوان در این دوره از زندگی به مسائل دیگر غیر از آنچه که در مدرسه به او تعلیم می‌دهند، توجه و تمایل پیدا می‌کند
نیازهای روحی نوجوان
در نوجوانان نیازهایی به وجود می‌آید که بدون شک از عوامل تغییر دهنده رفتار آنان در این سن است. از جمله این نیازها می‌توان نیاز به مقبولیت، نیاز به استقلال، نیاز به ستایش، نیاز به تنهایی، نیاز به معاشرت، نیاز به مهرورزی و مهر طلبی، نیاز به خودنمایی و مهم جلوه کردن را نام برد.
از جمله نیازهای مهم این دوره «نیاز جنسی» است، بیداری جنسی در این دوره از سن با هیجانات عاطفی نوجوان بی رابطه نیست، ولی اشتباه محض است.
اگر بحران عاطفی و التهاب و تنش احساسات نوجوانان را تنها پیامد بیداری نیروی جنسی در آنان بپنداریم. گرایش نوجوان به جنس مخالف همیشه به تنهایی در اثر کشش جنسی نیست، بلکه گاه نیز ناشی از نیاز به مهرورزی و مره طلبی، ابراز یا جلب ستایش و احترام و یا انگیخته از احساس مسئولیت و حمایت است.
نوجوانان دوست دارند جنس مخالف را ببینند و با او صحبت کنند، ولی هنوز به روشنی نمی‌دانند چرا گاهی رفتارشان با گرایش و گریز همراه است. اغلب شخص معین از جنسی مخالف مورد نظرشان نیست، گاه در یک زمان چندین فرد مختلف از جنس مخالف می‌تواند مورد توجه نوجوان قرار گیرد، و همین امر عامل جمع شدن پسران نوجوان نزدیک مدرسه دخترانه است.
جلوه‌های ناخوشایند بلوغ از نظر بزرگسالان
بیشتر رفتارهایی که از نوجوان سر می زند، مورد پسند بزرگسالان نیست و غالباً سبب اعتراض آنان می‌شود، انتقاد و اعتراض بی رویهٔ والدین به نوجوانان و لجبازی آن‌ها، برخورد و اختلاف بین این دو گروه را موجب می‌شود.
از جمله رفتارهایی که از نوجوانان سر می زند و برای بزرگسالان خوشایند نیست عبارتند از:
- عیب جویی و خرده گیری
- سنت شکنی و نگاه نداشتن حرمت بزرگترها
- خودستایی
- ستیزه جویی و پرخاشگری، بد اخلاقی و لجبازی.
- بی انضباطی
- عدم رعایت مقررات و عدم اطاعت از فرمان
- پر حرفی تلفنی
- دوست گزینی های مداوم و بی فرجام
- بلند پروازی
- قهرمان پرستی
- مد پرستی و قرض دادن لباس خود به دیگران همسالان وعاریه گرفتن لباس آنان (به ویژه در میان دختران)
- دلگی بی موقع
- وقت گذرانی و پرسه زنی
- وسواس و دو دلی
- بی قراری و بی حوصلگی
- انجام کارهای بی هدف و ناتمام گذاشتن کاری که شروع کرده است
- خاطره نویسی و یادبود نگاری
- کشیدن سیگار و مانند آن
- تنبلی به بهانه خستگی و مدت طولانی در رختخواب ماندن و به یک نقطه خیره شدن
- افراط و تفریط در امور تحصیلی یا مذهبی
- میل به گوشه گیری و انزوا
- علاقه به سر و صدا وحرکات تند و پرهیجان
و دهها حرکات دیگر که سبب خشم والدین می‌شود، ولی لازم به تذکر است که همه این رفتارها و جلوه‌های بلوغ، بی فایده و بدون دلیل نیستند.
