در کنار روزها و فعّالیّت‌های نمادینی که در سراسر جهان در راستای حمایت از محیط زیست انجام می‌گیرد، از سال ۱۳۷۴، روز بیست‌ونهم دی‌ماه در کشور ایران، «روز ملّی هوای پاک» نام گرفته است.
پدیدار شدن آلودگی در پایتخت کشور و شش شهر بزرگِ تبریز، مشهد، اراک، اصفهان، شیراز و اهواز، سبب شد تا مسئولین با هدف کاهش آلودگی هوا و آگاه‌سازی گروه‌های گوناگون جامعه نسبت به این بحران، بیست‌ونهم دی‌ماه، روز ملّی هوای پاک نام‌گذاری شود. در حقیقت، آلودگی هوا از سال ۱۳۷۴ تا به امروز بسیار گسترش یافته است. پیشرفت روزافزون صنعت و گسترش زیرساخت‌هایی که از سوخت‌های فسیلی بهره می‌گیرند، از دلایل بنیادین افزایش آلودگی هوا در کلان شهرها به‌شمار می‌رود. افزایش آلودگی هوا در دراز مدت، خطر دچار شدن به بیماری‌های ریوی و سرطان را افزایش می‌دهد. ساکنان شهرهای صنعتی و آلوده، در سنجش با دیگر شهرها، با کیفیت پایین‌تر خواب و بازدهی کم‌تر در محل کار، روبه‌رو هستند.
افزایش سطح آلاینده‌ها در شهر، با آغاز فصل سرما و پدیدهٔ وارونگی هوا، بیش‌تر می‌شود. شمار روزهایی که در فصل سرما، از سوی سازمان کنترل کیفیت هوا، «سالم» یا «پاک» اعلام می‌شود، هر سال کاهش پیدا می‌کنند و این پدیده سلامت همهٔ گروه‌های سنی را به خطر می‌اندازد. خودروها، اتوبوس‌ها، هواپیماها و حتی دامداری‌ها، باعث آلودگی هوا می‌شوند. روشن است که افزون بر اندیشیدن تدابیری بنیادی برای مهار آلاینده‌های صنعتی، بهبود برخی از عادت‌های زیستی شهروندان نیز، راهی به‌سوی تغییرهای بزرگ‌تر می‌تواند بگشاید. محیط زیست در خطر است و این روزها همهٔ کرهٔ زمین شاهد پیامدهای بی‌توجهی و مصرف‌گرایی انسان‌ها است.
هوای پاک چیست؟
«هوای پاک» هوایی به‌دور از هرگونه گرد و غبار، دود، گازهای آسیب‌زا و مواد شیمیایی است تا به سلامت گیاهان، انسان‌ها و جانداران آسیبی نرسد. هر تغییر فیزیکی، شیمیایی و زیستی در هوا، آلودگی به‌شمار می‌آید.
آلودگی هوا برای همهٔ انسان‌ها و در هر سِنی، زیان‌بخش است، چنان که وضعیّت آلودگی هر روز ناگوارتر می‌شود، تندرستی ما نیز روزبه‌روز بیش‌تر آسیب می‌بیند. بهتر است در فصل سرما، از راهکارهایی که در کاهش آلاینده‌های هوا می‌توانند کارساز باشند، بهره بگیریم، تا کودکان‌مان را از ناگواری‌های جدی زیستمحیطی آگاه کنیم؛ زیرا افزایش آلودگی هوا، تنها زمین را از میان نخواهد بُرد، بلکه گروه‌های سنی حساس مانند بیماران قلبی و ریوی، سالمندان و کودکان را نیز تهدید خواهد کرد. گروه حساس دیگری که از آلودگی هوا آسیب می‌بینند، مادران باردار هستند. آلودگی هوا تأثیر برگشت‌ناپذیری بر روی جنین و رشد او می‌تواند داشته‌باشد. پدران و مادرانی که چشم به‌راه تولد فرزندشان هستند، باید از پاک بودن هوای محیط خانه مطمئن باشند. پژوهش‌های جدید نشان می‌دهند آلودگی هوا حتی به جنینی که در شکم مادر است، می‌تواند آسیب برساند. داده‌های برآمده از این پژوهش‌ها، نشان می‌دهد مادران بارداری که در برابر آلاینده‌های صنعتی و دیگر منابع آلودگی هوا هستند، بسیار بیش‌تر از مادران دیگر در خطر زایمان زودرس قرار می‌گیرند. و نوزاد نارس شاید به بیماری‌های دیگری دچار شود و سلامتش نیز در خطر خواهد بود. شاید نوزادِ مادری که دوران بارداری‌اش را در محیطی آلوده سپری کرده است، هنگام تولد، وزنش کم‌تر از میانگین باشد. خطر دچار شدن این دسته از کودکان به آسم، بیماری‌های تنفسی و اختلال ریوی افزایش می‌یابد. حتی اگر نشانه‌های این بیماری‌ها در سال‌های نخست زندگی کودک نمایان نشوند، خطر دچار شدن به آن‌ها در آینده، نیز او را تهدید خواهد کرد. خطر آلاینده‌ها به اندازه‌ای است که موجب التهاب مغز جنین می‌توانند بشوند، و رشد اعصاب مغز او را مختل کنند. با این همه، نباید فراموش کنیم که با چاره‌اندیشی برای کنترل کیفیت هوا، از رخ دادن همه این موارد، می‌توان پیش‌گیری کرد.
