مقدمه
ارائه ی خدمات کتابخانه ای به کودکان و نوجوانان، نيازمند دانش تخصصی در زمينه ی کتابداری و اطلاع رسانی و آشنايی کتابدار با ويژگی های شخصيتی و روانشناختی کودکان مي باشد. به همين دليل کتابدار کودک و نوجوان، که با اين افراد کار مي کند، نيازهای آنها را نيز به خوبی می شناسد.
اما در جامعه ی امروز ما، با توجه به رويکرد الگوپذيری در اين زمينه از کشورهای غربی، تعريف کتابدار کودک و نوجوان نيز که توسط همان مراکز ارائه شده است، تا حدودی سرمشق کتابخانه های ما بوده است.
با وجود ارائه ی درس مواد و خدمات کتابخانه ای برای کودکان و نوجوانان در دوره ی کارشناسی رشته ی کتابداری و اطلاع رسانی، فقدان تعريفی دقيق از کتابدار کودک و نوجوان، و مهارت هايی که اين فرد بايد داشته باشد، در متون اين درس به خوبی احساس می شود.
بدين منظور، در اين تحقيق سعی شده است تا با گردآوری اطلاعات موجود و مکتوب در اين زمينه، گامی هرچند کوتاه در معرفی اين حوزه برداشته شده باشد.
کودکان و نوجوانان
کودکان در سنين مهد و آمادگی، سريع ترين مرحله ی رشد جسمی و روانی را پشت سر می گذارند. به واژه ها و زبان به سرعت تسلط می يابند. بشدت کنجکاو و آماده ی اکتشاف و کسب تجربه های تازه هستند. از کلمه ها، قصه ها و داستان های کوتاه، موزون آهنگين و پرجاذبه بشدت لذت می برند، سخن گفتن جانداران، گياهان و هرچيز ديگر را به آسانی می پذيرند. به موضوع های گوناگون و داستان هايی درباره ی زندگی روزمره علاقه مندند. در ميان تخيلات و واقعيات زندگی در نوسانند. مدت زمان تمرکز انديشه شان به طور طبيعی کوتاه است. به امنيت خاطر و پشتيبانی بزرگترها نيازمندند. دوست دارند به جای قهرمانان قصه ها و داستان های مورد علاقه ی خود باشند. به دليل آمادگی اين گروه سنی برای شکل گيری شخصيت و تاثير پذيری، افسانه ها و قصه هايی با شخصيت های منفی و مثبت یا بد و خوب، اثر فوری و سريع بر آنها می گذارند. دوست دارند کتاب های تصويری گويا را به تنهايی يا همراه ديگران ببينند. در اين سن کتاب ها برای کودکان خوانده مي شود. خواننده يا گوينده ی داستان برای آنان مادران و آشنايان خانوادگی هستند و يا مربيان و کتابداران محيط آموزشی کودکستان و کتابخانه. کاربرد واژه ها و زبان شيوا و روان برای اين گروه سنی، از نظر سوق دادن آنان به سوی کتاب در آينده، از اهميت ويژه ای برخوردار است. (مجيدی 1378)
هم اکنون بيش از 18 ميليون کودک و نوجوان به عنوان مهم ترين سرمايه در اين کشور رشد می کنند و آينده ی اين سرزمين به تفکر و توانايی که تا حدود زيادی در گرو منابع مطالعاتی، کتابخانه های مجهز و کتابداران لايق است.(انصاری 1383، 29)
کودک و نوجوانی که به کتابخانه می آيد، آزاد می آيد نه با جبر بدانگونه که به مدرسه می رود تا پس از جندين سال از او انسانی به قطع و قواره ی خاص از طرف ديگر کارخانه به بازار عرضه شود. می آيد برای اينکه شايد بهترين جائيست که تاکنون ديده است، می آيد بخاطر اينکه در يکی از فعاليت های کتابخانه شرکت جويد، می آيد بخاطر اينکه کتاب علمی را ورق بزند يا ساعتی با يک کتاب، به دنيای خيال سفر کند. علت اين آمدن ها فراوان است و به تعداد يکايک مراجعان، و آن اصل مطلب نيست بلکه آنچه که می خواهيم اينست که بيايد و بيشتر بيايد و همواره به عنوان يک دوست بيايد. فراموش نکنيم که غالبا او ممکن است از نظر جسمی تنها به کتابخانه بيايد. ليکن با هر بار آمدن او قسمتی از خانواده ی نيامده ی او نيز به کتابخانه می آيد. (انصاری 1354،106)
