اینفلوئنسرها و شبکه‌های اجتماعی؛ فرصت یا تهدید برای ترویج خواندن در نوجوانان؟

به استناد پژوهش‌ها و گزارش‌های معتبر جهانی

مقدمه

در عصر حاضر، رسانه‌های اجتماعی به بخش جدایی‌ناپذیر زندگی نوجوانان تبدیل شده‌اند. بر اساس گزارش مرکز پژوهشی پیو Pew Research Center، در سال ۲۰۲۲، شمار قابل‌توجهی از نوجوانان ۱۳ تا ۱۷ ساله در ایالات متحده از شبکات اجتماعی استفاده می‌کنند و پلتفرم‌های جدیدی چون TikTok به سرعت محبوب شده‌اند. (Pew Research Center)
همزمان، نقش اینفلوئنسرها (شخصیت‌های رسانه‌ایِ محبوب در فضای مجازی) در شکل‌دهی رفتار نوجوانان بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. مطالعه‌ای در خاورمیانه نشان داده است که اینفلوئنسرها تأثیری مثبت بر بُعد «فکری» (intellectual) نوجوانان داشته‌اند ولی در جنبه‌های اجتماعی، اخلاقی و سلامت، تأثیر منفی نیز داشته‌اند. (PMC)
در بستر این تحولات، پرسش کلیدی این است: آیا شبکه‌های اجتماعی و اینفلوئنسرها می‌توانند فرصتی برای ترویج خواندن در میان نوجوانان باشند؟ یا اینکه تهدیدی برای کاهش تعهد به مطالعه‌ی عمیق محسوب می‌شوند؟ در این مقاله، چهارچوب تحلیلی زیر را دنبال می‌کنیم: الف) فرصت‌ها، ب) تهدیدها، ج) عوامل میانجی، د) رهنمودهای کاربردی برای خانواده‌ها، مدارس و مربیان.

فرصت‌ها

۱. دسترسی گسترده و الگوسازی جدید

شبکه‌های اجتماعی امکان دیدن رفتار خواندن افراد محبوب را فراهم می‌کنند؛ وقتی مخاطب می‌بیند اینفلوئنسری کتاب در دست دارد، درباره آن صحبت می‌کند یا در ویدئویی از اهمیت خواندن می‌گوید، پیام ضمنی القا می‌شود: «کتاب‌خوان بودن بخشی از سبک زندگی است.» پژوهشی بر «کتاب اینفلوئنسرها» نشان داده است که اعتبار (credibility) اینفلوئنسرها به‌طور چشمگیری بر قصد خواندن نوجوانان تأثیر دارد. (master-in-international-arts-management.com)

۲. محتوای مختصر، جذاب و قابل دسترس

پلتفرم‌هایی مانند TikTok و Instagram با فرمت ویدیوهای کوتاه، امکان معرفی کتاب، نقد و گفت‌وگو با نوجوانان را در زمان کوتاه و جذاب می‌دهند. مطالعه‌ای که به بررسی «فرهنگ خواندن نوجوانان در رسانه‌های اجتماعی» پرداخت، این نکته را برجسته کرده است. (Redfame)

۳. جوامع مجازی کتاب‌خوانی

هشتگ‌هایی مانند #BookTok، #Bookstagram و گروه‌های اینستاگرامی یا یوتیوبی، امکان گفت‌وگو، نقد و تبادل تجربه کتاب‌خوانی را بین نوجوانان فراهم کرده‌اند. گزارش رسانه‌ای نیز نشان داده است که تعداد کتاب‌های خوانده‌شده کودکان در بریتانیا با تأثیر این موج‌های رسانه‌ای افزایش یافته است. (The Independent)

تهدیدها

۴. کاهش تمرکز و صبر برای خواندن طولانی

تحقیقی با موضوع «تأثیر رسانه‌های دیجیتال بر عادت خواندن نوجوانان» نشان داده است که مصرف گسترده رسانه‌های اجتماعی، منجر به کاهش صبر نوجوانان برای خواندن بخش‌های طولانی‌تر کتاب می‌شود. (Atlantis Press)

۵. رقابت برای توجه و افزایش محتوای سطحی

مطالعاتی نشان می‌دهند که رسانه‌های اجتماعی عمدتاً به محتواهای کوتاه، محرک بصری و سرعت‌گرا اولویت می‌دهند؛ این می‌تواند به علاقه کمتر به خواندن متن‌های تحلیلی یا طولانی منجر شود. (ResearchGate)

۶. اعتبار و تجاری‌سازی اینفلوئنسرها

در مطالعه‌ی اخیر آمده است که اینفلوئنسرها ممکن است هیچ تخصصی در حوزه‌ای که درباره‌اش محتوا تولید می‌کنند نداشته باشند؛ در نتیجه، اثرگذاری‌شان در حوزه‌های فرهنگی از جمله خواندن، ممکن است همراه با جریانی تجاری یا سطحی باشد. (News-Medical)