برای کمک به کودکان در روزهای آلودگی هوا، بهتر است نخست از تأثیرهای زیان‌بار آلودگی هوا بر سلامت آن‌ها آگاه شویم، و سپس به دنبال راه‌هایی برای کاهش این تأثیرها باشیم. هوای پاک یکی از مهم‌ترین حقوق کودکان و از شاخص‌های هدف‌های توسعهٔ پایدار به‌شمار می‌آید.
بر خلاف بزرگسالان، ریه‌های کودکان هنوز رشد کاملی نیافته است، از این رو، کودکان مقدار هوای بیش‌تری را وارد ریه‌های خود می‌کنند و شمار دَم و بازدَم آن‌ها نیز نسبت به بزرگسالان بیش‌تر و سریع‌تر است. بیش‌تر نوزادان هنگام تولد، تنها بیست درصد از حجم ریهٔ یک انسان بزرگ‌شال را در بدن‌شان دارند. با رشد کودک و رسیدن او به سال‌های نوجوانی، ریهٔ او رشد می‌کند و کم‌کم به اندازهٔ حجم ریهٔ یک انسان بزرگ‌سال می‌شود. افزون بر حجم هوایی که کودکان تنفس می‌کنند، توانایی آن‌ها برای رویارویی با آسیب‌های آلودگی هوا نیز کم‌تر است، یعنی هنوز سیستم ایمنی بدن آن‌ها چنان ورزیده نشده تا با عفونت‌ها بتواند مبارزه کند، و این خطر، دچار شدن آنان را به بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا، افزایش می‌دهد. حتی اگر از جنبه‌های جسمانی و توانایی لازم برای رویارویی با بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا بخواهیم بگذریم، کودکان بازهم بیش‌تر از بزرگسالان در برابر آسیب‌های ناشی از آلودگی هوا هستند، زیرا بیش‌تر بزرگسالان، روز خود را در محیط کار و اتاق‌های در بسته می‌گذرانند، در حالی که کودکان مدت بیش‌تری را در بوستان‌ها یا حیاط کودکستان و دبستان می‌گذرانند.
پژوهش‌های میدانی نشان می‌دهد احتمال دچار شدن به بیماری‌های تنفسی و آسم در کودکانی که در شهرهای آلوده و صنعتی زندگی می‌کنند، افزایش می‌یابد. باید بدانیم که پالایش بخشی از آلودگی هوا بدون نظارت و پیگیری سازمان‌های دولتی وابسته نشدنی است. همهٔ ما ناچاریم از خانه بیرون برویم و به‌ناچار هوای آلوده را تنفس کنیم، اما به یاد داشته باشید که هوای حبس شده در محیط خانه، بسیار خطرناک‌تر از هوای آلودهٔ بیرون از خانه می‌تواند باشد. از این رو مدیریت و پاک‌سازی هوای خانه در فراهم کردن زمینهٔ مناسب برای رشد و تکامل اندام‌های دستگاه تنفسی کودک نقش مهمی خواهد داشت.
پژوهش‌های تازه، با در نظر گرفتن جامعهٔ آماری و تحلیل و سنجش داده‌ها، راهکارهای ساده‌ای را برای پاک‌سازی هوای خانه از آلاینده‌ها پیشنهاد می‌کند:
- خانهٔ خود را به‌خوبی نطافت کنید. نظافت خانگی را با فاصله‌های زمانی مشخصی انجام دهید و بکوشید گردوغبار نشسته بر اشیاء خانه را بروبید. با تنفس کودکان این گردوغبارها به ریهٔ آن‌ها راه می‌یابد و تنفس را برای‌شان دشوار خواهد کرد.
- در خانه کم‌تر از فرش و قالی استفاده کنید، زیرا آن‌ها ذره‌های تحریک‌کننده را به خود جذب می‌کنند. با هر گامی که بر روی آن‌ها برداشته شود، این ذره‌های تحریک‌کننده، آزاد خواهند شد. کاشی، کف‌پوش و لمینیت بیش‌تر با دستگاه تنفسی انسان سازگارند.
- به‌کار بردن مواد شیمیایی در خانه را کاهش دهید. بکوشید از شوینده‌ها و پاک‌کننده‌های شیمیایی که به تندرستی کودک آسیب می‌زنند، کم‌تر استفاده کنید، و به جای آن، پاک‌کننده‌های طبیعی مانند سرکه به‌کار ببرید.
- هوای خانه را تهویه کنید. گاهی با باز گذاشتن یک پنجره، به جریان یافتن هوا می‌توان کمک کرد. همچنین از دستگاه‌های تصفیه و تهویهٔ هوا نیز می‌توانید استفاده کنید.
- برای برداشتن نخستین گام، کافی است به پیرامون خود نگاه کنید و موارد آسیب‌زا و زیان‌بار برای تنفس خانواده را از محیط خانهٔ خود دور کنید.