کتابخانه ی کودکان و نوجوانان
کتابخانه ای که در اينجا صحبت از آن است، زندان کتاب نيست و کتابهايش در پشت درها و يا شيشه ها مخفی نشده است. بلکه محيطی است زيبا با کتابهای رنگارنگ متنوع و قابل دست يابی. بدين منظور تاسيس و تشکيل شده است تا رسالت يک کتابخانه ی پويا را در جامعه برعهده گيرد. اين کتابخانه مرکز آموزش و پرورش است و اين امر امروزه در انحصار مواد نوشته نيست. فيلم، نقاشی، صفحه، صحبت، داستان گويی و غيره همه جزء آموزش و پرورش است. از جهت ديگر در اين کتابخانه ها خدمات فنی کتابداری انجام نمی شود. انتخاب، ثبت، فهرستنويسی،
طبقه بندی و آماده کردن کتاب برای قفسه کارهايی است که ديگران در جاهای ديگر انجام می دهند. (انصاری 1354، 105) يکی از مشکلات جدی بر سر راه توسعه ی کتابخانه های کودکان و نوجوانان، اعم از کتابخانه های مدارس و يا کتابخانه های عمومی، مهجور ماندن موضوع ادبيات کودک و نوجوان در بسياری از حوزه های مربوط به آموزش عالی است. در حال حاضر دروس مربوط به اين موضوع بيشتر در برنامه های کتابداری و اطلاع رسانی و علوم تربيتی(آموزش پيش از دبستان) و در يکی از برنامه های هنر تدريس می شود و اين در حالی است که کتابداران و معلمان بيشتر مصرف کننده ی آثار توليد شده هستند و در روند خلق ادبيات تاثير زيادی ندارند. امروزه مسئوليت مهمتر و خطيرتر برعهده ی دانشکده های زبان و ادبيات فارسی، زبان های خارجی و هنر است که بايد در برنامه های خود به اين بخش از آثار خلق شده در کشور بپردازند. تنها در اين صورت است که مباحث نظری، نقد و بررسی، پژوهش، تجزيه و تحليل و تاريخ نگاری در اين زمينه ( تا حدی که در حوزه های بزرگسالان وجود دارد) گسترش خواهد يافت و اين مباحث در سطح وسيع تر در جامعه مطرح خواهد شد و زمينه های نوينی به صورت احيای آثار و بازآفرينی به شکل های صوتی، تصويری، نمايشی و غيره بر غنای فرهنگی ادبيات کودک و نوجوان خواهد افزود.( انصاری 1383، 31)
خدمات کتابخانه ای برای کودکان و نوجوانان
کتابخانه ی کودک و نوجوان فقط محل عرضه و امانت کتاب نيست و می تواند با اجرای برنامه های آموزشی و فرهنگی در کنار مدرسه و خانه، رشد و تعالی شخصيت نسل فردا را موجب شود.(افشار 1387)
خدماتی که در کتابخانه های کودکان و نوجوانان ارائه می شود، جزء وظايف کتابدار کودک و نوجوان محسوب می شود.
خدماتی که اين کتابخانه ها در اختيار افراد قرار می دهند به طور کلی شامل موارد زير می باشد:
- تهيه ی کتابهای مناسب برای امانت دادن به کودکان
- تهيه ی کتابهای مرجع مناسب از جمله لغتنامه، دائره المعارف، زندگی نامه و اطلس در حد توانايی و درک کودکان. اين گونه کتابها به سوال های گوناگون کودکان پاسخ می دهند که نتيجه ی آن تقويت دانش پايه و بنيه ی علمی آنها می شود ودر انجام تکاليف درسی به آنها کمک می کند.
- وجود ادواری های مناسب کودکان در کتابخانه. اين گونه منابع اطلاعاتی به لحاظ دارا بودن مطالب متنوع، تازه و سرگرم کننده، بسيار جذاب هستند و کودکان از ديدن تصاوير رنگی و خواندن مطالب ساده ی آنها لذت می برند.
