خرگوشان چشمه‌ی ماه بازنویسی‌ای زیبا از قصه‌ی سانسکریت کهن پنجه تنتره با تصاویری خلاقانه

مقاله ها و نوشته های ترویج خواندن و ادبیات کودکان

خیلی پیش نمی‌آید که فرصتی پیدا کنم و درباره‌ی کتابی که حتی هنوز به چاپ نرسیده معرفی بنویسم. خب، منظورم نسخه‌ی انگلیسی اثر است برای همین، خیلی هیجان‌زده و خوشحال هستم که می‌توانم کتاب خرگوشان چشمه‌ی ماه را با شما به اشتراک بگذارم [نسخه‌ی انگلیسی کتاب اکنون منتشر شده است]. این کتاب اثر مشترکی از محمدهادی محمدی – نویسنده، پژوهشگر، منتقد و یکی از بنیان‌گذاران موسسه‌ی پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان – و تصویرگر برجسته و برنده‌ی جایزه امیر شعبانی‌پور است. این کتاب در سال 2020 برنده بخش نامزد کتاب تصویری چهاردهمین مسابقه‌ی بین‌المللی تصویرگری و طراحی کتاب با عنوان «تصویر کتاب» در مسکو شد و یکی از تصاویر کتاب در نمایشگاه کتاب کودک بولونیا در سال 2020 نمایش داده شد.

با دیدن تصویرهای زیبای کتاب که در چندین نمایشگاه و نیز برای دریافت جایزه مطرح شده است، می‌دانستم که باید آن را تهیه کنم. خوشبختانه، در عصر رسانه‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی توانستم با امیر دیدار کنم که او هم از روی لطف و مهربانی نسخه‌ی انگلیسی اثر را با من به اشتراک گذاشت.

کتاب خرگوشان چشمه‌ی ماه برگرفته از قسمتی از سومین داستان از مجموعه قصه‌های «کلیله و دمنه»، (قصه‌ی خرگوش‌ها و فیل‌ها) است. مجموعه قصه‌های کلیله و دمنه ترجمه‌ی فارسی پنجه تنتره سانسکریت است. پنجه تنتره که نگارشش به قرن دوم باز می‌گردد، شامل قصه‌های حیوانات به نثر و نظم و به زبان سانسکریت است و پادشاه دابسکلیم[1] پژوهشگر هندی آن را گردآوری کرده است. گفته می‌شود کلمه‌ی پنجه تنتره چنان در دوردست‌ها فراگیر شده است و خسروپادشاه اول (531 تا 579 سلطنت) که به نام انوشیروان یا «روح ابدی» معروف بود به مردمش دستور داد تا به هند سفر کنند و از پنجه تنتره نسخه بردارند و آن را به فارسی ترجمه کنند.

روزی روزگاری یک دسته فیل تشنه بودند که دنبال آب می‌گشتند. خیلی زود به برکه‌ای رسیدند که به آن «برکه‌ی ماه» می‌گفتند. در همان منطقه خرگوش‌ها زندگی می‌کردند و فیل‌ها که به برکه آمدند متأسفانه خرگوش‌ها را لگد کردند. در یک شب مهتابی، خرگوشی به پادشاه فیل‌ها نزدیک شد و ادعا کرد که او از ماه برای فیل‌ها پیامی آورده است. خرگوش به فیل گفت ماه می‌خواهد فیل‌ها برکه را ترک کنند و دیگر از آب برکه آب نخورند، زیرا آن را نابود کرده‌اند. فیل به برکه نگاه کرد و تصویر ماه را در آب دید و وقتی خواست آب بخورد خشم ماه را دید و به پای ماه افتاد و پشیمان شد. (خرگوش‌ها و فیل‌ها از کتاب کلیه و دمنه)

قرن‌ها پس از انتشار کلیله و دمنه، شاعر قرن سیزدهمی به نام جلال الدین محمد رومی قالب تمثیلی قصه‌های کلیله و دمنه را در کتاب اشعارش با نام مثنوی گنجاند (شش کتاب در حدود 25000 شعر که یکی از آثار تأثیرگذار در تصوف و عرفان است و گویی قرآن به زبان فارسی است). شیفتگی به این داستان کهن تا به امروز وجود داشته است و کتاب خرگوشان چشمه‌ی ماه آخرین بازنویسی از آن قصه است. این داستان را می‌توان امروز هم به سبک تمثیلی خواند به این معنی که صاحبان قدرتِ روزگار نوین به نفع کسانی که در رأس قدرت هستند موجب ستم و سواستفاده از منابع می‌شوند. محمدهادی محمدی با استفاده از زبانی مهیج و استعاره‌های پرغمزه بدون آن که آشکارا بگوید به شیوه‌ی زیبایی مضمون مواجهه‌ی خرگوشان کوچک اما زیرک را با این فیل‌های بزرگ و وحشتناک بیان کرده است، خرگوشانی که تسلیم نمی‌شوند و روش هوشمندانه‌ای پیدا می‌کنند تا جای‌شان را باز پس گیرند و سرزمین محبوب‌شان را نجات دهند. قهرمان اصلی این کتاب تصویری هنر امیر شعبانی‌پور است. نخست، اثر او را در نمایشگاه پرندگان یک پر در سیدنی کشف کردم. این نمایشگاهِ تصویرگران ایرانی دید مرا نسبت به قدرت استعداد و خلاقیت و ابتکار هنرمندان در این گوشه‌ی دنیا باز کرد. (معرفی نمایشگاه پرندگان یک پر)

