عمر بازیچه‌ها و اسباب بازی‌های دست‌ساخت به کجا می‌رسد؟ هیچ کسی به درستی نمی‌داند که نشانه‌هایی از وجود اسباب بازی و بازیچه‌های کودکانه فراتر از ده هزار سال پیش را چه گونه باید بیابد در حالی که انسان در این دوره تازه یک‌جانشین شده بود و اگر نشانه‌ای از اسباب بازی و بازیچه کودکانه باشد، باید در سایت‌های باستان‌شناسی و در جاهایی که محل زیست یا گور این کودکان است به دنبال اسباب بازی‌ها هم گشت. اما اگر به نیمی از این زمان بازگردیم یعنی محدوده زمانی پنج هزار ساله، به نخستین نمونه‌ها از بازیچه‌هایی می‌رسیم که نیای «آدمک ورجه‌ها» یا «علی ورجههای» کنونی هستند. باستان شناسان یا مصرشناسان باستان در کاوش‌های خود به گونه‌ای عروسک یا آدمک برخورده‌اند که اکنون به عروسکهای پارویی یا پدالی شناخته می‌شوند. این عروسک‌ها که گاهی از عاج و بیشتر از چوب بوده‌اند، بخش ورجیدنی‌شان موهای‌شان بوده است که در هنگام تکان دادن پایین و بالا می‌رفته‌اند.
درباره عروسکهای بومی چقدر می‌دانید؟ به عروسک‌نامه سر بزنید.
این نمونه از گونه عروسکهای پارویی ثابت است که گروهی آن را عروسکهای آیینی و گروهی دیگر اسباب بازی هم می‌دانند. موهای این عروسک‌ها در هنگام اجرا بالا و پایین یا ورجه می‌رفته است. موهای آن‌ها نیز از مهره‌های گلی ساخته شده که با حرکت به بالا و پایین صدایی خاص هم تولید می‌کرده است. [1]
اسباب بازی‌های دست ساخت مانند آدمک‌ورجه یا علی‌ورجه روندی تکاملی داشته‌اند. از استخوان یا چوب ساخته شده‌اند و به سبب جهنده بودن خیلی زود نگاه کودکان را می‌ربودند. شاید نخستین گونه از این بازیچه‌ها شکل و شمایل آدمک را هم نداشته‌اند و تنها یک قطعه چوب جهنده بوده‌اند و کم‌کم به شکل پیکرک درآمده‌اند.
نمونه از یک آدمک ورجه ساخته بومیان کانادا که تاریخ ساخت آن نیز مشخص نیست، اما تفاوت‌های خاصی با علی‌ورجه‌های دیگر دارد. دستگیره برای چرخاندن و پایه‌ای که روی زمین دارد آن را در یک گونه ویژه از آدمک‌ورجه‌ها قرار می‌دهد.
«آدمک‌های ورجه‌ای» چه از جنس نرینه یا مادینه در گروه بازیچه‌های مکانیکی قرار می‌گیرند. حرکتی بودن این آدمک‌ها البته همیشه به یک شکل و برپایه یک الگوی خاص نیست. گاهی ورجه کردن این آدمک‌ها در حرکت دست‌ها و پاها خلاصه می‌شود. مانند نمونه زیر که عروسک از جنس مقوای سنگین و مربوط به سنت‌های آدمک‌ورجه‌های فرانسوی از سده 1700 تا 1900 است. این آدمک‌ورجه‌ها را که در فرانسه به آن‌ها «پانتین» Pantine می‌گویند در حقیقت برگرفته از سنت‌های نمایشی دوره‌گردها بوده است. بخشی دیگر از پیشینه این اسباب بازی به نمایش‌های عروسکی کهن و سده‌های میانه در هند و سپس اروپا می‌رسد. در اروپا این بازیچه کهن به نام‌های «جک و ماری جهنده» Jack and Mary Jumping شناخته می‌شوند. [2]
نمونه چینی آدمک ورجه نشان می‌دهد که این پدیده در چین هم رواج داشته است. [3]
آدمک‌ورجه‌ای که کودکان آلمانی در سده نوزده و پیش از آن در دست می‌گرفته‌اند از دو جنس مقوا یا چوب بوده که از نقطه سر گرفته و از ریسمانی که به پشت آن‌ها وصل بوده است می‌ورجیده‌اند. [4] نام آن هم به زبان آلمانی هامپلمان[5] است.
