مقدمه
حضرت علی می فرمایند: فرزند زمان خویش باش.
شناخت زمان و مسائل جاری در آن از وظائف والدین و مربیان است تا با آگاهی کامل هماهنگ و همگام با زمان در آموزش و پرورش کودکان و نوجوانان که مردان و زنان فردای جامعه هستند، بکوشند.
عادت به مطالعه یا به عبارتی عادت به کسب اطلاعات و افزایش آگاهی ها از طریق منابع اطلاعاتی را می توان از کودکی ایجاد و بارور کرد. کتابخانه های مدرسه و کتابخانه های عمومی کودکان و نوجوانان بیشترین تاثیر و نقش را در ایجاد این عادت می توانند بر عهده داشته باشند.
در زمان ما، از طریق محمل های ارتباطی گوناگون چون کتاب، روزنامه، مجله و کتاب الکترونیکی، ماهواره و شبکه های کامپیوتری و .... جوامع انسانی بهم نزدیک تر شده اند و اطلاعات به سرعت از یک نقطه به نقطه دیگر حرکت کرده و مورد استفاده قرار می گیرد. در این عصر، که آن را عصر دانش نامیده اند، ارزش کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی بیش از گذشته مشخص شده است، زیرا می توانند در آگاهی رسانی جاری به مراجعه کنندگان یا استفاده کنندگان خود کمک کرده و منابع گوناگون اطلاعاتی را برای آن ها دسترس پذیر نمایند. مراجعه کنندگان امروزی کتابخانه ها به ویژه گروه های سنی کودک و نوجوان با تغییرات شدیدی در محیط زندگی روبرو هستند. بنابراین باید آن ها را با سلاح دانش برای رویارویی با این تغییرات آماده ساخت. از اواخر قرن ۲۰ و در قرن ۲۱ میلادی، اطلاعاتی که از طریق کانال های ارتباطی گوناگون رد و بدل می شود بر اساس نیازهای مطالعاتی مختلف از طریق شبکه ها در سطح محلی، ملی و بین الملل در دسترس است و اینترنت تجلی والایی از بهم پیوستن این شبکه هاست.
ضرورت بکارگیری اینترنت در کتابخانه های کودکان و نوجوانان
طبق بیانیه یونسکو درباره کتابخانه های عمومی که در سال ۱۹۹۴ مورد تجدید نظر قرار گرفت، ارتقاء سواد کامپیوتری جامعه از وظایف کتابخانه ی عمومی است زیرا اعتقاد بر این است که دسترسی به رایانه و بهره گیری از آن برای همه افراد جامعه میسرنیست. به همین دلیل در کتابخانه های کشور های پیشرفته از جمله کتابخانه های عمومی، حضور اینترنت به صورت رایگان برای اعضا یک امر عادی است و حتی کتابخانه های سیار که به روستاها و شهرک های پراکنده سرویس می دهند نیز مجهز به رایانه و فرآورده های نوین آن از جمله خدمات اینترنت هستند.
اینترنت مجموعه ای از میلیون ها رایانه است که در هزاران سایت در اطراف جهان پراکنده شده اند و کاربران صرف نظر از این که چه نوع رایانه ای دارند روی این شبکهً عظیم، اطلاعات ردو بدل می کنند. به این شبکه نت یا سایبراسپیس نیز می گویند. (۱)
اطلاعات پردازش شده از طریق محمل های اطلاعاتی فن آوری نوین، تبدیل به دانش و نیز تبدیل به خرد و آگاهی می شود. یعنی انسان امروز در زمانی قرار دارد که در آن افراد و جوامعی که اطلاعات و دانش بیشتری دارند آگاه ترند و دانایی توانایی محسوب می شود. همان طور که حکیم آگاه ایرانی، فردوسی طوسی گفته است: توانا بود هر که دانا بود.
امروزه در هر ساعت میلیون ها صفحه اطلاعات توسط تولید کنندگان علم و دانشمندان به دنیا عرضه می شود. حداقل در اینترنت حدود ۳.۶ میلیون سایت داریم که قطعاً تا این لحظه این رقم بیشتر شده و چیزی حدود ۹۰۰ میلیون صفحه را در اختیار ما قرار می دهد. (۲)
پس در این زمان، نمی توان دانش آموزان و یا دانشجویان را تنها با تکیه بر یک کتاب درسی و یا جزوه درسی تغذیه اطلاعاتی کرد بلکه آموزش باید مبتنی بر استفاده از منابع گوناگون اطلاعاتی باشد. وظیفه سیستم های آموزشی است که این منابع را برای دانش آموزان و دانشجویان فراهم کرده و دسترس پذیر سازند. بنابراین استفاده از برنامه مطالعه آزاد و تحقیق در کنار کتاب های درسی از بهترین روش های شناخته شده برای ارتقا آگاهی ها محسوب می شود و این مهم نمی تواند بدون کمک کتابخانه های آموزشگاهی و کتابخانه های عمومی و تجهیز آن ها به فن آوری نوین انجام شود. البته لازم به ذکر است که سیستم های آموزشی باید در برنامه آموزش زبان دوم نیز تجدید نظر کرده و از مقاطع ابتدائی به آموزش زبان انگلیسی به عنوان زبان بین المللی بپردازند یعنی زبان کسب اطلاعات.