- وجود کتابدار با ويژگی های منحصر بفرد، که توانايی اداره و تنظيم کتابخانه ی کودکان را داشته باشد. او بايد بتواند با کودکان و دنيای آنها ارتباط برقرار کند، نيازها و خواسته های آنان را بشناسد و با صبر و حوصله و دانش و درايت برای برآورده کردن آن خواسته ها بکوشد.
- تنظيم و سازماندهی منابع اطلاعاتی بايد علمی و ساده باشد و بتوان به راحتی در اسرع وقت منابع اطلاعاتی مورد نياز کودکان را بازيابی کرد، زيرا کودکان بسيار کم طاقت هستند.
تعريف کتابدار کودک
اگر کتابخانه و مراجعان آنرا در برابر هم قرار بدهيم آيا می توان گفت که کار ما به پايان رسيده است؟ جواب منفی است. زيرا که نه کتاب خواننده ی خويش را می شناسد و نه خواننده کتاب خويش را. نيرو ها به هدر می رود، چشم ها کم سو می شود، زمان می گذرد و به ظاهر همه جا شلوغ است و همه سرگرم و آمارها چشم گير. جمع کردن کودکان و نوجوانان در يک جا خصوصا اگر از سرگرمی های ديگر محروم باشند چندان دشوار نيست. آنچه دشوارتر است آنست که مکث کنيم و بدانيم با اين کودکان و نوجوانان چه خواهيم کرد و از آنها چه خواهيم ساخت و پاسخ به اين سوالات زمانی امکان دارد که کار خدمت در کتابخانه آغاز گردد و اين آخرين واژه ی تعريف ماست.
خدمت در کتابخانه يک ظاهرسازی اداری نيست بلکه کاری است پرمعنی و عميق. بيشتر افراد می پندارند که خدمت در کتابخانه يعنی کتاب مهرزدن، کودکان را ساکت کردن، صدور کارت عضويت، نشان دادن جای فلان کتاب و غيره. افراد ديگری هم هستند که صحبت و خنديدن با دوستان و تلفن های طولانی را جزء خدمات کتابخانه به حساب می آورند، ولی براستی خدمت در کتابخانه ورای اين اعمال است. خدمتی است که مرکز آن جهان کوچک ذهن طفل است در برابر جهان بزرگ تفکر بشری، در واقع نوعی راه نشان دادن است.
حال کتابدار را در مقابل اين سه اصل يعنی کتابخانه، خواننده و خدمت قرار می دهيم. در مورد اصل اول يعنی کتابخانه، آنچه مهم است اينست که کتابدار از وضع فعلی بسياری از کتابخانه های ديگر آگاه باشد و خوب متوجه گردد که در يک نظام نو و متفاوت با روش های سنتی کار می کند. اين مطلب از يک سو بايد او را راضی و خرسند سازد و از سوی ديگر او بايد احساس رسالت کند تا آنچه خود دارد به ديگران نيز بياموزد. کتابخانه ای که تنها در پارکی بنا شود و صدايش و وجودش اثری بر زندگی اطراف نداشته باشد حتما در کارش اشکالی است. در واقع بهترين معرف کتابخانه کتابدار آن است و هر چه کتابداران رسالت خويش را بهتر بشناسند، کتابخانه اثری واقعی تر بر اجتماع خواهد داشت. ( انصاری1354، 106-108)
ويژگی های فردی کتابدار کودک و نوجوان
به طور کلی کتابدار کودک و نوجوان بايد شرايط زير را دارا باشد:
- درک صحيح دوران کودکی، نوجوانی و جوانی
- درک نيازمندی کودکان به توسعه ی اجتماعی
- تشخيص نياز کودک با توجه به علاقه و سطح سنی
- خلق محيطی لذت بخش و مفرح برای مطالعه ی کودک
- برخورداری از مهارت های ارتباطی شامل مهارت های شنيداری و گفتاری
- آگاهی از منابع مرجع ويژه کودکان و توانايی انتخاب کتاب های خوب
- رفع نيازهای کودک با شناخت رسانه های جديد و درک مزايا و معايب استفاده از آن(کفاشان 1387)