آدمک‌ورجه‌ای اروپایی که ارزش هنری دارد و از گونه آدمک ورجههای بدون چارچوب یا اسکلت است. [6]
بیشتر بخوانید: بازی‌درمانی چیست و چه اثری بر کودکان دارد؟
گونه‌ای از آدمک‌ورجه‌ها از الگوی دیگری برخوردارند. آن‌ها آدمک‌هایی چوبی‌اند که روی دو میله عمودی و یک میله افقی نصب می‌شوند و با فشار روی دو چوبک عمودی این آدمک‌ها ورجه‌ورجه یا پرش می‌کنند و با فشار بیشتر پشتک هم می‌زنند. علی‌ورجه‌ای که در ایران تولید می‌شود، از همین گونه است. برخی از مردم کوچه و بازار و حتا پژوهشگران فرهنگ مردم براین باور هستند که این گونه از اسباب بازی مکانیکی از ساخته‌های خود ایرانی‌ها است. به ویژه که اسم علی ورجه این پندار را تقویت کرده است.
آدمک‌ورجه‌ای که تکنیک ساخت آن پیچیده‌تر است و در پیکر آدمکی سه بعدی ساخته شده است. صفحه شاسی‌ای که آدمک روی آن قرار گرفته در جایی دو تکه می‌شود و یک تکه که نقش اهرم را دارد سبب جهش و ورجیدن آدمک ورجه‌ای می‌شود. [7]
یکی دیگر از گونه‌های آدمک‌ورجه‌ای، به این شکل است که آدمک با ریسمان و سیمی روی دو پایه قرار گرفته و محل اتصال آن هم سینه آدمک است و با عقب و جلو رفتن دست و پاها ورجه می‌کرده است.
گاهی گونه از آدمک ورجه‌ها یافت می‌شوند که برای ساخت آن‌ها روی جزییات اندام یا پوشاک مانند کفش هم خیلی کار شده است. در این آدمک ورجه کفش هم ورجه می‌زند.
از نمونه‌های آدمک‌ورجه‌هایی که در اروپای چند سده پیش ساخته می‌شده است و کم و بیش سبک نقاشی و پوشش اروپای سده میانه را دارند. ویژگی اصلی این آدمک‌ورجه در دوقلو بودن آن است.
آدمک‌ورجه‌ای مکزیکی که جدای از طرح پوشاک آن که کاملاً بومی مکزیک است، از جنبه کارکرد و شباهت بسیار به علی‌ورجه ایرانی نزدیک است. [8]
آدمک‌ورجه‌های خانگی که موردی ساخته می‌شوند گونه‌ای دیگر از این بازیچه هستند که می‌توانند بازتاب دهنده سلیقه سازنده و یگانه بودن آن‌ها باشند.
اکنون در موزه‌های کشورهای اروپایی و امریکایی نمونه‌هایی از آدمک‌ورجه‌ها در موزه‌ها نگاه‌داری می‌شوند.
در موزه کودکی ایرانک نیز همچون موزه کشورهای دیگر، یک علی‌ورجه با ارزش تاریخی نگه‌داری می‌شود.
آدمک‌ورجه‌هایی که در افریقا به شکل دست‌ساز درست شده‌اند، گویای هنر آفریقایی هستند.
امروزه در بازارهای آنلاین جهانی گونه‌های از آدمک ورجه‌ها برای فروش ارائه می‌شود. [9]
نمونه دیگری از بازیچه‌های ورجه‌ای میمون ورجه است که به سبب ورجیدن میمون‌ها روی درختان خیلی مورد علاقه کودکان هستند.
منابع
https: //wepa. unima. org/en/jumping-jack
http: //www. ekduncan. com/2012/08/vintage-pantin-jumping-jack-paper-dolls. html?ref=driverlayer. com
[5] Hampelmann