فلسفه وجودی جلوه‌های بلوغ
جلوه‌های توفانی نوجوانی یا مظاهر تب بلوغ به طور کلی بیماری آسان یا بیهوده و بی فلسفه نیستند. برای مثال:
اگر نوجوان از مقررات اطاعت نمی‌کند و از فرمانبرداری خوشش نمی‌آید، به این دلیل است که حس استقلال طلبی در او رو به رشد است.
اگر عیب جویی می‌کند و خرده گیر است، به این دلیل است که حس داوری و نیروی ارزشیابی و تشخیص در او رو به تکامل نهاده است.
قهرمان پرستی و مد دوستی نوجوان در نتیجه نیاز او به نمونه و الگو برای انتخاب بهترین رفتار، شکل و قیافه، طرز حرف زدن، شیوه لباس پوشیدن و خوب جلوه کردن است.
وسواس و تردیدش به دلیل نداشتن تجربه، عدم مهارت کافی و عدم آشنایی با معیارهای مطمئن در تشخیص درست از نادرست است.
بی قراری، بی حوصلگی، پرسه زدن و وقت گذرانی نوجوان نشانه روح ناآرام، بی تجربگی و ناآگاهی نسبت به هدف زندگی است که نوجوان را بلا تکلیف و سرگردان می‌سازد. برای رسیدن به خواستهای ناشدنی شتاب دارد؛ برای رسیدن به تمایلات شدنی هم که نیازمند صبر و تحمل رنج و زمان بیشتری است عجول است. همه این‌ها نوجوان را خسته و مأیوس و بی حوصله می‌سازند.
در رویاسازی هایش جهان بینی، آینده نگری و آرمان وی نهفته است. برای شناسایی آینده نامعلوم و تنظیم برنامه ریزی دلخواه و سازنده در تلاش است و در پی کمال مطلوب می‌باشد.
خاطره نویسی ها و یادبود نگاری های نوجوانان و ورزش‌های تند و حرکات هیجانی آن‌ها عموماً مفری هستند برای صرف هیجانهای شدید عاطفی و روشی است برای خروج انرژی متراکم و مصرف ناشده و لبریز، و وسیله‌ای است برای تسکین تأثرات شدید روحی و به دست آوردن آرامش.
دلگی های نا به هنگام او برای تسکین اشتهای فردی است که به سرعت در حال رشد است. به هم خوردن کار نظام عصبی، غدد داخلی و هورمون‌ها سبب گرسنگی نامرتب در وی می‌شود و این امر بیشتر یک مسئله فیزیولو‍ژیکی است تا تربیتی بنابراین هیچ جلوه‌ای نوجوانی بی معنی، بی هدف و بیهوده نیست و اگر بزرگسالان را دچار خشم و ناراحتی می‌کند، دلیلش عدم آشنایی آنان با فلسفه وجودی این گونه رفتارهای نوجوان است؛ در حالی که بسیاری از این رفتارها نیازمند عکس العمل پسندیده و مناسب از سوی والدین می‌باشد. عکس العمل بجا و یا نابجای والدین در شخصیت و منش نوجوان اثر می‌گذارد و آن را بهبود می‌بخشد یا ویران می‌کند.
اگر علل وجودی جلوه‌های بلوغ را به درستی بشناسید و آن‌ها را به نوجوان بشناسانید، هیچ گاه در برقراری ارتباط، رهبری و ارشاد او دچار اشکال نخواهید شد و خواهید دید که زندگی با یک نوجوان نه تنها مشکل نیست، بلکه بسیار خوشایند و لذت بخش نیز خواهد بود.
منابع و مآخذ:
۱ – مجله دانشکده، سال اول شماره ۱ سال ۱۳۵۱
۲- علی اکبر شعاری نژاد، روان شناسی نوجوان ۱۳۵۱
۳- گروه نویسندگان، روانشناسی رشد/ ترجمه نور الله رحمانیان ۱۳۶۴
۴- رفتار با نوجوان، زهرا معتمدی ۱۳۷۲