کتابدار نبايد تنها به کودکان و نوجوانانی که به کتابخانه می آيند توجه داشته باشد. بلکه بايد تمام کودکان و نوجوانان دور و بر خود را مراجعان بالقوه ی کتابخانه بداند تا شايد روزی بتواند خود به سوی آنها برود و رسالت خويش را به نحوی ديگر عملی سازد. به طور محدودتر، هر کودک و نوجوانی که به کتابخانه می آيد براستی کليد شناخت جامعه است. چون کتابدار بايد به خانواده، محيط زندگی، مدرسه، سرگرمی، نحوه ی تغذيه، سلامت جسمی و فرهنگ اين انسان های کوچک توجه کند. قدر مسلم اين است که کودکی را که وارد کتابخانه می شود، هرگز نبايد موجودی تنها دانست. بلکه بايد او را با تمام اقوام و نزديکان و با تمام افکارش در نظر گرفت. جامعه شناسی کتابدار بايد توام با عشق و علاقه باشد، زيرا شناخت علمی صرف، به کار کتابدار نخواهد خورد و از جهت ديگر بايد جامعه شناسی او ساده و عملی باشد.
جهت ديگر کار کتابدار در شناخت کودک و نوجوان روانشناسی است. زيرا در کتابخانه برعکس مدرسه که کار آموزش گروهی است، کار پرورش فردی است و تا کتابدار مشتری خود را نشناسد و وضع او را از نظر رشد روانی درک نکند، نخواهد دانست که به چه نوع پيغامی نياز دارد و چه چيزی می تواند در او شوق ايجاد کند و محرک تفکر و پيشرفت او باشد. در اين مرحله کتابدار دو نقش ايفا می کند، يکی شناخت زمينه ی شوق و بيدار کردن توجه و تغذيه ی نيازها، و ديگری هماهنگ کردن خواندنی ها ی موجود با نيازهای زنده ی اجتماع و نشان دادن نقاط ضعف در زمينه های مختلف. زيرا هر اندازه نيازها بيشتر آشکار گردد قدمی به رفع آنها نزديک تر شده ايم. ( انصاری 1354، 111) در صورتی که کتابدار کودک و نوجوان از مهارت های خاص در زمينه ی روانشناسی، گرافيک و ادبيات برخوردار باشد، شوق مطالعه را از ابتدای سال های تکوين شخصيت در نسل فردا بارور می کند. (افشاری 1387)
موفقيت يا شکست کتابخانه ی کودک و نوجوان در تحليل نهايی به کارکنان آن بستگی دارد. نقش کتابدار کتابخانه ی کودک حتی از نقش کتابدار کتابخانه ی بزرگسالان هم مهم تر است. مراجعان کتابخانه ی بزرگسالان در اکثر مواقع می توانند شخصا خود را اداره کنند و نظارت بر آنان لزومی ندارد. اما اگر کتابخانه ی کودک و نوجوان کارکنان شايسته نداشته باشد، حتی کودکان علاقه مند را هم نمی تواند به خود جلب کند.
برای يک کتابدار کودک انضباط لازم است اما کافی نيست. کتابدار کودک بايد بتواند انضباط را نه با تحميل، بلکه با ايجاد محيطی که رفتار شايسته در آن طبيعی بنمايد حفظ کند. برای اينکه کتابدار در اين کار توفيق يابد بايد اين خصوصيات را داشته باشد:
- علاقه ی کودکان را جلب کند،
- خود را سرمشق و نمونه قرار دهد،
- اين احساس را در کودکان بوجود آورد که همان چيزهايی را دوست دارد که آنان دوست دارند، به همان اندازه به کتابخانه تعلق دارد که خود آنها دارند.
- کتابدار بايد به علت تفاهمی که با کودکان و کتابهايشان دارد، مورد احترام و توجه قرار گيرد.
- کودکان بايد هميشه کتابدار را نيکخواه خود بدانند تا وقتی ناگزير می شود در مورد يک کودک کج رفتار سختگيری کند، اکثريت حس کنند که اين کار به نفع همگان است.