باید به شیوه های آموزشی مناسب عصر اطلاعات روی آوریم که دانش آموزان با آموختن سواد اطلاعاتی نقش پویایی در روند یادگیری می یابند. در چنین نظامی، فن آوری اطلاعاتی و سواد اطلاعاتی در برنامه آموزشی ادغام گردیده و به عنوان عناصر اصلی آن به کار می روند.
توانایی دستیابی، بازیابی و ارزیابی اطلاعات باید به عنوان عامل برجسته تعریف سواد به شمار آید. از این رو سواد اطلاعاتی را نه فقط توانایی و استعداد شناسایی اطلاعات، بلکه توانایی ارزیابی اطلاعات و استفاده کارآمد از آن تعریف می کنند. سواد اطلاعاتی به صورت مستقیم با تفکر انتقادی در ارتباط است."(۳)
توانایی رایانه ها و امکانات بی مانندی که اینترنت دارد نقطه تردیدی باقی نگذاشته که دنیا شاهد تحول بسیار عظیمی درآموزش خواهد بود... این قبیل تحولات بر خلاقیت دانش آموزان افزوده و آنان را در شناخت مسائل و بهره گیری از منابع جهت حل آنها توانا ساخته است.
برای مثال اینترنت در موضوعی مانند جغرافیا می تواند دانش آموزان را با نقشه و تصاویر گوناگون از یک کشور، آداب و رسوم، محصولات، شهرها و... آشنا کند. به این ترتیب دانش آموزان می توانند در مورد موضوعی که می خواهند تحقیق کنند، با سایت های مختلفی که اطلاعات مربوط در آن ها وجود دارد ارتباط برقرار کنند، حتی این امکان برای آن ها مهیا است که با مدارس و دانش آموزان سراسر گیتی تماس برقرار کنند و اطلاعاتی را که لازم دارند از آن ها کسب نمایند. چنین استفاده ای از اینترنت به مفهوم جهانی بودن و جهانی شدن اطلاعات کمک می کند که بی شک جنبه های دیگری مانند روابط سیاسی میان کشور ها را مورد تاثیر قرار گیرد.(۴)
آیا بچه‌ها می‌توانند از اینترنت استفاده کنند؟
در مورد استفاده از فن آوری جدید، نکته ظریفی وجود دارد که آقای شکرخواه آن را چنین بازگو می کند: ابتدا باید شنا کردن در رودخانه را یاد بگیریم و بعد وارد اقیانوس شویم. یعنی قبل از رفتن به سوی شبکه های بزرگ سه مرحله باید طی شود:
۱ - دیجیتالی کردن اطلاعات
۲- تمرین در شبکه های داخلی و محلی خودمان (این شبکه ها طبعاً به زبان فارسی است و کاربران می دانند که چه اطلاعاتی می خواهند)
۳- پیوستن به شبکه های جهانی(۲)
در مورد این که آیا اینترنت یک فضای خانوادگی است و بچه ها می توانند از آن استفاده کنند یا خیر، نقطه نظرات گوناگونی وجود دارد. گروهی معتقدند که پس از اختراع صنعت چاپ توسط گوتنبرگ، اینترنت بزرگترین تحول را در زندگی انسان ها به وجود آورده است و گروهی معتقدند این شبکه مضرات اخلاقی دارد ومطالب ناشایست را برای کودک و نوجوان دسترس پذیر می سازد که اثرات منفی دارد.
در واقع اینترنت یک وسیله است مانند هر وسیله دیگر در منزل یا محل کار و مانند هر وسیله دیگری مفید یا مضر بودن آن، بستگی به شیوه استفاده از آن دارد. در حال حاضر سازندگان نرم افزارها سعی می کنند محصولاتی که بیرون می دهند به نیاز فایروال هم جواب بدهد و نرم افزار هایی را به بازار عرضه می کنند که در محیط خانواده، پدر و مادر با خیال راحت بتوانند سطح دسترسی بچه ها را تعریف کنند.(۲)
یعنی قبل از هر چیز والدین و مربیان باید سایتی را مورد استفاده قرار دهند که همه ورق های آن خانوادگی باشد(یعنی حاوی مطالب خلاف اخلاق نباشد) بنابراین در محل آدرس سایت برای رایانه، سایت مورد نظر تعریف می شود تا به محض ورود به اینترنت، کودکان نیز به همین سایت بروند و تنها از پیوندهای همین سایت استفاده کنند و پس از رفتن به سایت هر یک از ورق های سایت، با کلیک کردن دکمه برگشت مجداداً به ورق اصلی همین سایت باز می گردند.