تصاویر امیر، علارغم آن‌که سبک بسیار بالایی دارد، آدم را غرق در این سرزمین فوق‌العاده جذاب، سرسبز و خواستنی می‌کند که پُر از چشمه‌های آب است و گروه بی‌شماری از خرگوش‌ها از همه رنگ و با جثه‌های متفاوت در صلح و آرامش در آن زندگی می‌کنند.

امیر برای تصویرگری سرزمین خرگوش‌ها از ده کندوان در دامنه‌ی کوه (آتشفشانی سهند) در استان آذربایجان شرقی در ایران الهام گرفته است. منطقه‌ی کندوان به دلیل داشتن دره‌های سرسبز و خرم و آب و هوای مطبوع و چشمه‌های آب معدنی طبیعی معروف است. این دهِ منحصر به فرد همچنین به دلیل معماری صخره‌ای خانه‌هایش (که نتیجه‌ی فعل و انفعالات آتشفشانی است) که ساکنانش خانه‌های سنگی خود را با دست از درون صخره‌ها کنده‌اند، مشهور است. به تصویر بالا نگاه کنید که آن خانه‌های تپه‌ای خرگوش‌ها با دنیای طبیعی در هم آمیخته است.

ده کندوان، استان آذربایجان شرقی

صلح و آرامش خرگوش‌ها با آمدن فیل‌های گرسنه که سرزمین‌شان خشک و بی‌آب شده، برهم می‌خورد زیرا فیل‌ها به سرزمین خرگوش‌ها هجوم می‌آورند. تصویر امیر در پایین نشان‌دهنده‌ی گرمای سوزانی است آن هم هنگامی‌که فیل‌ها روی این سرزمین رژه می‌روند، اشکال تیره و الگوی هندسی حرکت دسته‌جمعی و سنگین فیل‌ها تهدیدی برای در معرض خطر قرار دادن چراگاه‌ها و مرتع‌های سرسبزتر است.

تکنیک امیر با پرسپکتیو بسیار غیر معمول جلوه می‌کند، درست مانند عکس زیر. آدم احساس می‌کند که از چند موقعیت مناسب به صحنه نگاه می‌کند و هم‌زمان این صحنه منظره‌هایی از دید پرنده‌های جلویی و در هوا را نشان می‌دهد. هیچ‌گونه پرسپکتیو خطی کلاسیک با مناظری که به سمت خط افق رانده می‌شوند وجود ندارد و گاهی خط افق به کلی از بین می‌رود. دیدن این ترکیب‌ها بسیار مجذوب کننده است. مارگارت لَموند[2] پژوهشگر، ناشر استرالیایی و ناشر برگزیده‌ی کتاب‌های کودکان در بررسی تصاویر ابتکاری امیر شعبانی‌پور از او به عنوان تصویرگری «هنجارشکن و پیشگام» یاد می‌کند. مارگارت ذکر می‌کند: «قوانین پرسپکتیو کنار گذاشته شده است با وجود این، می‌توان فهمید چه اتفاقی افتاده است. و همین به چشم، ذهن، روح و بدن می‌نشیند و خوشایند است.»

امیر شعبانی‌پور تحصیل‌کرده‌ی طراحی گرافیک و نقاشی است و تصویرگری را از زمان تحصیل آغاز کرده است اما عاشق این است که روزی بازیکن حرفه‌ای فوتبال شود. باید سپاسگزار باشیم که نقاش و تصویرگری حرفه‌ای هم هست (البته در مقایسه با من که رویای این را داشتم که هنرمند شوم اما به جای آن یک حسابدار شدم.) اثر امیر در چندین نمایشگاه در ایران و دانمارک، پرتقال، ایتالیا، ژاپن، امارات، آلمان، صربستان و اسلوواکی به نمایش گذاشته شده است. اثرش چندین تقدیرنامه دریافت کرده است و شش مرتبه و نیز همین اواخر یعنی در سال 2021 در نمایشگاه سالانه کتاب کودک بولونیا گنجانده شده است. او تصویرگر برجسته‌ی جشنواره‌ی هنرهای تصویری در 2006 و 2007 بوده است و بیش از 20 کتاب تصویرگری کرده است که برخی از آن‌ها به زبان‌های کره‌ی جنوبی، اسپانیایی و ترکی ترجمه و منتشر شده‌اند. از برخی از تصاویر کتاب خرگوشان چشمه‌ی ماه در زیر لذت ببرید و اگر به چشم و دل‌تان نشست نظرتان را برایم در پایین بنویسید.