- کتابدار کودک بايد شايستگی فنی داشته باشد، مجموعه ی کتابهای خود را خوب بشناسد و از علايق کودکان و نحوه ی تفکر و رفتار آنان را به خوبی آگاه باشد. افراد مستعد اين خصوصيات را به آسانی بدست می آورند، در حالی که اشخاص بی استعداد حتی اگر بهترين شرايط و تحصيلات را داشته باشد باز هم با عدم موفقيت روبرو خواهد شد. شخصيت و خلق و خو در درجه ی اول اهميت قرار دارد. کتابداران بايد از لحاظ فردی چند صفت اساسی داشته باشند، نخست شعور متعارف و عقل سليم است، يعنی توانايی ديدن چيزها آن چنان که هستند، پذيرفتن آنها و اقدام مقتضی درباره ی آنها، واقع بينی، انعطاف و روحيه ی علمی.
دوم بردباری است. شخص عصبی و زودرنج و مضطرب که از هر اتفاق کوچکی که ضمن کار برايش پيش می آيد تحريک می شود و آرامش خود را از دست می دهد، به هيچ وجه برای اين کار مناسب نيست.
همچنين کتابدار بايد صميمانه به کودکان، کتاب ها و کتابخانه علاقه مند باشد. بايد کارش را دوست بدارد و اين امر را به آرامی و بدون تظاهر به مراجعان کتابخانه نشان دهد. کتابدار کودک بايد روحيه ی جوان داشته باشد.
و نکته ی آخر اينکه نبايد زيادی سختگيری کند و بيش از اندازه جدی نشان دهد و رسالت خويش را در زندگی به رخ بکشد. البته همه ی کتابداران کودک در زندگی رسالتی دارند، ولی تنها در صورتی می توانند از عهده ی انجامش برآيند که آن را در متن کار خويش پنهان نگاه دارند.
کتابخانه ی کودک را بايد بخشی از تمامی خدمات کتابخانه ای جامعه دانست و کتابدار کودک را عضوی از کل کارکنان کتابخانه ی عمومی به حساب آورد. کتابداران کودک را نبايد از مقوله ی جداگانه ای دانست، زيرا آنها نيز به هر حال کتابدار هستند، اما کتابدارانی که با کودکان سروکار دارند.(مک کولوين 1353، 88-90)
دانش و مهارت کتابدار کودک
خدمات کتابخانه ای موثر برای کودکان مستلزم وجود طيف وسيعی از تجارب و مهارت های حرفه ای است. کتابدارانی که به کودکان خدمات می دهند، با معلومات ترين افراد در زمينه ی نظريات و راههای عملی در حوزه ی کتابداری هستند. اما بايد دانش تخصصی در زمينه ی نيازهای خاص استفاده کنندگان کتابخانه ی کودک را نيز داشته باشند. کتابداران کودکان موظف به انجام کارهايی فراتر از فراهم آوری خدمات مختص يک سن است. همچنين کتابداران کودکان بايد مدافع مراجعه کنندگان خود چه در کتابخانه و چه در جامعه ی بزرگتر باشند. اين مهارت ها با دانش اجتماع و گروه مراجعه کنندگان شروع می شود و سپس مبنايی محکم و منسجم برای طرح ريزی و مديريت در اختيار می گذارد.
کتابدار کودک بايد دارای دانش گروه مراجعه کنندگان باشد. اين مهارت کتابدار در واقع آشنا بودن او باروش های آموزشی و کمک به پيشرفت کودکان در تمامی سطوح و شناخت نياز های کودکان و رابطه ی آن با پيشرفت جامعه و اوضاع اجتماعی است. همچنين کتابداران بايد به نيازهای مراجعه کنندگان با نيازهای خاص، کودکان دارای فرهنگ های قومی متفاوت، والدين و مراقبان کودکان و ديگر بزرگسالانی که از منابع بخش کودکان استفاده می کنند توجه داشته باشند و محيطی مناسب برای استفاده ی لذت بخش و آسان از منابع را ايجاد کنند.