بنابراین با وجود چنین امکانی دسترسی کودکان فقط به تعداد انگشت شماری از سایت های مناسب محدود می شود. باید دانش آموزان را به سراغ تحقیقاتی هدایت کرد که موجب کسب اطلاعات جدید می شود. دانش آموزان به ارزیابی این اطلاعات پرداخته و آنها را با آن چه نزد خود موجود دارند می آمیزند. اما لازم است که ما کتابداران به آموزگاران و دانش آموزان شیوه های ارزیابی اطلاعات موجود در وب را بیاموزیم. چنین ضرورتی ما را به چهار موردی که در ارزیابی یک سایت اطلاعاتی مورد توجه است رهنمون می سازد و آن ها عبارتند از چه کسی، چه، چه هنگام و کجا.
سایت را چه کسی می نویسد؟ آیا نویسنده سایت به اندازه کافی واجد شرایط است که نظرات خود را روی شبکه قرار دهد؟ آیا مواردی که موجب اعتبار نویسندگان سایت می شود ذکر گردیده است؟ آنها چه چیزی را روی سایت قرار می دهند؟ چه پیوندهایی روی صفحه قرار دارد و چه اندازه قابل اطمینان هستند؟ موضوعات از چه دامنه ای برخوردار است؟ سایت در چه زمانی به وجود آمده است؟ آخرین باری که سایت مورد ویرایش قرار گرفت چه زمانی است؟ سایت مربوط به کدام موسسه است و از کجا به وجود آمده است؟
این ها نمونه سوالاتی هستند که دانش آموزان و آموزگاران قبل از استفاده از هر سایتی باید از خویش بپرسند و با پاسخ هایی که برای سوالات دریافت می کنند، اعتبار سایت را مورد ارزیابی قرار دهند.(۵) اینترنت هم آموزش است، هم اقتصاد و هم سرگرمی. باید دید هدف ما در استفاده از آن کدامیک از این موارد است؟
برای کودکان و نوجوانان، ابتدا سایت های آموزشی مهم است سپس سایت های سرگرمی. پس از آن که ورق مناسب کودکان را یافتیم، باید آن را به ورق خانگی خویش تبدل نماییم و هر موقع با کودک خود با رایانه کار می کنیم، مستقیماً به این ورق برویم.
نکاتی برای ایمن نگه داشتن کودکان در اینترنت
در مورد رعایت موارد ایمنی برای کار کودکان با اینترنت چند نکته وجود دارد:
۱- برای کار کودکان با اینترنت، باید نظارت مستقیم والدین وجود داشته باشد. یکی از روش های نظارت، استفاده از فایل History است. به این ترتیب می توان کنترل کرد که بچه ها کجا رفته اند.
روش دیگر استفاده از برنامه Content Advisor (مشاور محتوا) و enable (فعال کردن) آن از طریق Internet option (اختیارات اینترنت)
۲- هرگز از کلمه رمز صرف نظر نکنید.
۳- اجازه دسترسی به اتاق های گفتگو (Chat rooms) را ندهید.
۴- به کودکان خود بیاموزید هرگز به هیچ شخصی نام واقعی، تاریخ تولد، آدرس پست الکترونیک، شماره تلفن، آدرس پستی، نام مدرسه، نام کاربری یا کلمه رمز خود را نگویند. مگر آن که قبلا با والدین خود مشورت کنند و توافق آن ها را بدست آورند.
۵- هرگز عکسی از خود را از طریق اینترنت برای دیگران نفرستند.
۶- هرگز نباید با شخصی که از طریق اینترنت آشنا شده اند ملاقات کنند، مگر این که به پدر و مادر خود اطلاع داده و این دیدار در یک مکان عمومی با حضور والدین باشد.
۷- هرگز بدون مشورت با والدین یا مربیان یک فایل را منتقل نکرده یا برای دیگران نفرستند.(۶)
برای با خبر شدن از از سایر مواردی که در شبکه باید رعایت کرد می توان به سایت WWW.ftc.gor مراجعه کرد.(۷)
هیچ روش صد در صد مطمئن برای حفاظت از کودکان برای دسترسی به سایت های نا مطلوب وجود ندارد، اما دلیلی برای نگرانی وجود ندارد، با نظارت و راهنمایی های والدین و مربیان می توان از اینترنت لذت برده و از اطلاعات فراوان آن بهره مند شد و از خطرات آن مصون ماند.
منابع:
۱- آشنایی با شبکه اینترنت و سرویس های آن. مرکز اطلاع رسانی دانشگاه آزاد اسلامی – تهران جنوب،۱۳۷۵.
۲- شکرخواه،یونس. اینترنت، بیم ها و امیدها همشهری، سال هشتم .ش ۲۲۹۰.
۳- اینترنت: جنبه های نظری و کاربردی آن در کتابخانه ها، مراکز آموزشی و تحقیقاتی. تهران: کتابدار، ۱۳۷۸.
۴- مگوایر، کارمل. برخی از مباحث عمده خدمات اطلاع رسانی در عصر فن آوری جدید. ترجمه رحمت الله فتاحی. کتابداری و اطلاع رسانی سال اول (۳،بهار ۱۳۷۷)
۵- Before You cite a site. Educational Leadership,(November 1997 ) (Full text)
۶- اسنل، ند- اینترنت: مقدماتی و پیشرفته . مترجم کیوان فلاح مشفی. تهران مرکز فرهنگی نشر گستر، ۱۳۷۹.