عوامل میانجی

۷. اعتبار اینفلوئنسر و هم‌ذات‌پنداری نوجوان

تحقیق‌ها نشان می‌دهند که زمانی که نوجوانان فردی را معتبر، هم‌سن یا هم‌جهت خود می‌دانند، تأثیر آن فرد بیشتر است. در پژوهشی آمده است: «هنگامی که اینفلوئنسر از نظر نوجوان کم‌تر مشهور و بیش‌تر قابل‌دسترس باشد، تأثیر او بر قصد خواندن بیشتر است.» (master-in-international-arts-management.com)

۸. نقش خانواده و مدرسه در رسانه‌خوانی

مطالعه‌ای نشان داده است که نوجوانانی که درباره استفاده از اینفلوئنسرها با والدین یا معلمان‌شان گفت‌وگو می‌کنند، کمتر تحت تأثیر مصرف بی‌رویه قرار می‌گیرند. (Oxford Academic)

رهنمودهای کاربردی برای ترویج خواندن در عصر اینفلوئنسرها

• آموزش سواد رسانه‌ای: خانواده‌ها، معلمان و کتابداران باید نوجوانان را در تحلیل پیام‌های اینفلوئنسرها، تشخیص محتواهای معتبر و انتخاب آگاهانه یاری دهند.

• همکاری با اینفلوئنسرهای معتبر: مدارس و کتابخانه‌ها می‌توانند با اینفلوئنسرهایی که خود اهل کتاب هستند، کمپین‌های کتاب‌خوانی راه‌اندازی کنند تا نوجوانان را با چهره‌های الگو آشنا کنند.

• تولید محتوای جذاب کتاب‌خوانی: به جای محدود شدن به نهادهای رسمی، از فرمت‌های کوتاه، ویدیوهای سریع، چالش‌های کتاب‌خوانی در شبکه‌های اجتماعی بهره ببریم تا با زبان نوجوانان صحبت کنیم.

• تنظیم زمان و محیط مصرف رسانه: والدین باید با نوجوانان درباره زمان استفاده از شبکه‌های اجتماعی و تمایز میان تفریح رسانه‌ای و خواندن عمیق گفت‌وگو کنند؛ چرا که تحقیقات تأکید دارند مصرف زیاد رسانه می‌تواند عادت مطالعه را تضعیف کند. (American Psychological Association)

جمع‌بندی

اینفلوئنسرها و شبکه‌های اجتماعی می‌توانند فرصتی بی‌سابقه برای ترویج خواندن در نسل نوجوان باشند؛ اما هم‌زمان در صورت عدم مدیریت آگاهانه، تهدیدی جدی برای علاقه به مطالعه‌ی عمیق و مستمر محسوب می‌شوند.
کلید موفقیت، هم‌افزایی نگاه‌های فرهنگی (خانواده، مدرسه، رسانه) است تا نوجوانان نه صرفاً مصرف‌کننده‌ی محتوا، بلکه خوانندگان آگاه، برخوردار و منتقد باشند.
در دنیای پرتلاطم امروزی، حضور کتاب — با سازوکارهای نوین رسانه‌ای و با پشتیبانی بزرگسالان — همچنان می‌تواند قدرتمند باقی بماند.

منابع

• Arnett, J. J. (2010). Adolescence and Emerging Adulthood: A Cultural Approach. Pearson Education.

• Guo, Y. (2023). The Influence of Digital Media on Teenager’s Reading Habits. University of Edinburgh. (ResearchGate)

• Nnaji, P. T., Okpuzor, V. N., & Morka, E. (2020). “A Comparative Study on the Use of Social Media, Reading Habits and Academic Performance of Secondary School Students.” Asian Journal of Education and Social Studies, 11(2), 1-7. (journalajess.com)

• Rafiq, M., Khan, M. T., & Asim, A. (2020). “The Effects of Social Media on Reading Habits.” Pakistan Journal of Information Management & Libraries. (ResearchGate)

• “Exploring the Impact of Book Influencers on Reading Intentions.” (2024). (master-in-international-arts-management.com)

• “Reading Culture of Teenagers in Social Media: A Study of Reading …” (2022). (Redfame)

• “How do social media influencers change adolescents' behavior?” (2023). (PMC)

• “Navigating the influencer landscape: The positive and negative effects of social media influencers on adolescents.” (2023). (News-Medical)

• “Teens and social media: Key findings from Pew Research Center.” (2023). (Pew Research Center)

• “Teens today spend more time on digital media, less time reading.” (2018). (American Psychological Association)