مهارت های ارتباطی کتابدار بايد در برقراری ارتباط با کودکان، والدين آنها، مديران و ديگر کارکنان، در سخنرانی و صحبت با گروه های کوچک و بزرگ و در اجرای مصاحبه های مرجع رسمی و غير رسمی نمايان شود.کتابدار بايد بتواند به صورت فعال به سخنان ديگران گوش دهد. همچنين کليه ی درخواست های مکتوب و مدارک طرح ريزی پروژه ها، رهنمون ها، عرضه ی انتشارات، پيش نويس قراردادها، گزارش ها، درخواست کمک مالی، شرح ها و مصاحبه ها در همه ی اشکال شامل چاپ شده يا به صورت الکترونيکی بايد توسط کتابدار تهيه شود.
از ديگر مهارت های کتابداران درنظر گرفتن درخواست های کودکان در جهت پيشرفت و ارزيابی خدمات کتابخانه و حصول اطمينان از دسترسی کامل کودکان به منابع کتابخانه است. کتابداران بايد به ايجاد ارتباط و توسعه ی برنامه های مشارکتی بين کتابخانه ها، مدارس و سازمان هايی که با کودکان سروکار دارند اقدام کنند. همچنين آنها بايد در جهت ارائه ی خدمات به گروه های محروم تلاش کنند. (موسايی 1387)
در مورد دانشی که يک کتابدار بايد داشته باشد بايد گفت، آنچه که در اينجا مطرح می شود، شناخت علائق و گرايش های کودک و نوجوان براساس مطالعات صحيح و دقيق است نه براساس برگه های امانت کتاب. زيرا ميزان خارج کردن کتاب بصورت مادی از کتابخانه يک چيز و نفوذ پيام کتابخانه بر ذهن خواننده چيز ديگری است.( انصاری 1354، 112)
وظايف کتابدار کودک و نوجوان
خدمت کتابدار به چند طريق ارائه می شود. به عنوان مثال می توان گفت خدمات رسمی و خدمات غير رسمی. خدمات رسمی علاوه بر کارهايی مثل اجرای مقررات امانت کتاب، راهنمائی مراجعان و ساير موارد، وظيفه ی ديگری را نيز شامل می شود کخ کتابداران از آن آگاهی کامل ندارند. اين وظيفه پاسخگويی به کودکان و نوجوانان است. کتابدار بايد اين وظيفه را از مهمترين وظائف خود برشمارد و ابزار پاسخگويی را، چه مجله باشد، چه نقشه، چه فرهنگ لغت و چه يک کتاب علمي، به خوبی بشناسد. کودک و نوجوان ايرانی، حال که کتابخانه دارد بايد سوال کند، بايد کنجکاوی او به اطراف و دوروبرش زيادتر گردد و در اين مرحله است که کمک کتابدار بي نهايت اهميت پيدا می کند. در جوار خدمات رسمی کتابدار، خدمت ديگری نيز وجود دارد که قابل اندازه گيری نيست و آن ارزش تاثير پرورشی کتابدار است بر کودکان و نوجوانان به خاطر شخصيت و اخلاق شخصی او. اگر جامعه در او يک مربی بيابد، اگر بين گفتار و کردار او هماهنگی و وحدت وجود داشته باشد، اگر قادر باشد به راستی بخندد و گريه کند، و اگر به فرهنگ خود احترام بگذارد، نام کتابدار کودک بر او برازنده خواهد بود و خواهد توانست اثری واقعی و پايدار بر جامعه ی خويش باقی گذارد.
فهرست منابع
- انصاری، نوش آفرين. کتابداری کودک و نوجوان. مجموعه مقالات اولين همايش ادبيات کودکان و نوجوانان(آبان 81). بيرجند: گلرو، 1383.
- انصاری، نوش آفرين. کتاب و کتابداری. تهرات: توس، 1354.
- مجيدی، موسی. راهنمای ايجاد و گسترش کتابخانه های آموزشگاهی. تهران: مدرسه، 1378.
- مک کولوين، ليونل. کتابخانه های کودکان. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1353.
- Afshari, Maryam. WWW. IBNA.ir.May24,2008.
- Kafashan, Ali. WWW. Fumlibrarians. Blogfa.com/ post- 280 aspx.
- Musaee, Asghar. WWW. Aftab. Ir. Des 22, 2008.
